Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

Transcriptie

1 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis Vooronderzoek: literatuurstudie Mede mogelijk gemaakt door Instituut Gak Rotterdam, april 2014

2

3 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische Vooronderzoek: Literatuurstudie Mede mogelijk gemaakt door Instituut Gak Lisa van Beek Susan van Geel Wija Oortwijn Annemieke Pickles Matthijs Versteegh Rotterdam, april 2014

4 Over Ecorys Met ons werk willen we een zinvolle bijdrage leveren aan maatschappelijke thema s. Wij bieden wereldwijd onderzoek, advies en projectmanagement en zijn gespecialiseerd in economische, maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkeling. We richten ons met name op complexe markt-, beleids- en managementvraagstukken en bieden opdrachtgevers in de publieke, private en not-forprofit sectoren een uniek perspectief en hoogwaardige oplossingen. We zijn trots op onze 80-jarige bedrijfsgeschiedenis. Onze belangrijkste werkgebieden zijn: economie en concurrentiekracht; regio s, steden en vastgoed; energie en water; transport en mobiliteit; sociaal beleid, bestuur, onderwijs, en gezondheidszorg. Wij hechten grote waarde aan onze onafhankelijkheid, integriteit en samenwerkingspartners. Ecorys-medewerkers zijn betrokken experts met ruime ervaring in de academische wereld en adviespraktijk, die hun kennis en best practices binnen het bedrijf en met internationale samenwerkingspartners delen. Ecorys Nederland voert een actief MVO-beleid en heeft een ISO14001-certificaat, de internationale standaard voor milieumanagementsystemen. Onze doelen op het gebied van duurzame bedrijfsvoering zijn vertaald in ons bedrijfsbeleid en in praktische maatregelen gericht op mensen, milieu en opbrengst. Zo gebruiken we 100% groene stroom, kopen we onze CO2-uitstoot af, stimuleren we het OV-gebruik onder onze medewerkers, en printen we onze documenten op FSCof PEFC-gecertificeerd papier. Door deze acties is onze CO2-voetafdruk sinds 2007 met ca. 80% afgenomen. ECORYS Nederland BV Watermanweg GG Rotterdam Postbus AD Rotterdam Nederland T F E netherlands@ecorys.com K.v.K. nr W 2 NL

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Achtergrond Opzet 5 2 Literatuurstudie Omvang doelgroep Omvang doelgroep op basis van zorgkosten Omvang doelgroep op basis van prevalentie Doelgroep: twee categorieën Bevindingen literatuurstudie Uitgangspunten Knelpunten/belemmeringen Vooroordelen Goede praktijkvoorbeelden, mogelijke oplossingen Beschouwing 15 Bijlage 1 Opzet literatuurstudie 16 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 3

