Bodemeisen en minerale voeding van de zomerei k

Transcriptie

1 ~lvan den Burg en A. Oosterbaan De Darschkarnp Bodemeisen en minerale voeding van de zomerei k De zomereik heeft in de Nederlandse bosbouw altijd een rol van betekenis gespeeld. De soort mag zich in de laatste jaren in een toenemende belangstelling verheugen. Het areaal eik is nu al groter dan in het Meerjarenplan Bosbouw is voorzien. Het is opvallend dat over de groei en de groeiplaatseisen van de zomereik in Nederland weinig is gepubliceerd. Tot voor kort was de stand van de kennis van de groeiplaatseisen die, zoals ze was geformuleerd door Houtzagers in zijn handboek voor de Nederlandse bosbouw. De zomereik komt van nature voor in West-, Midden- en Oost-Europa. Het gebied van de natuurlijke verspreiding reikt tot aan de Oeral. Zuidwest- en Noord-Europa worden gemeden. Zowel maritieme als continentale klimaten worden verdragen. De eisen aan bodemvruchtbaarheid en watervoorziening zijn vrij hoog. Houtzagers is in de formulering van deze eisen tamelijk pertinent. De indruk bestaat echter dat anderen aan de zomereik een vrij grote tolerantie voor een lage bodemvruchtbaarheid en droogte toeschrijven maar men dan toch van de zomereik op arme en droge gronden een goede groei verwacht. Deze opvatting is niet onbestreden. In 1935 wees J. J. M. Jansen er al op dat de zomereik in Drente alleen op goede gronden in aanmerking komt alsvervanger van de toen ernstig door het denneschot aangetaste groveden, omdat de zomereik als langzame groeier slechts op goede gronden een rendabele produktie bereikt. Onlangs heeft Van der Meiden deze waarschuwing herhaald, n.a.v. ervaringen met de eiketeelt in Frankrijk. Beknopte geschiedenis en literatuuroverzicht van het onderzoek naar groei en groeiplaats van de zomereik in Nederland In de vijftiger jaren vatte Houtzagers de toen bestaande kennis van de groeiplaatseisen van de zomereik samen. Het onderzoek naar de eisen en eigenschappen van deze soort was toen reeds op gang gekomen. Men kan zeggen dat het sindsdien wel perioden van ups en downs heeft gekend, maar ook dat het gestadig is voortgezet, zij het niet altijd vanuit dezelfde gezichtshoek en ook niet volgens een geheel consequent ten uitvoer gelegd plan. Het onderstaande geeft een opsomming van deze onderzoekingen. De volgorde is willekeurig, en pretendeert niet een rangorde van belangrijkheid te geven. Het groeiplaatsonderzoek is als 164

2 het oudste onderzoek op te vatten dat "De Dorschkamp" in zomereikenopstanden heeft uitgevoerd. Vooral in de 50-er jaren zijn opstanden onderzocht op holtpodzol- en andere zandgron- den en op rivierkleigronden. Pas in de tachtiger jaren werd het onderwerp weer opgevat door De Gelder, die opstanden op rivierkleigronden in zijn onderzoek betrok, en door A. E. Jansen, die de eigenschappen van strooisel en de samenstelling van de mycoflora onderzocht van Drentse zomereikenopstanden. k Het met het voorgaande onderwerp verwante vegetatieonderzoek in zomereikenopstanden is uitgevoerd door Bakker in opstanden in zandgebieden in Zuid-Nederland, door A. E. Jansen in Noordoost-Nederlandsezomereikenopstanden op zandgronden, en door Leys in het Liesbos. Van de activiteiten van de Stichting voor Bodemkartering kunnen worden genoemd die van Bannink et al., die waren gericht op de relatie tussen boomgroei, bodemvruchtbaarheid en vegetatie op zure zandgronden, en die van Vis in zomereikenopstanden in het noordoostelijk bosgebied. * Het groeiplaatseisenonderzoek en het bodemgeschiktheidsonderzoek in zomereikenopstanden zijn in samenwerking tussen "De Dorschkamp" en de Stichting voor Bodemkartering uitgevoerd. Het bodemgeschiktheidsonderzoek kwam in het begin van de zeventiger jaren op gang. Het vond plaats op mariene zand- en kleigronden in Zeeland en de Noordoostpolder en op zure, pleistocene zandgronden in Noordoost- Nederland. De bodemeisen van de zomereik zijn o.a. op basis van dit inventariserend