Hoofdstuk 4 De tijd van steden en staten

Transcriptie

1 Hoofdstuk 4 De tijd van steden en staten Introductievragen Voor je begint 1 a Je eigen antwoord. b Je eigen antwoord. 2 Je eigen antwoord. 3 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De groei van de ambachten versterkte de urbanisatie omdat ambachtslieden in de steden gingen wonen. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Door de centralisatie kreeg de overheid meer macht en werd de staatsvorming vergemakkelijkt. c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De burgerij werd steeds belangrijker gedurende de tijd van steden en staten en vroeg om stadsrechten om meer macht uit te kunnen oefenen. d Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De kruistochten bevorderden de handel omdat er contacten werden gelegd met nieuwe gebieden. 4 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Verstedelijking. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Het belang van de landbouw voor de economie. c Er zijn altijd dingen die hetzelfde blijven terwijl andere dingen veranderen. Een breuk is nooit compleet en daarom is het aanbrengen van scheidingen altijd een beetje willekeurig. Instapverhaal: De maagd van Orléans 5 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Door het optreden van Jeanne ontstond een nationaal gevoel in Frankrijk: het idee dat het één land is onder één koning, Karel. 6 Voorbeeld van centralisatie: De bevrijding van Orléans bracht Karel op de Franse troon. Daarmee ontstond het idee van Frankrijk als één land onder een Franse koning. Voorbeeld van staatsvorming: In die tijd begonnen de Fransen steeds meer het gevoel te krijgen dat ze bij één land hoorden: Frankrijk. Kijken op de kaart 7 De middeleeuwen is alleen een betekenisvol begrip in de geschiedenis van Europa. Daarbuiten, bijvoorbeeld in China, heeft het begrip middeleeuwen geen betekenis. De wereld, Europa, Nederland 8 In die tijd waren er meer volkeren die naar andere gebieden trokken om deze te veroveren, bijvoorbeeld de Mongolen en de Turken. In die zin waren de kruistochten niet uniek. 9 De parlementen spraken namens de bevolking van een land, dat kan alleen als er een gevoel van nationale eenheid bestaat. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 1

2 10 De Nederlanden werden onder één vorst bij elkaar gebracht. Deze probeerde om hier een goedwerkende staat van te vormen. Dit lijkt sterk op wat andere vorsten in Europa in hun gebieden deden. Heden en verleden 11 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Nationalisme kan ertoe leiden dat mensen hun eigen land superieur achten aan andere landen. Daarmee kan het een reden worden om oorlog te gaan voeren, zoals ten tijde van Hitler. Centralisatie kan betekenen dat de staat alle macht naar zich toe trekt zodat er een dictatuur ontstaat, zoals onder Stalin in Rusland. 4.1 De opkomst van de steden Verwerkingsvragen 1 a Door de lage opbrengst in de landbouw moesten de meeste mensen hun eigen voedsel verbouwen. b Urbanisatie (verstedelijking). Verstedelijking 2 Door de grotere opbrengsten konden boeren een deel van de oogst verkopen. Daarom hoefde niet iedereen meer op het land te werken. Mensen konden zich bezig houden met ambachten en handel en in steden wonen. 3 a Het waren plaatsen waar handel werd gedreven. b Steden werden gebouwd op plekken waar veel mensen samen kwamen, bijvoorbeeld op de kruising van wegen of bij de oversteekplaats in een rivier. 4 a Omdat de meeste mensen toch nog op het platteland bleven wonen. b Ja, want bij de Romeinen (1) leefden ook meer dan de helft van de mensen op het platteland en (2) waren de steden ook centra van handel en nijverheid. 5 Handelaren en ambachtslieden. 6 De aantrekkingskracht van de steden was enorm groot. Het aantal mensen dat stierf werd overtroffen door het aantal nieuwe bewoners. De risterploeg 7 a Direct gevolg: Het wordt voor de boeren makkelijker om de grond te bewerken. b Indirect gevolg: De opbrengst van de oogst wordt groter, met als uiteindelijk gevolg het ontstaan van steden. Oriëntatiekennis 8 De eerste steden ontstonden op plaatsen waar handel werd gedreven. Hier vond ook nijverheid plaats doordat handwerklieden, die producten leverden aan handelaren, op dergelijke plaatsen gingen wonen. Zo groeiden de eerste steden. 9 Oorzaak: doordat het aantal mensen groeide door de grotere oogsten hoefde niet iedereen meer boer te zijn, maar bijvoorbeeld ambachtsman. Deze mensen gingen in de steden wonen. 2 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