6

7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Werkzekerheid betekent aan het werk komen én blijven. Voor mensen met een psychische stoornis blijkt dit in de praktijk niet eenvoudig. Het kabinet is van plan een quotumregeling in te voeren als werkgevers er eind 2016 niet in geslaagd zijn minimaal extra arbeidsgehandicapten aan het werk te hebben. Mensen met een psychische stoornis kunnen ook onder de definitie van arbeidsgehandicapten vallen. Dat de kansen voor aan het werk komen en blijven van werknemers met een psychische stoornis moeten worden vergroot, is op basis van onderzoek en beleidsplannen zonneklaar. In dit kader heeft instituut Gak een vraag uitgezet om de beeldvorming bij werkgevers en collegawerknemers over mensen met psychische stoornis positief te beïnvloeden. Een onderdeel betreft het uitvoeren van een literatuurstudie om een kwalitatief en kwantitatief beeld te krijgen van bevorderende en belemmerende factoren ten aanzien van de arbeidsparticipatie van mensen met een psychische stoornis. Het uiteindelijk doel is dat de bereidheid toeneemt om mensen met een psychische stoornis een kans te geven op de arbeidsmarkt. Mensen met een psychische stoornis betreffen: Mensen die gezien de ernst van hun psychische problemen en de daarmee samenhangende beperkingen in het dagelijks leven langdurig behoefte hebben aan ondersteuning, al dan niet vanuit geestelijke gezondheidszorg (Conceptrichtlijn Werk en Ernstige psychische aandoeningen). 1 Er moet daarbij sprake zijn van een ernstige psychische aandoening, ook wel severe mental illness genoemd. Deze zijn beschreven in de DSM-IV-TR, het handboek voor diagnose van psychische aandoeningen. Drie diagnoses worden in de definitie altijd meegenomen: Schizofrenie/stoornissen in psychose spectrum; Bipolaire stoornis; en Depressie met psychotische kenmerken. In de studie richten we ons op mensen met een beperking in sociaal functioneren en met een stoornis die langer dan twee jaar wordt behandeld 2 en die willen (blijven) werken. Overige diagnoses (Persoonlijkheidsstoornis, Angststoornissen - inclusief PTSS -, ADHD, Autisme, Depressie, Dubbele Diagnose) zijn meegenomen indien zij hieraan voldoen. Verslaving is meegenomen als factor in de vorm van "Dubbele Diagnose", evenals mogelijke andere comorbiditeit. 1.2 Opzet Dit rapport beschrijft de bevindingen van de literatuurstudie die is uitgevoerd van juni tot september Er is gezocht naar belangrijke knelpunten, bestaande vooroordelen en mogelijke 1 2 Op initiatief van de NVAB (beroepsvereniging bedrijfsartsen) en het Trimbos-instituut en in samenwerking met o.a. het Kenniscentrum Phrenos, Stichting Pandora en andere beroepsverenigingen, is een multidisciplinaire richtlijn ontwikkeld over werken met ernstige psychische problematiek. Van Erp, N., Michon, H., Van Duin, D., Van Weeghel, J. Ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijn Werk en ernstige psychische aandoeningen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2013; 55 (3): Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 5

8 oplossingsrichtingen ten aanzien van de doelgroep (mensen met een psychische stoornis) in relatie tot arbeidsparticipatie. De literatuurstudie is gebaseerd op wetenschappelijke en grijze (alle overige literatuur zoals publicaties, rapporten en nieuws items) literatuur. De wetenschappelijke literatuurstudie heeft vooral inzicht geboden in beproefde methoden om mensen met een psychische stoornis aan het werk te helpen (en te houden) en in mogelijke oplossingsrichtingen, waar de grijze literatuur meer in de kwantitatieve kenmerken (zoals aantallen van incidentie en prevalentie) heeft voorzien. Het vinden en selecteren van deze twee soorten literatuur vraagt om een gerichte aanpak. In Bijlage 1 staat de opzet in detail beschreven. 6 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

9 2 Literatuurstudie Dit hoofdstuk bestaat uit drie onderdelen. We beginnen met een nadere beschrijving van de doelgroep en de omvang ervan, daarna zetten we de bevindingen uit de literatuurstudie op een rij met betrekking tot de volgende thema s: 1. Knelpunten en belemmeringen bij het in dienst nemen/houden van werknemers met een psychische stoornis vanuit het perspectief werkgever en werknemer/werkzoekende; 2. Vooroordelen ten aanzien van werknemers met een psychische stoornis; 3. Goede praktijkvoorbeelden en mogelijke oplossingsrichtingen voor het aan het werk helpen en houden van mensen met een psychische stoornis. In het laatste onderdeel geven we een reflectie op de bevindingen van de literatuurstudie. 2.1 Omvang doelgroep Omvang doelgroep op basis van zorgkosten Om de omvang van de doelgroep te bepalen hebben we eerst naar de verdeling van de zorgkosten binnen de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) gekeken (zie figuur 2.1). Figuur 2.1 Verdeling zorgkosten binnen de GGZ Uit bovenstaande figuur blijkt dat binnen de groep ernstig psychische stoornissen vooral depressie en schizofrenie gepaard gaan met relatief hoge zorgkosten. Daarnaast blijkt dat een groot deel van de zorgkosten gerelateerd zijn aan overige psychische stoornissen. In hoeverre deze mensen tot de beroepsbevolking behoren en willen werken is niet bekend. Omdat de verdeling naar zorgkosten geen volledig inzicht in de omvang van de doelgroep geeft, is er ook gekeken naar de prevalentie van psychische stoornissen binnen de beroepsbevolking in Nederland. Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 7

