Vrouwen(in(de(filosofie:(nog(altijd(een(heikele(kwestie( Door(Joke(J.(Hermsen( ( Niet(De(Ander,(maar(steeds(anders,(Virginia(Woolf.( ( 1.

Transcriptie

1 Vrouwenindefilosofie:nogaltijdeenheikelekwestie DoorJokeJ.Hermsen NietDeAnder,maarsteedsanders,VirginiaWoolf. 1. Ikstahiermetenigszinsambivalentegevoelens,ikhoopdatumijdatniet kwalijkwiltnemen. Vrouwenlogica isdetitelvanditsymposium,enik hoopmaardatditookalsgeuzennaamisgekozen.wantonmiddellijk verschijntervoormijngeestoogeendrukredenerendeengesticulerende vrouw,diehaarmanietsprobeertduidelijktemaken,terwijldezehaar maarglazigaanblijftstaren.vrouwenlogica,denktdeman,geentouwaan vastteknopen.ishetverstandigomeensymposiumovervrouweninde filosofiezotenoemen?werdenwordtjuistdevrouwnietaltijdmetde versierselenvan hetandere,of deander behangen,omhaarvervolgens ergensvantekunnendiskwalificeren?logischdenkenbijvoorbeeld? Mijnambivalentegevoelensjegensdevrouwenindefilosofieheeft ooktemakenmetdezeenormestapelboekendiehiervoormeligt,dieer blijkbaartochnietvoorhebbenkunnenzorgendateropditmomentvande geschiedenismeervrouwelijkehooglerarenfilosofiedandebedroevende 9%aanNederlandsefaculteitenwijsbegeeertezijnaangesteldenerook nauwelijksvrouwelijkedenkersopdestudieprogramma sstaan.de verhoudingtussenvrouwenenfilosofiebegintonderhandveeltrekjesvan eenv)echtscheidingtevertonen.watkunnenwijdaaraandoenvandaag? Hoekunnenwedezeverhoudingietsbeterbegrijpen?Datantwoordkan nietzondereenverhaalovermijneigenpositiebinnendefilosofie,omdat hetlevennueenmaalnietvandefilosofiegescheidenkanwordenenjuist mijnpersoonlijkeervaringendefilosofischevragenhebbendoen opwerpen,dieikindezestapelboekenhebgeprobeerdtebeantwoorden. 2. DertigjaargeledenvertrokiknaarParijsomdaarfilosofietestuderen, omdatikinamsterdam,waarikcollegesvolgdebijhetbefaamdedrietal CornelisVerhoeven,HubertDethierenOttoDuintjer,alledriebevlogen denkersensprekers,diestampvollezalentrokken,maarmijondanksde rijkdomendiepzinnigheidvanhuncollegestochvaakdeindrukgavendat erietsheelwezenlijksmiste;namelijkdeinbreng,hetperspectief,of kortomdestemvandeanderehelftvandewereldbevolking.

2 IkginginParijsstuderenbijJuliaKristeva,diemijnproefschrift begeleidde,volgdecollegesbijsarahkofman,helenecixousenluce Irigaray,alledrieoriginele,toonaangevendeenbijzonderinspirerende vrouwelijkefilosofen,waaroverikbijterugkeerinnederlandveel publiceerde.ikwerdlidvantalvanfeministischeclubsenorganisaties,van deredactievanhet$tijdschrift$voor$genderstudies,deiiaphenhettijdschrift Lust$en$GratieenschreefinmarginaleblaadjesalsKatijfenLoverovermijn Franseheldinnen.IkpubliceerdeoverHannahArendt,The$Judge$&$The$ SpectatorRoutledge1999)steldeeenvrouwelijkeideeengeschiedenis samen,het$denken$van$de$ander,1997)promoveerdeopeenmiseenscene vanhetdenkenvanhetsekseverschilindeliefdeendekunst,nomadisch$ narcisme2003),steldesamenmetalkelinevanlenningdebundelsharing$ the$difference$routledge1991)samenenschreefeenessaybundel Heimwee$naar$de$mens,diedoorArnoldHeumakers,omdaterookessays overvrouwelijkedenkers,namelijkoversarahkofman,hannaharendten VirginiaWoolf,instondenindeNRCwerdafgeserveerdalsHeimweenaar devrouw.ikschreefookromans,overde seksestrijd aanfilosofische faculteiten,de$profielschetsgeheten,diemenietergindankwerd