3 Gevolg: In de steden woonden veel mensen op één plek. Hierdoor kon het aantal mensen in een stad veel sneller groeien dan op het platteland. 10 Op de afbeelding is een stad te zien temidden van het platteland. De landbouw speelt duidelijk nog een grote rol. Op de voorgrond zijn mensen te zien die goederen naar de stad brengen. Het platteland verzorgde de voedselvoorziening naar de steden. Reflectie 11 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, ze waren vrijer en hadden meer comfort. Of: nee, steden waren smerig en onhygiënisch, veel mensen stierven daardoor vroeg. Samenvatting 12 Van boven naar onder: Verbetering landbouwmethoden > oogstoverschotten > landbouwspecialisatie > ambachtslieden > markten. 4.2 De stedelijke burgerij Verwerkingsvragen 1 Een leger van ridders werd verslagen door burgers en boeren. Hieruit blijkt de opkomst van de burgerij. Stadsrechten 2 a Vrijheid van een stad betekende dat een stad een eigen bestuur, eigen rechtspraak en andere privileges kreeg van de landheer. b De heer kon belasting vragen van de stad. c De adel gaf stadsrechten aan de steden en stond daardoor een deel van de eigen macht af. 3 a In de steden bestond een sterfteoverschot, er gingen meer mensen dood dan er geboren werden. b De aantrekkingskracht van de steden was groot omdat mensen daar meer vrijheden hadden dan op het platteland. 4 In de steden bestond er geen horigheid meer, mensen werden vrij door in een stad te wonen. Bovendien profiteerde de heer van de geldeconomie en was minder afhankelijk van de horigen op zijn land. Hierdoor verdween uiteindelijk ook de horigheid op het platteland. Achter de stadsmuren 5 Zij boden bescherming in het geval van een belegering en waren een teken van trots van de burgerij op hun stad. 6 a Zij waarborgden de kwaliteit, voorkwamen te zware concurrentie en stelden prijzen vast. b De gilden legden beperkingen op aan wie er lid konden worden en dus een bepaald vak uit konden oefenen in een stad. 7 a De belangrijkste burgers waren de kooplieden, zij werden de patriciërs genoemd. Daaronder stond een groep van ambachtslieden. Veel arme burgers waren afhankelijk van de patriciërs. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 3

4 b Daaronder bestond nog een groep van niet-burgers, mensen die minder rechten hadden dan de burgers. Tussen de patriciërsfamilies bestond veel rivaliteit. Daarnaast eisten de ambachtslieden door middel van de gilden steeds meer macht op van de kooplieden. 8 De overeenkomst is dat rijke burgers een groep van armen onder hun hoede namen om deze in te zetten voor politieke doeleinden. 9 Handel was de belangrijkste bron van rijkdom in een stad. Daarom hadden de kooplieden de grootste macht. Francesco di Marco Datini, de koopman van Prato 10 Datini was niet van adel, maar lid van de burgerij. Hij kon alleen belangrijk worden in een tijd dat burgers aan belang aan het winnen waren. Oriëntatiekennis 11 In een feodale samenleving leven mensen op het platteland in dienst van een heer. Hier passen vrije burgers in de steden niet bij. 12 a Op de afbeelding is een ambachtsman afgebeeld die in de stad woont. De burgerhuizen op de achtergrond tonen aan dat de burgers rijk zijn en veel macht hebben. b Dit is het standbeeld van een burger die door handel grote macht en rijkdom heeft verworven. 13 a In de tijd van monniken en ridders waren er nog nauwelijks mensen die zich alleen met ambachten bezig hielden. Bijna alle mensen waren boer. b Met vakbonden. Het belangrijkste verschil is dat de leden van de gilden hun eigen baas waren, de leden van een vakbond zijn meestal in dienst van anderen. 14 De macht van de adel nam steeds meer af door de opkomst van de burgerij. Steden kregen hun eigen privileges en de horigheid nam af. Reflectie 15 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ook al leefde je niet lang, het leven in de stad was beter dan dat van een horige op het platteland. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, zeker in armere landen in bijvoorbeeld Zuid-Amerika is het leven in de stad vaak de enige kans op werk. Mensen leven in sloppenwijken om maar in de buurt van een stad te kunnen wonen. Samenvatting 16 a Het leven van de adel: Door de opkomst van de steden verminderde de macht van de adel. Edelen konden wel veel geld verdienen door belasting te heffen in de steden. De burgerij: Burgers werden steeds rijker en machtiger, doordat de steden zelfstandiger werden. Met name de kooplieden verdienden veel geld. Boeren: Mensen konden vrij worden door naar een stad te verhuizen. Hierdoor was de adel gedwongen hun horigen steeds meer vrijheid te geven, totdat uiteindelijk de horigheid helemaal was verdwenen. b Adel: Baljuw, graaf, schout. Kooplieden: Burgers, patriciërs, rechtbank, schepenen, stadsbestuur. Ambachtslieden: Burgers, gezel, gilde. 4 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