10 2.1.2 Omvang doelgroep op basis van prevalentie Kerncijfers ernstige psychische stoornis (niet alleen psychiatrisch) Er wordt onderscheid gemaakt naar personen met zeer ernstige psychische problemen die langdurig zorgafhankelijk zijn. Dit betreft 4,3 op de 1000 personen (0,43%). Dit zijn veelal psychiatrische patiënten die ook opgenomen zijn (geweest). Daarnaast zijn er mensen met algemeen, ernstige psychische problematiek. Zij zijn niet per se langdurig van zorg afhankelijk. Deze doelgroep betreft tussen de 1,8-3,1 procent van de bevolking en heeft aandoeningen zoals schizofrenie, depressie met psychotische kenmerken, bipolaire stoornissen en overige psychotische stoornissen 3. Op basis van deze informatie doen wij de aanname dat deze marge (1,8% - 3,1%) ook van toepassing is op de beroepsbevolking. De cijfers over psychische stoornissen bij mensen met een uitkering (niet werkenden) verschillen sterk. Er wordt bijvoorbeeld gesproken van 30 procent van de instroom in de WIA door psychische klachten 4. We nemen aan dat het aantal personen met ernstige psychische klachten bij de nietwerkenden ligt tussen de 3,1 30 procent. Dit komt neer op 16,6 procent. Psychische klachten (dus niet alleen ernstig) komen bij 1 op de 10 Nederlanders voor 5. Kerncijfers beroepsbevolking 6 De totale bevolking in de leeftijd jaar is 10,99 miljoen in De beroepsbevolking bestaat uit 7,89 miljoen personen 7. Het aantal niet-werkenden binnen de beroepsbevolking bedraagt Dit komt neer op een werkende beroepsbevolking van 7,387 miljoen Doelgroep: twee categorieën Ten aanzien van de doelgroep kunnen twee categorieën worden onderscheiden: 1. Mensen die werken en een ernstige psychische stoornis hebben aan het werk houden: We rekenen met de aanname dat de marge tussen 1,8-3,1% personen met een ernstig psychische stoornis ook voor de beroepsbevolking geldt. Dit resulteert in een range van (1,8% van 7,387 miljoen) (3,1% van 7,387 miljoen) personen. 2. Mensen met een ernstige psychische stoornis aan het werk krijgen: Uitgaande van het gemiddelde percentage van 16,6 procent, zou een kleine (16,6% van ) personen met een uitkering last hebben van een ernstige psychische stoornis. Echter, het aantal psychische klachten bij mensen die in de WW of WGA regeling vallen, is ongeveer Dit resulteert in een range van mensen e%20stoornissen%20in%20de%20ggz.ashx Zowel op basis van data van UWV (J. van Loo, Factsheet psychische problematiek en WIA-instroom, 2010) en Trimbos- Instituut (K. Overweg & H. Michon. Factsheet Panel Psychisch gezien, 2011). Centraal Bureau voor de Statistiek. Statline. Cijfers Beroepsbevolking De beroepsbevolking is een economische term, waarmee het aantal mensen in een bepaald gebied wordt aangeduid dat wil, kan en mag werken. Tot de beroepsbevolking worden gerekend alle personen tussen de 15 en 65: 1.die ten minste twaalf uur per week werken; 2.die werk hebben aanvaard waardoor ze ten minste twaalf uur per week gaan werken; 3.die verklaren ten minste twaalf uur per week te willen en kunnen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor ten minste twaalf uur per week te vinden, maar toch niet werken. (werkzoekenden) 8 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