afgenomenenpubliceerdehistorischeromansovermijnheldinnenvirginia Woolf,Tweeduister2000)enBellevanZuylen,De$Liefde$dus2008). Ruimtwintigjaarhebikcongressenendebattenovergenderen filosofiegeorganiseerd,strijdgeleverdaandefaculteiten,leesdaarvoorde$ profielschets,enhetleekallemaalnietstehelpen,nietsteveranderen,de tijdschriftengingenterziele,devakgroepenfeministischestudieswerden opgeheven,ikkreegtweekinderen,eenjongenéneenmeisje,zodatikde theorieookeensaandepraktijkkontoetsen,dieoverigensnuookallebei filosofiestuderen,enhoordevanhendaterqualesstofenaantallen vrouwelijkedocentenofhooglerarenaandefaculteitwijsbegeerte hoegenaamdnietsveranderdwas.ikkeerdetelangelesteterugbijeen andergeliefdenconstantthemauitmijnwerk,namelijkdetijd,enzie:het leekwelalsofnederlandopgeluchtademhaalde:eindelijkpubliceerdeik eensietsnietfeministischenzie:stil$de$tijdkreegonlangsde23 e herdruk enkairos,deopvolgervanvorigjaar,isaande7 e druktoe,waarinik overigenswelstiekemvierhoofdstukkenoverhannaharendtenover VirginiaWoolfmoffelde.Ubegrijpt,ditallesheeftmijwelaanhetdenken gezet.ikdenk,ikschrijf,enikbeneenander,maarblijkbaargaatfilosofisch nederlandpaslezenalsikditanderszijnnietopdevoorgrondplaats.dat heeftmijgebrachttotdevolgendeoverwegingenoverdenken,vrouwenen deander. 3.

3 Sommigendachtennogdatheteen1aprilgrapwas:opdiedatumwordtin debeursvanberlagenamelijkhetgrotekennisfestivalvoorfilosofieen Economiegeorganiseerd,datonsdébouwstenenvoordetoekomstwil aanreikenenhetscenariovoordéwereldvanmorgenwilschetsen,envoor waarvoormen18mannelijkesprekers,waarvan17wit,enzeggeen schrijven0vrouwelijkesprekershaduitgenodigd.ubegrijpt,grote consternatieindevrouwelijkeintellektuelegelederen,enzelfseenpaar mannelijkefronstendewenkbrauwen,waaronderdeuitgenodigdegriekse econoomenvoormaligministervanfinancieenyanisvaroufakis,die aankondigdezichomdieredenterugtetrekken.vervolgenswerderdoor tweevlaamsefilosofeseneconomeseenpetitieopgestelddiedoorvelen werdondertekend,maaropmerkelijkgenoegslechtsdooreenhandjevol mannelijkenederlandsefilosofen,werderopsocialemediaactiegevoerd enzagdeorganisatiezichgenoodzaaktenkeleveranderingeninhet programmaaantebrengen:erwordtnu,jawel,eenyogalesdooreenvrouw gegeven,enerzijnophetlaatstemomenttweeskypeinterviewsmet NoreenaHertzenKatherineMarcalingelast. EenpaarwekendaarvoorhaddenstudentesaandeVUeenpetitieaan hetfaculteitsbestuuraangeboden,waarinzemeeraandachtvragenvoor vrouwelijkefilosofeninhetonderwijseenonderzoekscurriculumvande faculteitwijsbegeerte, omdatnuhannaharendtinhaareentjealhetwerk moetdoen,zoalsstudenteroosvanunenaanadvalvasvertelde.behalve datvrouwelijkefilosofenenfeministischefilosofieophetstudieprogramma vrijwelontbreken,iserookgeenenkelevrouwelijkehoogleraarfilosofie aandevu,inderestvanhetlandisdatpercentagetrouwensook bedroevendlaag:noggeen9%isvrouw.ronddezelfdetijdpubliceerden enkeleredactricesvanfilosofiemagazineeen vrouwifest waarinzehun bezorgdheiduitenoverdeondervertegenwoordigingvanvrouwelijke filosofeninhetopenbaredebat.kortom,deonzichtbaarheidvan vrouwelijkedenkersaannederlandsefaculteiteneninhetopenbare domeinwerddeafgelopenwekenopdiversefrontenonderstreept. Devraagisnatuurlijk:hoekandit,ondanksallestrijddiegevoerdis,alle