onderzoek geformuleerd. In latere jaren is nagegaan in hoeverre deze formuleringen algemene geldigheid hadden of moesten worden gecorrigeerd. Het groeiplaatseisenonderzoek van de zomereik in Nederland begon in 1977, toen duidelijk was geworden dat de zomereik in het toekomstige bosbouwbeleid een grotere rol dan voorheen zou gaan spelen, en het bleek dat te weinig gedetailleerde kennis omtrent groeiplaatseisen en behandelingsmethoden ter beschikking stond. Dit groeiplaatseisenonderzoek begon op de zure zandgronden in Noord-Brabant, en werd op de Veluwe en in het noordoostelijke bosgebied voortgezet. Ook is onderzoek uitgevoerd in zomereikenopstanden op andere dan de "gebruikelijke eikengronden", nl. in het Amsterdamse Bos en in de boswachterij Wieringermeer. Een begin is gemaakt met de uitvoering van groeiplaatseisenonderzoek op rivierklei- en op mariene gronden, maar dat onderzoek is nog niet voltooid. k Het onderzoek naar de betekenis van de waterhuishouding voor de zomereik heeft op verschillende manieren plaatsgevonden, nl. als literatuur- onderzoek, in het grondwaterstandenproefveld Geestmerambacht en als onderdeel van het bodemgeschiktsheids- en groeiplaatseisenonderzoek, waarin de watervoorziening wordt gekarakteriseerd door de grondwatertrap en het vochtleverend vermogen. k Het groei- en opbrengstonderzoek voor de zomereik is tot voor kort een weinig betreden gebied geweest. Incidentele informatie over de boniteit van de zomereik gaven Tutein Nolthenius en Van Goor. Het onderwerp heeft daarna weer aandacht gekregen aan het einde van de zeventiger en het begin van de tachtiger jaren, en heeft een op Nederlandse gegevens berustende groei- en opbrengsttabel voor de zomereik opgeleverd. Over de aanleg en de teelt van de zomereik zijn gegevens te vinden in "Aanleg en beheer van bossen en beplantingen" en Oosterbaan (1 988b). Diverse publikaties behandelden bepaalde aspecten van de aanleg van zomereik (Boodt, 1942, 1943; Van Haaren, 1980; Jansen & Schoenfeld, 1967a, 1967b; Oosterbaan, 1987; Oosterbaan &Van Tol, 1981 ; Schoenfeld, 1979), van de natuurlijke verjonging (Oosterbaan 1982) en van de teelt (Kerssies, 1980; Oosterbaan, 1979, 1980, 1981a, 1981b, 1988b; Oosterbaan & Verwey, 1987). Het onderzoek naar de betekenis van de minerale voeding en de bodemvruchtbaarheid voor de zomereik heeft diverse aspecten. Aan het eigenlijke onderwerp "minerale voeding van de zomereik" is vrij veel aandacht besteed (Van den Burg, 1974, 1976a, , 1978, 1979, 1983a, 1983b, 1983c, 1984b, 1985b, 1986a, 1986b, 1988c; Van den Burg et al., 1973, 1975; Van den Burg & Peeters 1971, 1973a, 1973b, 1977, 1978; Van den Burg & Schoenfeld, 1971; Van den Burg & De Vries, 1988). Er is op beperkte schaal bemestingsonderzoek uitgevoerd in zomereikencultures (Van den Burg, 1983d, 1985a, 1986b, 1987a; Van den Burg & Peeters, 1973a, 1987; Van den Burg &Schoenfeld, 1971). Speciale onderwerpen zijn de betekenis van de ph als algemene beoordelingsfactor en als indi- 165

3 cator voor de mate van bodemverzuring met het oog op vraagstukken betreffende zure depositie, luchtverontreiniging en bekalking (Van den Burg, 1981 c, 1983b, 1984a, 1985a, 1986a, 1987b, ,1988; Hahn &Van Elk, 1978) en de betekenis van kalkchlorose (Van den Burg, 1987b; Peters et al., 1983). * Als laatste onderwerp kan het onderzoek naar de zoutgevoeligheid van de zomereik worden genoemd. Zolang de zomereik een bosboom was voor de zure zandgronden, speelde het zoutvraagstuk geen rol. Het aanplanten van de zomereik in andere gebieden heeft echter geleid tot zoutproblemen, waartoe zijn te rekenen de inwerking van wegenzout en die van brak en zout bodemvocht. Groei en opbrengst van de zomereik Het groei- en opbrengstonderzoek van de zomereik heeft vroeger vrij weinig aandacht gekregen, als men die vergelijkt met de aandacht die de Amerikaanse eik heeft gehad. Als een van de eersten die onderzoek deden naar de samenhang tussen de