11 2.2 Bevindingen literatuurstudie In deze paragraaf beschrijven we de uitkomsten van de literatuurstudie Uitgangspunten In de resultaten zijn de wetenschappelijke en zogeheten grijze literatuur gecombineerd. Om het onderscheid tussen beide inzichtelijk te houden, zijn de referenties uit de grijze literatuur aangemerkt met een asterisk (*). Doelgroep De literatuurstudie richt zich op zowel de werkgever als de werknemer/werkzoekende met een ernstige psychische stoornis. Ook is gekeken naar de directe collega s van mensen met een ernstige psychische stoornis. In de literatuur wordt er weinig tot geen onderscheid gemaakt tussen werkgevers en collega-werknemers. Daar waar specifiek gesproken wordt over de belemmeringen en oplossingen aangedragen door collega-werknemers, komen deze overeen met wat de werkgevers noemen. In de literatuur wordt wel gesproken over de invloed van beide groepen maar niet over de verschillende factoren die daarin een rol zouden kunnen spelen. Op basis hiervan is in de beschrijving van de bevindingen geen onderscheid aangebracht tussen werkgevers en collegawerknemers. Werkzekerheid Het onderscheid tussen aan het werk komen en aan het werk blijven blijkt niet altijd relevant en ook niet altijd in die mate te bestaan. Ook hier voor geldt dat in veel onderzoeken geen duidelijke afbakening tussen beide aspecten gemaakt wordt en dat veel factoren die bij het één een rol spelen ook bij het andere proces aan de orde zijn. In de richtlijn Werk en Ernstige psychische aandoeningen ligt de nadruk bijvoorbeeld op het behouden van werk. Daarin wordt aangegeven dat in de praktijk blijkt dat begeleiding bij het vinden en behouden van werk nauw met elkaar is verbonden (zoals bij IPS 8 ), deze aspecten zijn moeilijk van elkaar te scheiden. Daar waar mogelijk maken we bij de beschrijving van de bevindingen uit de literatuur een onderscheid in beide processen. Analyse van de literatuur - Triade model van Poiesz We hebben voor de analyse van de literatuur gebruik gemaakt van het Triade model van Poiesz. 9 Dit is een model om gedrag te verklaren, te beïnvloeden en te voorspellen. Het bestaat uit drie aspecten: motivatie, capaciteit en gelegenheid. Motivatie is een intrinsieke waarde en verwijst naar eigen behoeften, interesse, waardering en erkenning. Dit betreft zowel de motivatie van de werkgever om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen en te houden als van de werknemer/werkzoekende met een psychische stoornis om werk te vinden en te behouden. Capaciteit behelst persoonlijke eigenschappen zoals conditie, intelligentie, kennis, vaardigheden en instrumenten zoals geld. Zowel de capaciteit van de werkgever om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen als de capaciteit van een werknemer met een psychische stoornis om te werken vallen hieronder. 8 9 Individual Placement and Support Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 9

12 Gelegenheid is de enige externe factor en betreft beschikbare tijd, fysieke omstandigheden, faciliteiten, infrastructuur. Gelegenheid betreft tevens de wet- en regelingeving Knelpunten/belemmeringen In deze studie worden knelpunten/belemmeringen (hierna knelpunten) beschouwd als datgene dat de werkgever of de werknemer in praktische zin tegenhoudt om de stap te zetten om iemand met een psychische stoornis in dienst te nemen en/of te houden en wat belemmert een (potentiele) werknemer met een psychische stoornis om een baan te zoeken en/of te behouden. Vanuit de werkgever Werkgevers wijzen meerdere knelpunten aan die hen belemmeren in het aannemen en het in dienst houden van personen met een psychische stoornis. De knelpunten die werkgevers aangeven voor het in dienst nemen van mensen met een ernstige psychische stoornis zijn voornamelijk gerelateerd aan angst. Opvallend is dat werkgevers die mensen met een psychische stoornis kennen (werknemers of uit de persoonlijke sfeer) minder knelpunten ervaren bij het aannemen van werknemers met een psychische stoornis. Het is echter niet altijd bekend bij een werkgever of een kandidaat een psychische stoornis heeft. Bij het behouden van een werknemer met psychische stoornis (afhankelijk van de stoornis en werkeisen) ervaren werkgevers grotere knelpuntendoor noodzakelijke investeringen en verlaagde productiviteit. Tabel 2.1 Werkgevers en knelpunten Model element Knelpunten Motivatie 1. Werkgevers zijn minder gemotiveerd om mensen met een psychische stoornis aan te nemen uit angst voor de consequenties, waaronder (de vooroordelen): Veel aanvragen voor verlof voor behandeling (13, 40*) Werknemers met een psychische stoornis zijn vaker ziek(5*) Werknemers met een psychische stoornis presteren minder goed (5*) Collega s zullen wellicht negatief reageren (21, 38*, 44*) Misbruik van aanpassingsmogelijkheden door collega s (13,14) Het werven en aannemen van deze personen levert een hoop gedoe op met het UWV en sociale partijen (45*; 60*) Capaciteit 1. Werkgevers zijn niet altijd goed op de hoogte van procedures en werkwijzen met reintegratietrajecten voor mensen met een psychische stoornis en de benodigde samenwerking met ketenpartijen (45*) 2. Werkgevers zijn onvoldoende op de hoogte van het bestaan van de groep met een psychische stoornis en het potentieel dat zij hebben op de arbeidsmarkt (16, 17) 3. Het behouden van werknemers met een psychische stoornis vergt extra (management)tijd en geld: De kosten van werkplekaanpassingen zijn (te) groot (1;8;15). Ook schrikt het idee van benodigde aanpassingen af in het aannameproces Werknemers met een psychische stoornis vereisen meer aandacht en flexibiliteit van de werkgever, zowel vanuit HR als tijd voor coaching (41*) De kosten voor ziekteverzuim (wat vaker voorkomt). Naast vervangingskosten heeft de werkgever re-integratieverplichting, waarbij UWV een loonsanctie kan opleggen indien er onvoldoende ondersteuning voor re-integratie is geboden door de werkgever (8*, 40*) Gelegenheid 1. Werkgevers krijgen onvoldoende informatie over de beperkingen en benodigdheden: in het aannameproces van werkzoekende met een psychische stoornis vanuit reintegratietrajecten (8*) tijdens het werk van de werknemer met psychische stoornis (41*) 10 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