boekendiezijnverschenenenondankshetfeitdataljaren40%vande studentenfilosofievrouwis.indebundel Het$denken$van$de$ander,waarin eentwintigtalessaysover andersdenkenden,waaronderoverigensook driemannen,mauriceblanchot,emmanuellevinasenjacquesderrida, hebbenweonsaldiepgaandoverdezekwestiegebogen.detitelvande bundelwastrouwenseengeuzennaam,wanteenvanderedenenwaarom vrouwenvandewijsbegeerteenopenbaredebattenwerdenenworden uitgeslotenisjuistvanwegehetfeitdatzijalsdeeeuwige ander worden voorgesteld.tegelijkishetookdekernvanhetprobleem.aandeenekant

4 kregenvrouwendusdetwijfelachtigeeeraltijd deander vanhetdenkende mannelijkeiktezijn,opgrondwaarvanzejuistwerdenbuitengesloten,aan deanderekantuitenveelvrouwelijkedenkerszichdoordeeeuwenheen inderdaadvaakookop anderewijze,datwilzeggenopeenmeer interdisciplinairemanier,waarbijzezichnietalleentotzuiverwijsgerige kwestiesbeperkten,maarooksociale,politieke,pedagogischeof psychologischevragenophunthemabetrokken,endezevaakookin meerderegenrestotuitdrukkingbrachten,behalveinhetfilosofischeessay ookintoneelstukken,politiekepamfletten,brievenenromansensomszelfs inmuzikalecomposities,zoalshildegardvonbingenofbellevanzuylen, kortomopeenbredereintellektueleenmultieperspectivistischewijze. Dezeanderefilosofischestijlisnietalleenmeerliterairen interdisciplinairvanaard,maarlegtookeengroterenadrukopdesociale verbandenenopdecultureelehistorischecontext,kortomopde `gesitueerdheid'vanelkevormvankennis,zoalsdeamerikaansefilosofe DonnaHaraway15)datnoemt.Veelvrouwelijkedenkerszijnwerkzaam geweestbinnenmeerderevakgebieden.wasditaanhetbeginvande modernetijdnogeentamelijkgewonegangvanzaken,indeeeuwen daarna,werddithoelangerhoeuitzonderlijker.wanthoecreatiefen intelligentdezewerkwijzeookklinkt,hetstrooktenietmetdeontwikkeling vandewestersewetenschap,dievanafde19 e eeuwjuiststeeds specialistischervanaardwerd.waaruiteenlopendevrouwelijkedenkers alslouandreasesalome,carryvanbruggen,simoneweil,helenecixous, SimonedeBeauvoir,IrisMurdochofHannahArendtdevenstersopde wereldjuistopengooidenenzowelhunblikalshunpenverbreedden,werd hetpadvandewetenschapenvandewijsbegeertesteedssmallerenmeer opzichzelfbetrokken. Academischefilosofenontwikkeldenzichtot professionele specialisten zoalshannaharendtditnoemde,diezichnietalleenvande wereldmaarookvandeoverigedisciplinesafkeerdenensteedslangere voetnotenbijéénwerkvanhegelpubliceerden.hetprobleemechterwas, enis,datjuistdeze professioneelspecialistische houdinggaandewegde 20 e eeuwmetzijngroeiendebureaucratischeenmeritocratische controledrift,dequoterates,hetrendementsdenkenende publicatiedwang,juistdenormwerd.deveelzijdigheidenheteclecticisme vanvrouwelijkedenkersheefthenkortombinnendeacademische institutiesineenbuitenstaanderspositiegebracht.alzijnerinde geschiedenisvandefilosofie`maarweinigmomentenvanzoveelbelang geweestalshetmomentwaaropvirginiawoolfteoxbridgehetpadverliet enoverhetgrasbegontehollen',zoalsmarjolijn/maximfebruariinhet$ denken$van$de$anderschrijft,kregenvrouwelijkedenkersvande