groei van de zomereik en de bodemgesteldheid kan men Tutein Nolthenius (1939, 1944) beschouwen, die groeigegevens publiceerde van zomereikenopstanden in de boswachterijen Ulvenhout en Liesbos. Hij kwam tot de conclusie dat de boniteit van de zomereik ),, I ( in deze boswachterijen ca. 3-7 m3-ha-ljaar-l bedroeg, berekend op basis van de recente groeien opbrengsttabel van Oosterbaan (1988b). Na de Tweede Wereldoorlog begon het Bosbouwproefstation TNO met groeiplaatsonderzoek van de zomereik. Van Goor (1951) onderzocht enige zomereikenopstanden op holtpodzolgronden op de Veluwe. Hij vond dat de boniteit van de zomereik op droge, zure bruine bosgronden (holtpodzolgronden) ca. 4 m3ha-ljaar-l bedroeg. Aan de zomereik werd daarna weinig aandacht besteed. Wel zijn sinds 1948 periodieke metingen uitgevoerd in 20 permanente proefperken en vond in de vijftiger tot zeventiger jaren incidenteel groeionderzoek plaats (Oosterbaan, 1988b). Het werken met in wezen buitenlandse groei- en opbrengsttabellen werd in het groeiplaatseisenonderzoekvan de zomereik en in de praktijk steeds meer als onbevredigend ervaren. Het onderzoek naar de groei van de zomereik is daarom in de jaren 1978 t/m 1983 hervat, en wel in devorm van eenmalige opnamen in tijdelijke meetperken voor het groeiplaatseisenonderzoek. Ter beschikking stonden meetgegevens uit langjarig waargenomen groei- en opbrengstproeívelden, meetresultaten van zomereikenopstanden van het groeiplaatseisenonderzoek in de laatste jaren, en gegevens van periodieke hoogtegroeimetingen in de boswachterij Vaals. Deze gegevens zijn bewerkt tot een groei- en opbrengsttabel voor de zomereik (Oosterbaan, 1988b). Voor informatie omtrent groei en opbrengst van de zomereik wordt naar deze tabel verwezen. De absolute boniteit ),,, I ( van de zomereik op de voor de teelt van deze soort gebruikte gronden loopt uiteen van ca. 3 tot ca. 9 m3ha-l jaar1. Volumeboniteiten lager dan 3 m3.ha-l.jaar1 komen in de tabel niet voor, hoewel ze op arme zandgronden geen uitzondering zijn. Het traject komt goed overeen met het in de bodemgeschiktheidswaardering aangenomen traject, dat als klassen voor slechte groei, gemiddelde groei en goede groei de I,-waarden <31/2, 3% - 61/2 en > 6Y2 m3ha-ljaar-l aanhoudt (Waenink& Van Lynden, 1988). Globale groeiplaatseisen van de zomereik De uitvoerigste, voor Nederland geldende samenvatting van de groeiplaatseisen is die van Houtzagers (1 954), welke samenvatting in essentie wordt teruggevonden bij de latere schrijvers Krahl-Urban (1 959) en Van Miegroet (1 976). De zomereik wordt klimaatvaag genoemd en wel in die zin dat de soort van nature voorkomt vanaf zeeniveau tot m hoogte. In de ons omringende gebergten komt hij echter niet hoger voor dan 500 m. Het klimaatvage karakter van de soort blijkt ook uit de neerslag in het natuurlijk verspreidingsgebied, die uiteenloopt van 300 tot 2000 mm jaar -'. In gebieden met lage neerslagcijfers groeit de zomereik echter alleen langs rivieroevers met voldoende hoge grondwaterstanden. Men mag uit het van nature voorkomen in gebieden met lage neerslagcijfers niet de conclusie trekken dat de zomereik zeer droogteresistent is. De soort is verder vooral op zijn plaats op niet te lichte, leemachtige, vochthoudende gronden en op broekgronden. De soort kan tijdelijke overstromingen in de vegetatieperiode goed verdragen. In de laatste jaren wordt de vraag gesteld of de zomereik ook langdurig hoge grondwaterstanden in het voorjaar, gevolgd door een droge periode verdraagt, dit met het oog op de plaatselijke verslechterende conditie van de zomereik sinds 1983 (Oosterbaan & Borgesius, 1986). Op kalkgronden kan de zomereik groeien, maar wordt daar op den duur door de beuk verdrongen. Het is overigens de vraag of hier onder kalkgronden wordt verstaan "gronden met een zeker gehalte aan CaCO, in de bewortelde zone" of "gronden, ooit gevormd in kalkrijk moedermateriaal, maar die hun CaC0,-gehalte geheel hebben verloren", of zelfs "vruchtbare gronden" in het algemeen. De conclusie uit dit alles is dat voor een goede groei de eisen die aan de bodem worden gesteld vrij hoog zijn, en ook dat de eisen aan de waterhuishouding niet mogen worden onderschat. Groei van de zomereik in relatie tot de bodem Groei in relatie tot de beoordelingsfactoren Een van de vragen die door het beheer in de bosbouw worden gesteld, is die naar de te verwachten groei en houtopbrengst. Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het nodig dat men de relaties kent tussen de groei en de factoren die daarop van invloed zijn. In de vijftiger jaren werd de groeiverwachting geschat uit vrij globale kennis omtrent de relatie tussen bodemgesteldheid en boniteit. Langzamerhand nam het kennisniveau toe, en kon ook de invloed van de waterhuishouding enigszins worden geschat door het gebruik van grondwa- 166

4 tertrap (GT). In de zeventiger jaren bleek het mogelijk om de bodemvruchtbaarheid van bosgronden redelijk te kunnen schatten met behulpvan de samenstelling van de korte vegetatie. In omgekeerde zin werden de groeiplaatsfactoren bodemgesteldheid, grondwaterstand en vegetatie, die complexe groeperingen zijn van meer direct werkende factoren, als het ware ontbonden in meer primaire factoren. Dit systeem is door de Stiboka ontwikkeld, en sinds 1977 operationeel. Onlangs is een overzicht van dit systeem gepubliceerd (Waenink &Van Lynden, 1988). De bodem wordt als het ware ontbonden in vier zgn. beoordelingsfactoren, de ontwateringstoestand (OT), het vochtleverend vermogen (VL), de voedingstoestand (VT) en de zuurgraad (ZG). Voor definities van deze beoordelingsfactoren wordt verwezen naar de publikatie van Waenink & Van Lynden. Deze factoren hebben het voordeel dat de grootte ervan in het terrein direct kan worden geschat - zij het door personen die over een zekere mate van specialistische ken- nis beschikken. De relatie met de boomgroei is enigszins bekend, of kan worden geschat op basis van bestaande kennis en naar analogie met andere boomsoorten. Sinds 1977 wordt dit systeem ook toegepast voor de zomereik. Deze beoordelingsfactoren zijn o.a. toegepast in het groeiplaatseisenonderzoek voor de zomereik dat in de periode 1977 t/m 1983 is uitgevoerd. Het overzicht van de in dit onderzoek verkregen kennis van de groei en de bodemeigenschappen is te vinden bij Oosterbaan et al. (1987). Hieronder volgt een samenvatting van de uitkomsten. Volgens de uitkomsten van dit onderzoek was de opperhoogteboniteit van de zomereik (S-waarde, zoals die is gedefinieerd in "Aanleg en beheer...", 1981) vooral afhankelijk van het vochtleverend vermogen en van de voedingstoestand, maar niet significant van de ontwateringstoestand en van de zuurgraad. Een groeiplaatsfactor, die geen onderdeel vormt van het systeem van bodemgeschiktheidsbeoordeling maar die wel een significante bijdrage levert aan de verklaring van de waargenomen groeiverschillen, is het groeigebied. Het is nl. gebleken dat van west naar oost in Nederland de boniteit van de zomereik toeneemt bij gelijkblijvende waarden van de aan de bodem gekoppelde beoordelingsfactoren. Voor het gebied waarin het grootste deel van het zomereikenareaal is gelegen, nl. Drenthe, de NW-helft van Overijssel (Salland en de "Kop van Overijssel"), de Veluwe, Noord-Brabant (behalve het uiterste westen) en Limburg (bewesten de Maas) kan de boniteit (aangeduid als de S-waarde) worden geschat met behulp van de volgende relatie: VT=l:- o VT = 2: - 7,64 S (m) = 38,11 + VT = 3: - 9,63 + VL=l: o VT= 4: -1 1,62 VT= 5: -13,81 VL = 2: -0,72 VL = 3: -1,40 VL = 4: -4,23 V1 = 5: geen opgaand bos mogelijk 167