5 4.3 Staatsvorming en centralisatie Verwerkingsvragen Centralisatie 1 Hij kon niet vanuit één plek de ontwikkelingen in zijn rijk overzien, daarom moest hij voortdurend rondreizen. 2 a Door de geldeconomie was het voor de koning eenvoudiger om belastingen te heffen. Met dat geld kon hij dan de trouw van zijn leenmannen kopen, maar vooral ook zijn legers betalen en ambtenaren aanstellen. Hierdoor groeide zijn macht. b Door de centralisatie kwam een gebied steeds meer onder het bestuur van één persoon. De mensen die in zo n gebied woonden kregen dan ook steeds meer het gevoel dat ze bij elkaar hoorden, zodat nationale gevoelens konden ontstaan. Drie voorbeelden 3 a Door geestelijken adellijke titels te geven konden de koningen hen in dienst nemen als leenmannen om zo het rijk mee te helpen besturen. b De Duitse keizers waren niet in staat om de macht van de hertogen te bepreken. Bovendien waren zij met hen voortdurend in een machtsstrijd verwikkeld. Daarnaast verloren de Duitse keizers door hun veroveringstochten naar Italië hun grip op het noorden. 4 a De Engelse koningen voorkwamen dat de lenen van vader op zoon overgingen. Bovendien stelden ze sheriffs in loondienst aan in plaats van de edelen. b Engeland ligt op een eiland. Hierdoor verliep de staatsvorming eenvoudiger dan in landen met minder vaste grenzen zoals de Nederlanden of het Duitse rijk. 5 Hoewel zij eerst heel zwak waren, wisten de Franse koningen door huwelijken, erfenissen en veroveringen stapje voor stapje hun macht uit te breiden tot zij sterk genoeg waren om hun leenmannen te verslaan. Na de Honderdjarige Oorlog wist de koning zijn macht nog eens aanzienlijk te versterken. 6 a De koning had geld nodig om oorlogen te kunnen voeren. Hij kon alleen belastingen heffen wanneer hij daar toestemming voor had van de edelen en de burgers die dat geld moesten opbrengen. Om daarover afspraken te maken, werden de parlementen opgericht. b Edelen en de steden verzetten zich tegen de groeiende macht van de koning en wisten lange tijd hun zelfstandigheid te bewaren. De Magna Charta 7 Volgens de Magna Carta moest de koning om toestemming vragen voor het heffen van belastingen. De edelen moesten hiervoor bijeen komen en konden zo meepraten met het bestuur. Dit kan gezien worden als een eerste stap op weg naar een democratie waarin een parlement namens de gehele bevolking over het bestuur meepraat. Oriëntatiekennis 8 Om hun macht te vestigen hadden de Normandiërs een bestuursvorm geïntroduceerd die meehielp om het land vanuit één punt als geheel te besturen (centralisatie). Zij schiepen een nieuwe bestuurslaag van edelen en stelden sheriffs aan om de rechtspraak en de belastingheffing voor het hele land te regelen (staatsvorming). Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 5

6 9 Een voorbeeld van geslaagde centralisatie en staatsvorming: Frankrijk. De Franse koning slaagde erin de macht van zijn leenmannen in te dammen en alle macht naar zichzelf toe te trekken. Door het aanstellen van ambtenaren wist hij van zijn land een eenheid te maken. Een voorbeeld van niet geslaagde centralisatie en staatsvorming: Duitsland. De Duitse keizers kregen geen grip op de edelen. Daardoor behielden de steden en edelen hun zelfstandigheid en bleef het land uit kleine gebiedjes bestaan. 10 Niet, want de Magna Carta verkleinde de macht van de koning terwijl bij de centralisatie de macht van de koningen juist vergroot werd. Reflectie 11 a Verschil: In de middeleeuwen werden parlementen niet gekozen door de bevolking, tegenwoordig wel. Overeenkomst: De parlementen dienden in de middeleeuwen om de regering te controleren. Dit is nog steeds het geval. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De stelling klopt. In de middeleeuwen dienden de parlementen om de groeiende macht van de koning te blokkeren en zo al te grote centralisatie te voorkomen. Tegenwoordig hebben koningen veel minder macht. Of: De stelling klopt niet. Wanneer er geen parlement zou zijn, dan zou de regering alle macht naar zich toe trekken. De parlementen zorgen er dus nog wel degelijk voor dat de centralisatie niet te ver doorgevoerd wordt. Samenvatting 15 Je eigen samenvatting. 4.4 Kerk en staat Verwerkingsvragen Investituurstrijd 1 a Ruzie over wie het recht om nieuwe bisschoppen te benoemen, de paus of de keizer. b De opvatting dat de geestelijke macht en de wereldlijke macht hun eigen invloedssfeer hadden. c d De macht van de katholieke kerk met aan het hoofd de paus. Iedereen die werkte voor de katholieke kerk, zoals priesters, monniken, bisschoppen en de paus. 2 Karel de Grote gebruikte de kerk om scholing te geven aan zijn bestuurders. Bovendien waren veel bisschoppen vazallen van Karel. De kerk had Karel de Grote nodig voor bescherming omdat hij beschikte over legers. Bovendien bevorderde Karel bij zijn veroveringen ook de verspreiding van het christendom. 3 a De geestelijke macht is superieur aan de wereldlijke macht. De paus als opvolger van Petrus staat daarom boven de keizer. Bovendien is de paus de directe opvolger van de Romeinse keizers. b Niet de paus maar de keizer is de opvolger van de Romeinse keizers. Bovendien was de keizer de beschermer van de christenheid en had hij daarom het recht zich met de kerk te bemoeien. c De paus en de keizer zagen hun tijd als een voortzetting van het Romeinse Rijk. De opvolger van de Romeinse keizers had daarom het meeste recht om de baas te zijn. 6 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