5 vakfilosofensteedsvakerhetverwijttehorendatzijvanhetrechtlijnige paddersystematischewijsbegeertewarenafgeweken. Hierdoorraaktenvrouwelijkedenkerssteedsmeeronzichtbaar.Deze onzichtbaarheidisnamelijknietvanalleeeuwen,enhetlijktmezinvoldat ookeensoptemerken.aanheteindevandezeventiendeeeuwwerder bijvoorbeeldeenhistoria$mulierum$philosopharumgillesmenage,1690) geschreven,waarinuitgebreidaandachtwerdbesteedaanveletientallen vrouwelijkefilosofes,ethicienmysticiuitdietijd.denkbijvoorbeeldaan AnnaMariavanSchurmanofhaarEngelsetijdgenotenMaryAstellenAnne Conway,dietoteengroepintellectuelevrouwenbehoorden,diede combinatie`vrouwengeleerdheid'nietalseen`wonderdernatuur' beschouwden,maarzichintegendeelmetgrootenthousiasmetoelegdenop destudievandefilosofie.ookeenpaareeuwendaarvoorwaren vrouwelijkedenkersalschristinedepisanenhildegardvanbingenheel invloedrijk.maarhoemeerdemodernetijdgestaltekreeg,endaarmeede specialisering,hoemeervrouwenalleennogmaar`ophetschutbladvan haarmansproefschrift'verschenen,zoalscarryvanbruggenditinhaar romanuit$het$leven$van$een$denkende$vrouw1920)verwoordde. 4. Ditallesisnaarmijnmeningeenvandemeer externe factorengeweest, diedeafwezigheidvanvrouwelijkedenkersaandefaculteitenwijsbegeerte verklaart,maarhetprobleemishardnekkigerenvooralook ongrijpbaarder,wantnietzogemakkelijkaantoonbaarvanaard.het probleembevindtzichvooreendeelookinhethartvanhetwesterse denkenzelf,datinplaatsvaneenmoedervanallewetenschappentezijn,en dusvaneeniederdiewenstnatedenken,zichsteedsmeerterugtrokop haareigenterritorium,zichloszongvandewereld,enduseenzelvigervan aardenkarakterwerd,waarbijdevervolmakingvanheteigenzijn,zoalsde JoodsefilosoofEmmanuelLevinasdatnoemde,deultiemedoelstelling werd,endeandercqdeanderendaarvanbuitengeslotenwerden. `Deanderbestaatslechtsomtewordentoegeëigend,opgenomen,om alsandertewordenvernietigd',schreefdefransefilosofeenschrijfster HeleneCixous,diebeginjarentachtigsamenmetondermeerLuceIrigaray kritischekanttekeningenplaatstenbijdietraditievandewestersefilosofie dieallesinhetlichtvanhetsubjectenheteigenzijngesteldheeft.zij meendendathetdehoogstetijdwasomnietalleendeverhoudingtussenik enanderopnieuwtedoordenken,maarookomdiestrategieënentaktieken

6 tebestuderendiedegevestigdewetenschappelijkeenmaatschappelijke ordegebruikteommensenbuitentesluitendoorzealsandertebenoemen entestigmatiseren.`heteigenevandeanderwordtalleenh)erkendals nieteigenaandezeene,alsniethetzelfde,alsabjectzelfs',schreefcixous. Zijpleittevoorhetzoekennaareennieuwefilosofischestijlenwezenopde noodzaakvandeverbeelding,vanliteratuur,omopdethematiekvanhet anderetereflecteren.denkenenschrijvenbetekendevoorhaareen`onder degrondvandaanhalen,eenontdekken'vanzichzelfenvandewerelden eenvindenvandetaaldieonzetijdvoorspelt',zoalscixousschrijft.we moetenzoschrijvendatwegeenvalsedenkbeeldenoveronszelfimiteren, maardezejuistontmantelenenvloeibaarmaken.bovendienkanervolgens LuceIrigaraygeensprakezijnvaneenrelatiemetdeanderwanneerwij dezeslechtsalsafzetpuntvooronseigenidentiteitgebruiken:`deruimte tussenikenanderiseennoodzakelijkeruimtewaarinnieuweverbindingen kunnenontstaan.'devrouwdientnietlangeralsderadicaleandervande manbeschouwdteworden,maarmanenvrouwdienenbeurtelingsvoor elkaardeandertezijn.beideseksendienenelkaarsandersezijnteerkennen zonderereenhiërarchieinaantebrengen. DezeFransevrouwelijkedenkersuitdejarentachtigwerdenhierin overigensvanhartegesteunddoormannelijkecollega s,zoalsjacques Derrida,GillesDeleuzeofEmmanuelLevinas.Dezelaatstemeendezelfsdat