5 Dit model verklaart 65,6% van de variatie in de S-waarde. De vergelijking voor de S-waarde van de zomereik in de resterende gebieden van Nederland heeft dezelfde vorm, maar de coëfficiënten wijken iets af. De term 38,11 moet voor het westelijk groeigebied (West- en Noordwest-Nederland, waarbij de duinen en de Waddeneilanden buiten beschouwing blijven omdat daar geen zomereikenopstanden zijn onderzocht) worden verminderd met 3,66 m, en voor het oostelijk groeigebied (Twente, de Achterhoek en Limburg ten oosten van de Maas) worden vermeerderd met 2,12 m. In deze modellen voor de hoogteboniteit komen geen ZG-term (ph-invloed) en OT-term (ontwateringstoestand) voor, omdat die geen significante bijdrage leverden aan de verklaring van de groeiverschillen. Hierbij moet men bedenken dat deze conclusie alleen geldt voor pleistocene zandgronden. Opstanden met extreme ph-waarden of met een zeer slechte ontwateringstoestand zijn niet onderzocht. Groei in relatie tot enkele bodemkundige factoren Grondwatertrap De onderzochte opstanden van de zomereik liggen op gronden met een van de volgende grondwatertrappen: III*, V, V*, VI, VII en VII". De grondwatertrappen hebben zowel betekenis voor het vaststellen van het vochtleverend vermogen (VL) als voor de ontwateringstoestand [OT). De omschrijving van de grondwatertrappen volgt hiernaast [tabel 1 ). De zomereik wordt beschouwd als een soort die goed bestand is tegen hoge grondwaterstanden (Van den Burg, 1982a) en tegen tijdelijke overstromingen in de vegetatieperiode. In hoeverre deze opvattingen worden ondersteund door het groeiplaatseisenonderzoek volgt uit tabel 2. Daarin zijn per grondwatertrap zowel gemiddelde S-waarden als het S-waardetraject weergegeven. In deze tabel weerspiegelt zich zowel de invloed van de ontwateringstoe- t t Tabel 1 Overzicht en omschrijving van grondwatertrappen (GT) en gradaties van ontwateringstoestanden (OT). GT GHG GLG gradatie OT benaming OT cm -mv cm -mv I ll Il* 111 lil* IV v v* VI VII VII* tot in mv tot in mv (25)-<40 <40 (25)-<40 >40 <40 (25)-< >80 >l 40 5 (GHG <15) 4 (GHG 15-25) 3 4 (GHG ) (GHG 15-25) zeer ondiep vrij ondiep matig diep vrij ondiep matig diep vrij diep vrij ondiep matig diep vrij diep zeer diep zeer diep mv = maaiveld; GHG =gemiddelde hoogste grondwaterstand (te onderscheiden van de voorjaarsgrondwaterstand); GLG = gemiddelde laagste grondwaterstand. stand als die van het vochtleverend vermogen. De boniteit is gemiddeld het slechtst op gronden met GT V, die de slechtste ontwateringstoestand (OT-gradatie 4) hebben van alle onderzochte groeiplaatsen. Bovendien is deze GT het extreemst in zijn verschil tussen GHG en GLG. De groei wordt hier door twee oorzaken beperkt, nl. door de te geringe luchtvoorziening in het voorjaar (gevolg van de hoge GHG) en door de te geringe nalevering van water uit het grondwater als gevolg van een te ondiepe beworteling en een daardoor te grote afstand tussen de onderzijde van de bewortelde zone en de grondwaterspiegel. Hoewel geen opstanden op gronden met GT II en III zijn onderzocht mag men aannemen dat de groei op dergelijke gronden minstens evenzeer beperkt is als die op gronden met GT V. De boniteit neemt van GT Vvia III* + grondwatertrap. GT V*, VI en VII in gemiddelde zin toe, hetgeen te verklaren valt uit de verbetering van de luchtvoorziening bij een in de zomermaanden blijvende nalevering van water vanuit het grondwater op gronden met GT III*, V* en Vl. Zomereikenopstanden op gronden met GTVII kunnen blijkbaar gedurende het begin van de vegetatieperiode nog enigszins profiteren van nalevering vanuit het grondwater. Op zeer droge gronden (GT VII*) is de luchtvoorziening niet beperkend, maar is de grond geen grondwaterprofiel maar een hangwaterprofiel, hetgeen t.o.v. gronden met GT VII een achteruitgang betekent van de watervoorziening. Dit komt tot uiting in een gemiddelde slechtere boniteit. Vochtleverend vermogen en grondwaterdaling Het vochtleverend vermogen van de S-waarde (m) gem min. max lil* i/ 27,4 24, V* V1 28,4 '29, VII 29,O VII* 24,