7 4 a De keizer was degene die de bisschoppen de tekenen van hun waardigheid gaf. Daardoor had hij grote invloed bij hun benoeming. Verder kon hij de kerk met militaire middelen onder druk zetten. b c De paus kon de keizer in de ban doen. Nadat de paus de keizer in de ban had gedaan, dreigden zijn edelen een nieuwe keizer te kiezen.. Hoewel de keizer militair sterker was dan de paus moest hij zich toch vernederen bij Canossa om de ban ongedaan te maken. Alleen hierdoor kon hij zijn positie redden. 5 Beide partijen, de keizer en de paus, deden water bij de wijn. Geen van beide benoemde nog de bisschoppen. Deze werden nu gekozen door de geestelijken in het bisdom zelf. De macht van Rome 6 Hij kon mensen in de ban doen (excommuniceren), hij kon een interdict opleggen en hij stond aan het hoofd van een machtige organisatie. 7 a De scheiding tussen kerk en staat betekent dat de kerk zich niet mag bemoeien met wereldlijke zaken en de overheid niet met religieuze zaken. b Volgens de tweezwaardenleer hadden de geestelijke en de wereldlijke macht ieder hun eigen gebied waarin zij macht konden uitoefenen. Na de investituurstrijd werd de scheiding van deze machten door beide partijen erkend. c Eigen antwoord, bijvoorbeeld Iran. De kracht van het geloof 8 Mensen gingen op bedevaart voor de vergeving van hun zonden. Mensen geloofden dat heiligen in staat waren om hun ziektes te genezen. Er werden kathedralen gebouwd. Er ontstonden lekenbewegingen die streefden naar zuiverheid van geloof. 9 a Veel ketters hadden kritiek op de kerk en aanvaardden niet langer de macht van de paus. Dit was een bedreiging voor de kerk. b Volgens de kerk was de inquisitie noodzakelijk om de eenheid van het geloof te bewaren door ketters te bestrijden. Geert Groote 10 a De volgelingen van de Moderne Devotie probeerden een leven te leiden dat zoveel mogelijk de regels van het geloof volgde en vermeden alles wat van het geloof afweek. b Nee. Geert Groote was kritisch op de rijkdom en praalzucht van de kerk, zoals bijvoorbeeld de Domtoren van Utrecht. De schenking van Constantijn 11 a De Schenking van Constantijn wettigde de wereldlijke macht van de paus. b Constantijn was de eerste christelijke keizer. c De Schenking van Constantijn werd gebruikt als wapen voor de paus tegen de keizer. De strijd tussen deze beide hoort bij de tijd van steden en staten. Oriëntatiekennis 12 In het vorige hoofdstuk stond de groei van de macht van de vorsten centraal. Deze kwamen daardoor in conflict met de macht van de kerk, met als gevolg de investituurstrijd. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 7