dewestersefilosofiebesmetwas meteenafschuw,eenallergievoorde ander,omdatdezehetsolipsistischeprojectvandevervolmakingvanhet eigenzijn,waarbijheteigen Ik alsvliedendmiddelpuntvandewereld beschouwdwerd,maarindewegstond.deanderfungeerdeslechtsals afzetpuntvoordeeigenidentiteitedeanderisdatwatiknietben:vrouw, zwart,nietewesterseenwerdvervolgensalszijndeonwenselijkof onwaardevolterzijdegeschoven.zolangheteigenzijnalseenopzichzelf teruggetrokkenengeisoleerdbastionvanderestvandewereldgedacht wordt,enzolangditeigenzijnalsenigperspectiefopdiewereldgeldt,zal ervaneenwezenlijkedoordenkingvandeverhoudingtussenikenander geensprakekunnenzijn,meendeookhannaharendt. Alsdezesuprematievanhetwestersedenkennietdoorbrokenwordt, doordeonderliggendepatronenervanoptesporen,deeraanverbonden dichotomieenblootteleggen,zal deander cqdeanderen,ofdezenu vrouwofnietwesterszijn,onzichtbaarblijvenaandefilosofische faculteitenenhunpositiedezelfdealsbijvoorbeelddievandehonderden vrouwelijkerechtenstudentendieindejarenzeventigcollegevolgdenbij debefaamdehoogleraarstrafrechtpitlo.ehpitlo? 5.

7 Ja,eveneenintermezzo.Eenverhaal,wantdiezijnsomssprekenderdan hetlogischebetoog.dezeanecdotediebehalvekomischookheel veelzeggendis,memoreerikinmijnromande$profielschets,een universiteitssatirediezichafspeeltrondomdebenoemingvaneennieuwe hoogleraarwijsbegeerte. Deledenvandevakgroepwijsbegeertezittenzachtjesmetelkaarte smoezen.detistochweerverbaasdoverdechaosdieinzo nkortetijdis ontstaan.enoverdeglazigeblikken,hetalgeheleonbegrip. )Hetdoet haaralemaalsterkdenkenaandebefaamdeanecdoteoverpitlo,diezeooit vaneenvrouwelijkerechtenstudenthadgehoord.devermaardehoogleraar strafrechtpitlohadindejarenzeventigdegewoontezijnpubliekaltijdmet Geachteheren aantespreken,ookalzatdezaalinmiddelsvoordehelft gevuldmetvrouwelijkestudenten.ondanksherhaaldeverzoekenweigerde dehoogleraarzijnbegroetingaantepassen.nadezoveelsteweigering beslotendemannelijkestudententoteendaadvansolidariteit.zijzouden hetvolgendecollegemassaalwegblijven,zodatdeoudepitlowel gedwongenzouzijnomzijnbegroetingeen Geachtedames tewijzigen. OpdiebewustemaandagochtendbetradprofessorPitlode collegezaalaandeoudemanhuispoortmetdeflaurvaneengroot academicus,boekentasonderdearm,stapeltjepapierenenleesbrikinde hand.hijnamplaatsachterhetspreekgestoelte,keekvanonderzijn leesbrilaandachtigdezaalrondensprakdeillusterewoorden: Ikziedater vandaagniemandis,ikkandusmaarbetergaan,waarnahijzich omdraaideendecollegezaalverliet De$profielschets,p.174) Hetishelaasdezezelfdeonzichtbaarheiddienogaltijdsymboolstaatvoor depositievanvrouwenbinnendeacademischefilosofie,endaarbuiten, enkeleuitzonderingengelukkigdaargelaten.devraagisnatuurlijk:wat zoudenwekunnendoenomhettijtekeren?wemoetenboekenblijven schrijven,debattenorganiseren,datspreektvanzelf,maarwellichtzouden weafentoeookeenhedendaagsevariantopdezesolidariteitsactievande mannelijkerechtenstudentenvandestijdskunnenorganiseren.elkekeer alsjulliedeliteratuurlijstvandetelezenboekenenartikelenvooreen bepaaldcollegekrijgenuitgereiktenerstaatweergeenvrouwelijkeen/of nietwestersedenkerop,zoujekunnenoverwegenomtezeggen,pitlo indachtig: nou,ikziedaterniemandopdelijststaat,enwedusblijkbaar nietshoeventelezenvoorditcollege,dusdangaikmaarweer.ikzouhet geweldigvinden,eerlijkgezegd,enalsjehetmaarvaakgenoegherhaaltzal hetzekereffecthebben.hetlijktmisschieneenwatradicaleactie,maardan moetjemaarnietvergetendathetprobleeminmiddelsookradicaal,want