6 grond is van belang als beoordelingsfactor voor situaties waar in de tijd de watervoorziening min of meer constant blijft, maar ookvoor situaties waar de watervoorziening vanaf een zeker tijdstip een blijvende verandering ondergaat. Met dit laatste wordt gedoeld op de gevolgen van grondwaterdaling veroorzaakt door drinkwaterwinning en door veranderingen in de waterbeheersing ten behoeve van de landbouw. De vraag naar de invloed van grondwaterdaling op de groei van boomsoorten is in de afgelopen 20 jaar steeds nadrukkelijker gesteld. Men kon het hiermee geschapen onderzoekprobleem op diverse manieren aanpakken nl. door: * literatuuronderzoek; in de dertiger jaren is na de aanleg van een kanaal in Noordwest-Duitsland groeiafname en sterfte bij de zomereik waargenomen als gevolg van grondwaterdaling door onderbemaling; de schade was tamelijk groot omdat de grondwaterdaling optrad in een periode met droge zomers (zie literatuur bij Van den Burg, 1977); de overdraagbaarheid van dat onderzoek was echter gering; * onderzoek in opstanden van zomereik waarin de grondwaterstand permanent wordt verlaagd; dit onderzoek zou jaren in beslag gaan nemen; zowel gebrek aan voldoende financiële middelen als aan daarvoor ter beschikking gestelde opstanden hebben dit voornemen tot een illusie gemaakt; * meting van de groeiveranderingen in opstanden waarin grondwaterstandsdaling is opgetreden; het vinden van dergelijke, voor onderzoek geschikte opstanden is veel moeilijker dan wordt aangenomen; tot nu toe is dit voor de zomereik niet gelukt; gebruikmaking van gegevens van groeiplaatseisenonderzoek; in de periode 1978 t/m 1983 zijn in verscheidene opstanden van de zomereik bodernopnamen uitgevoerd, en kon het vochtleverend vermogen worden geschat, doordat een schattingsmethode was ontwikkeld voor de bosbouw (Waenink & Van Lynden, 1988); dit leverde de mogelijkheid om het verband tussen het vochtleverend vermogen en de boniteit (niet: de groei weergegeven als hoogtegroei op lopende-volumeaanwas!) vast te stellen (Van den Burg, 1987~). De laatste methode heeft een verband opgeleverd tussen de boniteit van de zomereik en het vochtleverend vermogen. Door deze relatie te combineren met het eveneens bekende verband tussen de boniteit en de voedingstoestand kan worden geconcludeerd dat in redelijke benadering de relatie tussen de volurneboniteit in relatieve zin (dus niet de boniteit zelf!) en het vochtleverend vermogen niet wordt beinvloed door de voedingstoestand. Stelt men de waarde van de volumeboniteit op 100 op een groeiplaats met het hoogste vochtleverend vermogen (VL-gradatie 1) bij de heersende voedingstoestand, dan zal de boniteit bij vermindering van het vochtleverend vermogen met een zeker percentage afnemen. Dit percentage is nu in redelijke benadering onafhankelijk van de voedingstoestand. De relatie tussen de relatieve volumeboniteit van de zomereik (uitgedrukt als fractie van de maximaal op deze groeiplaats mogelijke volurneboniteit) en de gradaties van het vochtleverend vermogen zijn weergegeven in tabel 3. De zomereik is een tamelijk droogteresistente boomsoort als men hem vergelijkt met de beuk, die (op dezelfde grond) bij VL-gradatie = 4 slechts 38% van de bij VL = 1 mogelijke relatieve volumeboniteit heeft. De groveden is daarentegen iets droogteresistenter. Men kan bovenstaande relatie gebruiken als een schatting moet worden gemaakt van de boniteitsverandering door grondwaterdaling. Men onderscheide deze relatieve boniteitsverandering wel van deverandering in de lopende aanwas, die niet alleen van de boniteit maar ook van o.a. de leeftijd van de opstand afhankelijk is. De absolute boniteit zelf is afhankelijk van o.a. het niveau van bodernvruchtbaarheid. Lutumgehalte Het lutumgehalte speelt een zekere rol als verklarende bodemfactor voor groeiverschillen van de zomereik. Op mariene gronden vertoont de zornereikde beste groei als het luturngehalte van de minerale bovengrond 8-1 7Yz% bedraagt. Voldoende zijn 4-8% en 17%-25 A 35% lutum. Hogere lutumgehalten zijn niet nadelig als het profiel aflopend is, d.w.z. dat het lutumgehalte naar