13 Model element Knelpunten 2. Werkgevers geven aan dat de huidige wetgeving te weinig ruimte biedt om personen te ontslaan wanneer blijkt dat ze het werk echt niet (meer) aan kunnen (13), wat ze weerhoudt van het aannemen De bestaande literatuur geeft onvoldoende inzicht in de knelpunten die de directe collega s van werknemers met een psychische stoornis ervaren. Daar waar dat wel gebeurt wordt er weinig tot geen onderscheid gemaakt met de knelpunten voor werkgevers. Vanuit werknemer/ werkzoekende Angst en moeite met communicatie zijn belangrijke knelpunten voor het vinden van werk voor mensen met een psychische stoornis. Tevens is de werknemer afhankelijk van de flexibiliteit van de werkgever in het vinden van de juiste combinatie tussen werk en gezondheid. Hieronder geven we de knelpunten weer die bij werknemers/werkzoekenden spelen. Tabel 2.2 Werknemers en knelpunten Model elementen Knelpunten Motivatie Werkzoekende met een psychische stoornis hebben vaak de verwachting dat zij niet geselecteerd zullen worden of dat zij na selectie niet geaccepteerd en gediscrimineerd zullen worden. Geanticipeerd stigma weerhoudt veel personen met een stoornis ervan überhaupt op zoek te gaan naar een baan (47*; 60*). Capaciteit 1. Personen met een psychische stoornis zijn minder goed ontwikkeld op het communicatieve vlak. Zij hebben moeite in het contact met collega s, werkgever en cliënten en dit belemmert ze in het vinden van geschikt werk en/of het succesvol uitvoeren van hun werk (4;9;15) 2. Stress en veranderingen bemoeilijken het behouden van werk. Te veel verantwoordelijkheid moeten nemen, zelfstandig moeten werken, lange dagen moeten maken, in korte tijd moeilijke taken moeten leren/uitvoeren, dragen bij tot stress (4;8;9;15) 3. Personen met een psychische stoornis hebben grotere kans op ziekteverzuim, waardoor ze sneller achter gaan lopen met werk en daarmee problemen kunnen ondervinden in het behouden van hun baan (13;5*) Gelegenheid Onvoldoende steun van de werkgever voor het behouden van werk met betrekking tot: flexibiliteit in werkuren en werkomgeving (1; 8;15) begeleiding en coaching (33*) monitoren van de gezondheid van de werknemer (33*) Zowel voor werkgevers als werknemers geldt dat de capaciteit van beide een grote rol speelt in het behouden van werk. Communicatie tussen de werkgever en werknemer blijkt essentieel in het opzetten en bijhouden van een werkstrategie. Motivatie speelt een belangrijke rol in het vinden van werk. Angst bij de werkgever en werkzoekende beperkt de kans op werk dit wordt vooral veroorzaakt door vooroordelen van beide groepen Vooroordelen Als het gaat om vooroordelen met betrekking tot het in dienst nemen van iemand met een psychische stoornis hebben we ons op stigma gericht. Voor stigma gebruiken we de volgende definitie (47*): Stigma is een complex fenomeen dat bestaat uit drie, sterk met elkaar vervlochten, componenten: Onwetendheid (kennisprobleem); Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 11