8 13 De investituurstrijd ging om de vraag wie de bisschoppen mocht benoemen, de paus of de keizer. Bij het Concordaat van Worms werd besloten dat bisschoppen door de priesters werden gekozen. Noch de paus, noch de keizer had de strijd dus gewonnen. 14 a Ketters vonden vaak dat de kerk het geloof niet zuiver genoeg hield. Ketterijen kwamen vaak voort uit een poging om het geloof een zuiverder vorm te geven. b De inquisitie was een machtige organisatie waarmee de kerk zijn macht probeerde te versterken. Het was dus een wapen in de hand van de paus. 15 De keizer kon zeggen dat Salomo als koning de baas was over religieuze zaken omdat hij de tempel liet bouwen. De paus kon zeggen dat Salomo de plicht had om de kerk te dienen en dat het daarom zijn plicht was de tempel te bouwen. 16 Afbeelding 4.12 toont de koning als wereldlijk en geestelijk leider. Het was juist de bewering van de vorsten dat zij ook de macht hadden over geestelijke zaken die de investituurstrijd in gang zette. Afbeelding 4.13 toont hoe de keizer zich moest vernederen voor Canossa. Door deze gebeurtenis werd duidelijk dat de paus een grote macht had en dat de keizer zich daar soms naar moest schikken. Reflectie 17 a Het geloof wordt gezien als een privé-aangelegenheid waar de staat zich niet mee moet bemoeien. Andersom moet de kerk zich ook niet bemoeien met de staat, vooral omdat niet alle mensen hetzelfde geloof hebben. b Het geloof wordt daar gezien als het allerbelangrijkste in het leven. Het geloof bepaalt hoe mensen zich moeten gedragen en kan daarom niet los staan van de staat. Samenvatting 18 a Er is niets hoger dan God en de paus is zijn vertegenwoordiger op aarde. De kerk met aan het hoofd daarvan de paus moet daarom de hoogste macht zijn. Ook de keizer heeft zijn macht alleen maar aan God te danken. Alleen de paus is daarom in staat om een keizer zijn macht te geven. Daaruit volgt dat de keizer ondergeschikt moet zijn aan de paus. b De keizer is als enige in staat om met zijn legers de kerk te beschermen en het christendom te verspreiden. Zonder zijn macht zou de kerk weerloos zijn. Bovendien ontvangt de keizer zijn macht van God en heeft daarom de taak namens God de wereld te besturen. De kerk dient zich alleen bezig te houden met zuiver religieuze zaken. Het regeren valt toe aan de keizer. 4.5 Christelijk Europa en de buitenwereld Verwerkingsvragen Kruistochten 1 Het veroveren van het Heilige Land, het verjagen van de heidenen, het veiligstellen van de pelgrimsoorden, geen boete meer hoeven doen voor je zonden. 2 De lage adel was gefrustreerd omdat er door de opkomst van de steden een langzaam einde kwam aan het feodalisme, waarbij edelen als leenmannen voor de heer optreden. Er was voor deze edelen in deze nieuwe samenleving geen plaats meer. 3 a Na de verovering van Jeruzalem in 1187 door Saladin werden de kruisvaarders stap voor stap teruggedrongen. 8 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

9 b Na de eerste kruistocht ontstonden de kruisvaarderstaten om het Heilige Land te beschermen. Toen deze staten in moeilijkheden kwamen, waren er nieuwe kruistochten nodig om ze te beschermen. Kolonisatie 4 De Reconquista, de verovering van Spanje op de Arabische legers en de veroveringsoorlogen in het oosten van het Duitse Rijk. 5 De steden konden onderling afspraken maken over prijzen, invoerrechten e.d. Hierdoor konden zij gemakkelijker met elkaar handelen. 6 Door de kruistochten deden de Europeanen kennis op van nieuwe gebieden om handel mee te drijven. De Tempeliers 7 a Een organisatie waarvan de leden zowel een geestelijke als een militaire functie hebben, een soort monniksoldaten. b Ze kregen veel schenkingen. Later werden zij bankiers en financierden zij de Franse koning. c De Franse koning raakte diep in de schuld bij de Tempeliers en dreigde zo in hun macht te komen. Johannes Pian del Carpine en Willem van Ruysbroeck 8 De voorbeelden geven aan dat de Europeanen steeds meer gericht waren op de buitenwereld en contact zochten met volkeren buiten Europa. Oriëntatiekennis 9 a Het kruis is het symbool van het christendom. De eerste kruisvaarders droegen dit teken op hun kleding. b Deze oorlogen werden ook gevoerd tegen niet-christelijke volkeren en konden daarom beschouwd worden als een heilige oorlog. 10 a Zowel voor de kruistochten als voor de ontdekkingsreizen geldt dat de Europeanen uit de hen bekende gebieden trokken en wegen zochten naar nieuwe streken. De kruistochten waren voor veel Europeanen hun eerste kennismaking met gebieden buiten Europa. b De keuze voor een tijdstip om een tijdperk op te laten houden is altijd willekeurig. Er is namelijk altijd sprake van continuïteit, dingen die het zelfde blijven, ook al is er daarnaast sprake van verandering. 11 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Drie verschillende voorbeelden van contacten tussen christenen en moslims. Naast conflicten vonden er ook uitwisselingen van ideeën tussen beide plaats. 12 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, ondanks alle ellende die de kruistochten hebben veroorzaakt, hebben zij er voor gezorgd dat de Europeanen de wereld buiten Europa konden gaan ontdekken met als gevolg een geweldige uitbreiding van de handel en een groei van de welvaart. Reflectie 13 a Bijvoorbeeld de agressieve manier waarmee westerlingen optreden tegen islamitische landen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 9