de ondergrond toe afneemt. Op andere gronden met een hoger lutumgehalte is de groei geringer (Vis, 1970). Op gronden met 0-4% lutum wordt de groei door andere factoren dan door verschillen in het lutumgehalte bepaald. Bodemvruchtbaarheid Stikstofvoorzieninci In het bovenomschreven groei-groeiplaatsmodel is de voedingstoestand (VT) een van de variabelen die significant bijdraagt tof de verklaring van de gevonden boniteitverschillen. De voedingstoestand is afgeleid uit de samenstelling van de vegetatie, die een afspiegeling vormt van de bodemvruchtbaarheid. De bodernvruchtbaarheid kan behalve aan de hand I Tabel 3 Het verband tussen het vochtleverend vermogen van de grond en. de relatieve volumeboniteit van de zomereik. I gradatie van het vochtleverend relatieve volumeboniteit vermogen (VL) per groeiplaats 169

7 van de vegetatie ook worden bepaald met behulp van bodemchemische factoren. Deze laatste kunnen o.a. een rol spelen bij de bodemgeschiktheidswaardering en de advisering inzake bemesting, als geen vegetatie aanwezig is om de voedingstoestand te kunnen schatten, of als de vegetatie geen voldoende aanwijzingen geeft. Een van de belangrijkste bodemvruchtbaarheidscomponenten is stikstof. De stikstofvoorziening door de bodem wordt in het bosbouwkundig onderzoek meestal gekarakteriseerd met het stikstofgehalte van de organische stof (N-organisch of het CINquotiënt; N-organisch (%) = 58/(C/N)), soms met de factor N-totaal. Uit de gegevens van de verschillende onderzochte bosgebieden volgt dat de optimale waarde voor N-org. sterk afhangt van het niveau van het vochtleverend vermogen. Een precieze aanduiding van de waarde die N-org. moet hebben om een bepaalde boniteit mogelijk te maken is niet aan te geven, maar wel kan in grote lijnen een indicatie worden gegeven voor de kritische N-org.-waarden met betrekking tot de voor de bodemgeschiktheidswaardering geldende maatstaf voor goede, gemiddelde en slechte groei (Waenink & Van Lynden, 1988). Tabel 4 geeft hiervan een samenvatting. De waarde van N-totaal is veel minder een aanwijzing voor de potentiële stikstofvoorziening dan N-org. Toch speelt deze factor in zure zandgronden een zekere rol. Als nl. de waarde ervan kleiner is dan ca. 0,07%, is ze groeibeperkend. Bij hogere waarden bepaalt niet N-totaal maar N-org. de stikstofvoorziening. Men bedenke dat zowel N-org. als N- totaal van de minerale bovengrond niet meer dan een globale aanwijzing geven van de stikstofvoorziening, en dat alleen over een lange termijn. De actuele stikstofvoorziening kan hiervan afwijken. Deze laatste isveel beter te bepalen met behulp van de bladanalyse. De in het landbouwkundig onderzoek in de laatste jaren toegepaste N-mineraal-methode, waarbij de hoeveelheid minerale stikstof (NH,-N + Tabel 4 Groeiklassen van zomereik en N-org.-waarden (%) van de minerale bovengrond (0-25 cm), in afhankelijkheid van het vochtleverend vermogen. groeiklasse (systeem Stiboka) VL-gradatie slechte groei <l,7 1,6-2,l gemiddelde groei 1,7-2,3 2,3-3,0 goede groei 2,3-3,0 optimum >3,0 >ca. 3,O NO,:N + oplosbare organische N- opstanden op zandgronden met phverbindingen) in het vroege voorjaar in KC1 4,O-4,5 aangetroffen. Op organide bewortelde zone of in een deel er- sche-stofrijke zandgronden (veenontvan wordt bepaald, is voor de bos- ginningsgronden) zijn de ph-kcibouw nog niet onderzocht op de toe- waarden lager, nl. 2,6-3,O. Op marien pasbaarheid ervan. beïnvloede groeiplaatsen (Kuinder- Fosforvoorziening bos, Amsterdamse bos) lopen de ph- KCI-waarden uiteen van 3,7 tot 7,6. Bij Uit de reactie van de zomereik op fos- hoge ph-kci-waarden bevat het proforbemestingvan heidegronden bij de fiel een zeker CaC0,-gehalte. Uit de bosaanleg volgt dat de P-voorziening resultaten van het groeiplaatseisenonslecht is als het P-totaalcijfer 8 mg derzoek (Oosterbaan et al., 1987) P.