8 diepgeworteld,zoalsdeoorsponkelijkebetekenisvanhetlatijnsewoord overigensalaangeeft. 6. Behalveditzouikjulliewillenaanradenregelmatigterugtegaanindetijd, wantalleendaarzullenwedeoorzakenvindendietotdehuidigesituatie geleidhebben,hethedenisimmersslechtsdebovenstelaagvanhet verleden.keerbijvoorbeeldeensterugnaarhetparijsvandejarentachtig, waarhetwemeldevandevrouwelijkefilosofen,juliakristeva,luce Irigaray,HeleneCixous,FrancoiseCollin,SarahKofman,FrancoiseDastur, MichelleLeDoeuf,omerslechtsenkeletenoemen,enleesdieteksten.Lees ookhetwerkvanhunmannelijkecollega s,zoalsdereedsgenoemde Derrida,LevinasenDeleuze,delaatstesteldezelfs eenvrouwwording van defilosofievoor,indezinvaneen deterritorialiseringvandetraditie,dat wilzeggendeaandachtnaardemargesverplaatsen,endaardecreatieveen levensbevestigendekrachtenzoeken.hetverlangenomnieuweinzichten engedachtennietalleenopconceptueelniveau,maarookineennieuwe stijlnaarvorentebrengen,kenmerkthetwerkvanveelvandezefranse denkers.zebepleittenenpraktiseerdeneenvermengingvangenres,stijlen endisciplinesenzochtennaar nieuweuitdrukkingsmogelijkhedenbinnen defilosofie,zoalsdeleuzesteldedifférence$et$répétition,1968)zewilden vandefilosofieopnieuw`eencreatiefvertoogmakendatinstaatishet denkeninbewegingtebrengen'.hiertoeishetnoodzakelijknietalleen `overveelvoudtespreken',maardezeookinpraktijktebrengen,dieander stemmentelatenopklinkenindecolleges,detekstenénheteigenwerk. Preciesdie anderestem stondcentraalinhetparijsvandejarentachtig. Alteriteitendifferentiewarendesleutelwoordendiedevrouwelijkeen mannelijkefransepostestructuralistischedenkersinstellingbrachten tegendewestersefilosofischetraditie,dievolgenshengekenmerktwerd doorhetdenkeninbinaireopposities,waarbijdeenepooldeandere overheerst,uitsluitofondergeschiktmaakt,oftewelhetnietvreedzaam coexisterenvantweetegengesteldetermen,maarinplaatsdaarvaneen conflictgeladenhierarchischeverhouding,waarbijeenvandetweetermen deanderdomineert,zoalsintegenstellingenalsgeestelichaam,cultuure natuur,manevrouw,ikeander,ratioeemotie;dezefransedenkerspoogden dezedichotomieentedeconstrueren,doordehierarchischestructuurervan blootteleggen,dezeallezendenherlezendinbeeldtebrengenomdeze vervolgensteondermijnenenomvertewerpen.hunbijdrageaande filosofieberusttedusnietzozeerinhetopstellenvannieuwefilosofische systemen,alswelomdemetafysischewestersetraditievanbinnenuitte

9 ontmaskeren,doordevermeendeneutraliteitenzogenaamdeobjectiviteit ervanaandekaaktestellen. VoorSarahKofmanbijvoorbeeld,auteurvanmeerdantwintigfilosofische werkeneneendrietalautobiografischeteksten,maarinnederlandvrijwel onbekend,isdegedachtevaneenobjectiefensekseeneutraalsubjecteven onmogelijkalsonwenselijk.wezijnaltijdbehalvedenkendeook lichamelijkeendusgeseksueerdewezens.kofmanvoegthieraantoedat netzominalsdefilosoofvanzijnlichaamkanwordenontdaan,hetleven nietvandefilosofiegescheidenkanworden.zoalshetsubjectgekenmerkt wordtdoordesporenvanzijnofhaarseksualiteit,zoisookhetdenkenmet hetleven geïnjecteerd':eenzuiversubjectofeenzuiverdenkenbestaat niet.volgenskofmanmoeterbinnendefilosofieveelvakeroverhet sekseverschilgesprokenworden,omallesoptafeltekrijgenwatdaaraan valsegetuigenissenbijiedereenonderhuidsligtopgeslagen.ermoetnetzo langovergesprokenworden,totdathetzichzelfgedeconstrueerdheeften erweerruimtevoorietsandersontstaat. 