10 b c Er is nu geen religieus motief meer zoals in de tijd van de kruistochten. Je eigen antwoord. Samenvatting 14 Je eigen antwoord. Kennisquiz 1 Door het verbeteren van de landbouwmethoden werden de opbrengsten groter. Daarom was niet iedereen meer nodig in de landbouw maar konden mensen een ander beroep kiezen zoals ambachtsman. Deze mensen gingen in de steden wonen. Bovendien was er door de grotere opbrengsten voldoende voedsel om de mensen in de steden te onderhouden. 2 Een oorzaak. Door het grotere aantal mensen konden sommigen als ambachtsman of koopman in de steden gaan wonen. 3 a In ruil voor het betalen van belasting aan de heer verwierf de stedelijke burgerij stadsrechten voor hun stad en daarmee een grote mate van onafhankelijkheid. b Door het opkomen van de geldeconomie werd de adel minder afhankelijk van hun land, zodat de horigheid langzaam aan verdween. c De stedelijke burgerij bestond naast handelaren ook uit kooplieden die door het oprichten van gilden ingang hoopten te krijgen in het stedelijk bestuur. 4 De juiste jaartallen, op volgorde: 962: A 1066: B 1077: G 1099: E 1122: H 1302: F : C 1492: D 5 De juiste combinaties a Worms b Londen c Clermont d Canossa e Santiago de Compostella f Hastings g Zwolle h Kortrijk i Granada 6 a De opbouw van een middeleeuwse stad was anders dan in de tijd van de Romeinen. Ze waren gebouwd rond een plein met een kerk en een raadhuis en waren ommuurd door hoge wallen met grachten. De straten waren meestal nauw en de meeste huizen waren van hout. b Het sterftecijfer was juist hoger dan op het platteland door de slechte hygiënische omstandigheden. c d De hertog had een baljuw in dienst om namens hem toezicht te houden op het stadsbestuur. De positie van de adel verzwakte juist door de opkomst van de steden omdat zij een deel van hun macht moesten afstaan. De geldeconomie zorgde er voor dat het systeem van de horigheid steeds meer verouderde en tenslotte verdween. 10 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

11 e f g h i j De muren konden gebouwd worden door belastingen van burgers te heffen. De handelaren werden juist steeds machtiger en domineerden de stadsbesturen. De gilden hadden slechts bij uitzondering een plaats in het stadsbestuur. De geldeconomie maakte de staatsvorming juist eenvoudiger. Hierdoor konden koningen ambtenaren aanstellen om het land te besturen en konden ze makkelijker belastingen heffen. De gang naar Canossa was weliswaar een overwinning van de paus, maar de investituurstrijd werd pas beslist met het Concordaat van Worms, dat een compromis was tussen de paus en de keizer. Al voor de kruistochten waren er handelscontacten geweest tussen de Europeanen en het Midden-Oosten. Ondanks de nederlaag van 1187 nam de Europese expansie na de kruistochten alleen maar toe en ondernamen de Europeanen vele reizen naar Azië om handelscontacten te leggen. 7 a ambacht (b) b middeleeuwen (u) c centralisatie (r ) d staatsvorming (g) e investituur (e) f tweezwaardenleer (r ) g ketterij (ij) h Het woord is: burgerij. Historisch denken 1 Je eigen antwoorden. Bijvoorbeeld: a Het ontstaan van een eenvoudige landbouwsamenleving na de volksverhuizingen. b De uitbreiding van het feodalisme in de Nederlandse kustgebieden. c De verbreiding van het christendom in Europa. d De groei van de Europese bevolking tussen 600 en Je eigen antwoorden. Bijvoorbeeld: 1 Bijvoorbeeld: a Het ontstaan van een eenvoudige landbouwsamenleving na de volksverhuizingen. b De uitbreiding van het feodalisme in de Nederlandse kustgebieden. c De verbreiding van het christendom in Europa. d De groei van de Europese bevolking tussen 600 en Bijvoorbeeld: a Na hun vernielingen brachten Mongolen rust en vrede, waardoor kooplieden, zoals Marco Polo naar China konden reizen. b Omstreeks 750 viel het Arabische rijk uiteen in verschillende rijken. c Tegelijkertijd begon de kerk op grote schaal ketters te vervolgen. d In vier jaar bezweek eenderde van alle Europeanen aan de 'zwarte dood'. 3 Je eigen antwoorden. Bijvoorbeeld: a In het Byzantijnse rijk bleef de landbouwstedelijke samenleving bestaan. b In Oost-Afrika bleef Abessinië een onafhankelijk christelijk koninkrijk. c In het Byzantijnse rijk bleef de hoogontwikkelde Grieks-Romeinse cultuur bestaan. d In de tijd van monniken en ridders heersten de geestelijkheid en de adel over de boeren. 4 De twee ontwikkelingen: - Christelijke ridders gingen Palestina veroveren: een politieke ontwikkeling. - Europa groeide en er werd steeds meer land ontgonnen: een sociaal-economische ontwikkeling. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 11