(1 Oog)-' (P X 2,29 = P205) be- volgde dat in de onderzochte opstandraagt. De P-voorziening van de zo- den de ph-kci-waarde geen merkmereik is dan met behulp van het P- bare invloed op de boniteit uitoefende totaalcijfer van de minerale boven- omdat het vochtleverend vermogen grond alsvolgt te beoordelen (tabel 5): en de voedingstoestand (waarvan de Zuurgraad ph overigens een onderdeel is) al een groot deel van de variatie van de bo- De zomereik staat bekend als een niteit verklaarden. Beziet men de uitzeer zuurtolerante boomsoort. In de komsten van het groeiplaatseisenonmeeste zomereikenopstanden op derzoek per gebied, dan blijkt dat de zandgronden bedraagt de ph-kci- boniteit merkbaar gaat afnemen op waarde van de minerale bovengrond gronden met ph-kc1 < 3,O. De invloed 2,9-4,O (Drente, Veluwe, Noord-Bra- van verschillen in de ph-kc1 is niet bant, boswachterij Vaals). In enkele uit- meer merkbaar op gronden met phzonderlijke gevallen zijn zomereiken- KC1 > 3,5. Het ph-kci-traject 3,O-3,5 i Tabel 5 Waardering van het P-totaalcijfer van de minerale bovengrond, (0-25 cm) voor de zomereik. t P-totaal beoordeling opmerkingen I 1 : mg P.(1 Oog)-' l i onvoldoende P-bemesting heeft een l i groot effect P-bemesting heeft een! merkbaar effect, als alle i l 170

8 is te zien als een overgangstraject. Deze laatste conclusie komt overeen met bevindingen van Schutz(l977) en Schutz & Badoux (1979) voor Zwitserse opstanden. Deze auteurs laten het optimale ph-kci-traject voor de zomereik beginnen bij ph-kcl 2 3% ph-kc1 = 3,3 is dan te beschouwen als een goede benadering van de voor de zomereik kritische zuurgraad van de bodem. Deze waarde stemt overeen met die van de douglas. De tolerantie van de zomereik tegen hoge ph-kci-waarden - hetgeen in Nederland overeenkomt met kalktolerantie - is omstreden. Uit een literatuuroverzicht waarin publikaties tot ca zijn besproken (Van den Burg, 1981 ) volgt dat de boniteit van de zomereik op gronden met ph-kc1 > 6% wel minder is dan bij lagere ph-kciwaarden maar dat de soort daarin niet van veel andere soorten afwijkt. Ellenberg acht de soort zelfs ph-indifferent. In het onderzoek van Vis in Zeeland en de Noordoostpolder werd gevonden dat jonge zomereikenopstanden op kalkhoudende gronden althans ogenschijnlijk geen groeistoornissen hadden. Men zou daarom kunnen aannemen dat de zomereik kalktolerant is. Daartegenover staat de opvatting van Krusmann dat de Europese Quercussoorten - op een aantal uitzonderingen na - geen kalk tolereren. Ook in de boomteelt wordt de zomereik als een soort beschouwd die hoge phwaarden niet goed verdraagt. Sinds ca wordt in beplantingen van zomereik op enkele kalkhoudende opgespoten gronden in het Rijnmondgebied, en sinds 1979 in Oostelijk Flevoland het verschijnsel van kalkchlorose waargenomen. In de jaren 1985 en 1986 trad veel kalkchlorose op bij de zomereik op alle groeiplaatsen in West-Nederland, waar de bodem kalkhoudend was. Deze kalkchlorose komt tot uiting in geelverkleuring van het jongste blad, waarbij alleen de nerven groen blijven. De kleurgrens tussen gele bladschijf en groene nerven is scherp. Het oudere blad is meestal groen. In ernstige gevallen gaat het chlorotische blad necroseverschijnselen vertonen, en sterfi langzaam af. De bomen gaan sterk in conditie achteruit. Dit verschijnsel van kalkchlorose bij de zomereik wordt veroorzaakt door ijzergebrek, vermoedelijk niet door mangaangebrek. Dat laatste komt slechts hier en daar voor. Het is niet bekend waarom ijzergebrek bij de zomereik zich in de laatste jaren in ernstige mate voordoet op kalkhoudende gronden. Het is mogelijk dat het in vroegere jaren niet werd opgemerkt omdat de zomereik alleenop zure gronden werd aangeplant. In hoeverre luchtverontreiniging en zure depositie een rol spelen is onbekend. Het artikel is een bewerkte versie van rapport nr. 530 van "De Dorschkamp". Voor de literatuur wordt verwezen naar dit rapport In het juniljulinummer van het Nederlands Bosbouwtijdschrift verschijnt het tweede deel van dit verhaal. 171