7. Hetlaatste,indringendebeeldvan`deander'datuithetwerkvandeze vrouwelijkefilosofennaarvorenkomt,ishetbeeldvande`anderinhetik', of,zoalsjuliakristevaditnoemt devreemdelinginonszelf,waarbijikten slottenogevenstilwilstaan.hetlijktwelalsofvrouwelijkedenkerszich meerbewustzijnvandezeonzegbare,ongrijpbaredimensievanonze subjectiviteit,dievooreenbelangrijkdeelonsverlangenenonze creativiteitbepaalt.aandachtvoordezeanderinhetiklijktbijdieandere manier,dieanderestijlvandenkentehoren,dieikzelfook,samenmethen, inmijnwerk,vanafmijnproefschriftnomadischnarcismetotaankairos hebwillenbepleiten.watmagdieanderinhetikwelniettebetekenen hebben?wordthieropdeveelvoudaan`ikken',deverschillendeaspecten dietesamenonzeidentitieituitmaken,gewezen?niethelemaal,want`de anderinhetik'lijktzichaanelkeontologischecategorisering,datwil zeggenaanelkeempirischebepaaldheidteonttrekkenendatmaaktdeze ander opzijnminstmysterieusennomadisch,maarwelbeheptmeteen verlangendatonsaanspoortvoorbijhetzichtbareenmeetbaretekijken. Hetwordtnuietsingewikkeldermetdieander,maardaaromnietminder filosofisch.integendeel.dieanderinhetikstaatnamelijkookgarantvoor hetimmerveranderendewordingsprocesdatdemens,manofvrouw, kenmerkt,alshijzichnietvastklamptaandieeneidentiteit,diehemsteeds

10 hetzelfdelaatherhalen.hetverbindtkortgezegdhetprojectvande alteriteit,zoalshierbovenbenoemdaandatvandedifferentie,datandere kernbegripvandefransepostmodernedenkers. Dezemysterieuzeanderligt`vanafheteerstelevenslichttotaanhet grafdiepinhethartvanelkmenselijkwezenverborgen'schrijftsimone WeilbijvoorbeeldinLa$personne$te$la$sacré$1943);wekunnenditdeelin onszelfnietbenoemen,omdathetverderwegligtdanelkzegbaar verleden,omdathetalshetwaresluimertinonsonbewuste,ditmoi$ profond,ditdiepeverduisterdezelf,dezedunkle$geschichte,zoalsde OostenrijksefilosofeenschrijfsterIngeborgBachmannhetnoemde,die ondermeeralonzenietherinnerbareervaringenensensatiesherbergten, nietonbelangrijk,ookdegeschiedenisvanonzevoorgeschiedenis vasthoudt,dusdegenediewewarenvoordatwekondenspreken. Hetbeeldvandemensdatdanverrijsthebikinmijnwerkde tweestemmigemens genoemd,diedeinnerlijkedialoogdiewemetons zelfvoeren,pasmogelijkmaakt,endusvoorzelfreflectiezorgtenvoor overstijgingvanhetene,vastomlijndeik.ditonzegbarezelfverwijstonder meernaardeonverwoordbaresingulariteitvanelkemens,datwilzeggen naaraldatgenewathetsubjectnietzichtbaardeeltmeteenanderegroepof collectiviteit,maarwelinhaarofzijnsprekenofhandelenvoordeanderen zichtbaarwordt.dezedaimon,zoalshannaharendthetnoemde,datwezen opjeschouder,diezieldiejezelfnietziet,maarwelinjeblik,jewoorden gebaar,jehandelenaandeanderenetoondwordt.enerzijdslijktdemens zoeenbepaalbaarenbeschijfbaaruiterlijk`ik',maaranderzijdsdraagtde mensookeenonbepaalbaar,`ander'innerlijksurplusinzich,waardoor hij/zijnooitvolledigsamenvaltmetdesomvanzijnfactische eigenschappen,maarwezenlijkeenandersezijninzichdraagtendaarmee