12 5 In schema: West-Europa Zuidoost-Europa overeenkomsten Het Oost-Romeinse rijk bleef christelijk. De rest van Europa was al een beetje christelijk en werd dat helemaal in de tijd tot De vorming van het Arabisch rijk was een bedreiging voor Zuidwest-Europa én voor het Byzantijnse rijk. verschillen Op de ruïnes van het West-Romeinse rijk ontstonden Germaanse koninkrijken met een eenvoudige landbouwsamenleving. Na 1000 ontstonden staten die er tegenwoordig nog zijn. Na het einde van West-Romeinse rijk bleef het Oost-Romeinse (Byzantijnse) rijk bestaan, met zijn landbouwstedelijke samenleving. In 1453 kwam een einde aan het Byzantijnse rijk. Toepassen 1 a Bron 1: Bijvoorbeeld, uit de bron blijkt dat de stad privileges (rechten krijgt) Bron 2: Boeren brengen hun producten naar de stad om ze daar te koop aan te bieden. b Het kenmerk is horigheid. De stad moet gevluchte horigen weer terug geven aan de eigenaar als deze hen komt ophalen. c Dat heeft te maken met verandering en continuïteit. Er zijn nooit volledige breuken tussen tijdvakken, er is altijd veel dat hetzelfde blijft. 2 a De groei van de bevolking. b Bijvoorbeeld, rond het jaar 1000 neemt de bevolking opeens enorm toe in korte tijd. Een verklaring hiervoor is de grotere opbrengsten van de oogst door betere landbouwmethoden. Rond het jaar 1350 neemt het aantal mensen opeens af. Dit komt door de pest. c Continuïteit: de bron laat zien dat het aantal mensen gestaag toeneemt over een langere periode. Verandering: De groei van de bevolking gaat niet altijd even snel, soms neemt het aantal mensen zelfs af. d Het ontstaan van een landbouwstedelijke samenleving. e f Een gevolg. Door het grotere aantal mensen konden meer mensen in de steden gaan wonen. Vanaf 1850 tot 1950 (tijd van burgers en stoommachines en tijd van de wereldoorlogen) zie je ook een grote toename van het aantal steden. 3 a Bron 5: De kerk heeft beide machten, wereldlijk en geestelijk, in handen. De wereldlijke macht wordt weliswaar door anderen uitgeoefend, maar dient alleen voor de kerk en moet dus ook onder controle staan van de kerk. b Bron 6: God heeft de keizer als vorst aangewezen. De kerk heeft zijn bescherming nodig, daarom staat hij boven de kerk. c Tweezwaardenleer. d e Investituurstrijd. Naar aanleiding van de investituurstrijd werd besloten dat de keizer en de paus hun eigen machtsgebied zouden hebben en zich niet met elkaar mochten bemoeien. Dit vertoont veel overeenkomsten met de moderne scheiding tussen kerk en staat. 4 a Bron 7: De schrijver was een geestelijke en deelnemer aan de eerste kruistocht. Hij is voorstander van wat de kruisvaarders beogen. 12 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv

13 Bron 8: De schrijfster van de bron is dochter van de Byzantijnse keizer. Zij doet niet mee met de kruistochten en kijkt als een buitenstaander. Het kruisvaarderleger is op doorreis door haar stad en zorgt voor veel problemen. b Bron 7: De schrijver is christen en keurt het optreden van de kruisvaarders goed. c Bron 8: Als buitenstaander heeft de auteur een zeer kritische mening over de kruisridders. In Byzantium heeft men veel last van de kruisvaarders. d Beide bronnen zijn gekleurd. Ze geven veel aan over hoe bepaalde mensen dachten in die tijd, maar voor een objectief oordeel over de kruisvaarders zijn ze niet zomaar geschikt. e Bijvoorbeeld voor bron 7: Welke normen en waarden hielden de kruisridders erop na? Bron 8: Waren alle christenen blij met de kruistochten? f Nee, ze kunnen elkaar juist aanvullen door te laten zien welke verschillende meningen er over hetzelfde bestonden. 5 a Aan de ene kant bevestigt bron 9 wat er gezegd werd in bron 7, aan de andere kant geeft bron 9 meer informatie over de schaal van de slachting. b Betrouwbaarder. Bij een moslim kun je denken dat hij overdrijft omdat hij de kruisvaarders in een slecht daglicht wil stellen. Bij een christen is dat niet het geval. Verdieping De Bourgondiërs 1 Door de geschiedenis van Bourgondië heen probeerden de vorsten steeds meer de macht naar zich toe te trekken en zoveel mogelijk één regeringscentrum te creëren. 2 a Voor de Bourgondiërs waren de gebieden waaruit het huidige Nederland bestaat nauwelijks met elkaar verbonden. Door de staatsvorming van de Bourgondische heersers ontstond het idee van een gemeenschappelijke identiteit. b Karel had maar één nakomeling. Als dat er meer waren geweest was de erfenis misschien opgesplitst en waren de gebieden verdeeld geraakt. Als de Franse legers niet tegelijkertijd aan het optrekken waren richting het noorden had Maria de Rijke misschien niet toegegeven aan de Staten-Generaal. Daardoor was de centralisatie beter gelukt en hadden de Nederlandse gebieden zich nooit afgescheiden. 3 a Zij hadden veel privileges verloren en de macht van de statenvergaderingen was afgenomen. Bovendien voelden zij zich bedreigd in hun zelfstandigheid door de ambtenaren van Maria de Rijke. b Hoewel de staatsvorming en de centralisatie uiteindelijk hebben geleid tot het ontstaan van een moderne staat, was de ontwikkeling niet rechtlijnig. Het was een moeizaam proces, waarbij soms ook gebeurtenissen leidden tot ontwikkelingen in omgekeerde richting. De Decamerone 4 a De rijkere burgers. Zij dankten hun positie niet aan hun afkomst zoals de adel maar aan hun eigen handigheid in het handeldrijven. b Boccaccio was de zoon van een bankier. c Het nieuwe is dat Boccaccio nergens moraliseert, hij maakt van geen enkel verhaal een zedenles, zoals toen gebruikelijk was. d De burgerij werd steeds belangrijker en begon ook een eigen cultuur te ontwikkelen met een literatuur die daar bij hoort. Zonder een rijke burgerij was er geen publiek geweest voor Boccaccio s verhalen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 13

14 5 a Het feit dat het gaat over gewone mensen en dat er vrijelijk gesproken wordt over seksualiteit..het gaat om een ontwikkeld publiek, dat geld genoeg heeft om boeken te kopen en dat los staat van de heerschappij van de kerk. b Schokkend kon men vinden dat gezegd wordt dat er ook seks is in de hemel en dat zelfs de engelen eraan doen. c Ook in deze tijd vinden wij het nog interessant over liefde en seksualiteit van herkenbare mensen te lezen. Herfsttij der Middeleeuwen (Vraag 6 ontbreekt in de nummering.) 7 a Huizinga had meer belangstelling voor wat mensen voelden en dachten dan voor veldslagen en andere belangrijke gebeurtenissen. b Huizinga wilde met zijn boek aantonen dat er geen duidelijke scheidingen zijn tussen tijdperken. Hij zou het opdelen van de middeleeuwen in twee perioden kunstmatig vinden. 8 a Huizinga was vooral geïnteresseerd in hoe mensen voelden en dachten, niet in de feitelijke ontwikkelingen in het verleden. b De inhoud van een studie kan om vele redenen worden weerlegd, bijvoorbeeld door het vinden van tot dan toe onbekende bronnen. Dat wil niet zeggen dat de methode die daarvoor is gebruikt nutteloos is. Deze kan bijvoorbeeld een waardevolle nieuwe manier van kijken opleveren. 9 a Omdat zij op nogal oppervlakkig omgaan met de feiten en er soms flink naast zitten. b In de kronieken komen volgens hem juist de emoties die mensen in die tijd voelden het beste naar voren. c De studie van het verleden waarbij niet de gebeurtenissen uit die tijd centraal staan maar de emoties van de mensen en de manier waarop zij hun eigen tijd beleefden. Keuzeopdrachten Je eigen uitwerkingen. Laat je antwoorden bekijken door je docent. 14 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 4 Wolters-Noordhoff bv