ookdekansopvereandering. InNomadisch$narcisme$hebikaangegevendatindeverhoudingtot dezevreemdeeninzekerezinpreehistorischeanderdierondzwerftinhet ik,juistdemogelijkheidvan`seksueledifferentie'ligt,datwilzeggende mogelijkheidomtotsteedsanderelezingeneninterpretatiesvandeeigen geseksueerdeidentiteittekomen.seksueledifferentieisindiezin,enin tegenstellingtothetsekseverschil,dataandefeitelijkesocialeen biologischeverschillentussendeseksenrefereert,eencreatief interpretatieprocesdatalleenmogelijkisdankzijde`oneindigeafstand'die erbestaattussenhetfactische,determineerbare`ik'enerzijdsenhet onbepaalbaar`andere'inhetikanderzijds.dankzijdezevreemdeling,isde mensdusnooitvoltooid,nooitaf,zoalseending,maarblijfthijofzijeen meereofmogelijkezijn.warenwijniet`twoinone',zoalshannaharendt stelt,danzouerookgeenafstandtothet`ik'mogelijkzijn,enzoueralleen vaneenvaststaandendetermineerbaarsekseverschilsprakekunnenzijn

11 ennietvanseksueledifferentieinbovengenoemdezin.de`ander'inons zelfmoetverondersteldworden,omhetgeseksueerdeiktekunnen her)lezen,zoudenwemeteenvariatieopderridakunnenzeggen. Alteriteitendifferentiezijnzotweeverschillendeaspectenvande menselijkesubjectiviteitdievanelkaarafhankelijkzijneninelkaars verlengdeliggen. Hetfeitdatiknietmijneigenoorspongben,nochdeoorsprongvan dewereld,daterinmijninitiatiefaltijdietsvreemdsligtbesloten,wordt geconcretiseerdinwathannaharendtpluraliteitnoemt,schreefdefranse filosofefrancoisecollin26).dankzijdezevreemde`mogendheid'inhetik, kanwatvaststaatopdriftraken,kanereeninnerlijkedialoogopgang gebrachtwordendiededingeninbewegingzetenereennieuwekleuren anderesmaakaangeeft.nietteminvraagtdit`nieuwe'eromvervolgensmet anderengedeeldteworden.deverhoudingtotdeanderkomtvolgens Arendttotstandviadeverhoudingtotdewereld,dieeenmetanderen gedeeldewereldis,zoalsikinkairosuitgebreidlaatzien.pluraliteit verwijstbijarendtdusenerzijdsnaardenieuweinterpretatiesdieop grondvaneen`innerlijkeambiguïteit'gemaaktkunnenwordenen anderzijdsnaardegemeenschappelijkeaandachtenliefdevoordewerelde deamormundiediewemetanderendelen. Weziendat`deander'indezelezingeenwarepolyfonieaanstemmenheeft latenhoren.enzohoorthetook.wantzowordtdegeschiedenisvande filosofieernietalleenrijkerenveelzijdiger,maarookdoorleefderen waarheidsgetrouwerop.vandepolitiekeander,diestrijdtvoorgelijkheid enrechtvaardigesociaaleethischeverhoudingen,viadeanderestijlalsbron voorcreativiteiteninspiratietotdeonkenbareanderdiezijntenteninhet subjectzelfheeftopgeslagen.hetdenkenendeanderzijnkortom onlosmakelijkmetelkaarverbonden.nietsligtmeervoordehanddandat aldieanderestemmenenstijleneenplekbinnendehedendaagsefilosofie krijgen,datzijopdeleeslijstenenvoordecollegezalenkomentestaan, inclusiefdevreemdelinginonszelf,opdatnietalleendefilosofievande wereldvervreemdt,maarookwijzelfniettenopzichtevandeanderen nochtenaanzienvanonszelfvervreemden.alleendankanhetmottovan VirginiaWoolfinpraktijkgebrachtworden: NietalsDeAnder,zoalszij schreef,nietalsdegestigmatiseerdeanderdieopgronddaarvan uitgeslotenkanworden, maarsteedsanders,tenbehoevevanhetsteeds veranderende,dynamischewordingsprocesvandemensénomrechtte doenaandepluraliteitvanmensendiedezewereldbevolken. JokeJ.Hermsen,Amsterdam,6maart2016,DeNieuweLiefde,Vrouwenen defilosofie.

12