14 Bevooroordeling (attitudeprobleem); Discriminatie (gedragsprobleem). Dit reflecteert de categorieën motivatie en capaciteit van het Triade model van Poiesz. Vanuit de werkgever Uit de literatuur komt naar voren dat vooroordelen onder werkgevers een grote rol spelen in de beperkte arbeidsmarktdeelname van personen met een psychische stoornis. Tabel 2.3 Meest genoemde vooroordelen in de literatuur 1. Verreweg het meest voorkomende vooroordeel dat leeft onder werkgevers is dat personen met een stoornis agressief zouden zijn (7;8;13). 2. Op de tweede plaats staat het vooroordeel dat ze niet kunnen samenwerken met collega s (7;8) en over het algemeen (te) weinig sociale vaardigheden hebben (7;8;18). Een greep uit de andere vooroordelen van werkgevers die naar boven zijn gekomen uit de literatuur: personen met een psychische stoornis leveren slechtere kwaliteit van werk, ze leveren niet voldoende werk op (kwantiteit), ze zijn weinig flexibel, veel afwezig, ze hebben veel supervisie nodig, weinig doorzettingsvermogen, hebben moeite met kritiek, ze zijn niet betrouwbaar, onvoorspelbaar en moeilijk te begeleiden (7;17;13;14). Vanuit werknemer/ werkzoekende Vanuit de werknemer spelen bij vooroordelen vooral eigenwaarde en geanticipeerd stigma een belangrijke rol. Dit is besproken bij knelpunten in paragraaf Goede praktijkvoorbeelden, mogelijke oplossingen Er is relatief veel onderzoek gedaan naar mogelijke oplossingen om mensen met een psychische stoornis aan het werk te helpen en aan het werk te houden. Dit betreft vooral vormen van ondersteuning van de werknemer in aanloop naar werk of op de werkvloer. Deze onderzoeken wijzen uit dat geïntegreerde programma s (samenwerking tussen werkgevers en ggz-hulpverleners) succesvoller zijn dan niet-geïntegreerde programma s. Ook wijzen de publicaties uit dat het delen van informatie, afstemming tussen re-integratieprofessionals en andere hulpverleners noodzakelijk is. Veelvuldig contact, duidelijke afspraken en een heldere aanpak spelen daarbij een belangrijke rol (onder andere 32*; 44*). Multidisciplinaire interventies Bij lichte tot matige psychische aandoeningen kunnen methoden van stressmanagement volstaan om de invloed van werkstress te doen afnemen (44*). Bij zwaardere vormen van psychische aandoeningen zijn meer ingrijpende interventies noodzakelijk. De volgende vier methoden komen het meeste voor (45*): 1. Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB); 2. Assertive Community Treatment (ACT); 3. Libermanmodules; 4. Individuele Plaatsing en Steun (IPS). Per methode geven we een korte toelichting. 12 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

15 1. Individuele rehabilitatiebenadering (IRB) 10 IRB heeft tot doel mensen met een ernstige, langdurige beperking te helpen in hun functioneren op het gebied van wonen, werken, leren, sociale contacten en financiën. Door middel van gesprekken en activiteiten wordt hen geleerd eigen doelen te verkennen, kiezen, verkrijgen en behouden. De IRB is in principe complementair aan behandeling. De belangrijkste werkzame elementen van deze methode zijn: maatwerk-benadering (wensen/capaciteiten van de cliënt, persoonlijke band met de cliënt), focus op het vergroten van de autonomie van het individu en gelijkwaardigheid tussen individuen, focus op het aanleren van vaardigheden en daarna pas op het inzetten van hulpbronnen. 2. Assertive Community Treatment (ACT) ACT is een behandeling die tot drie jaar na een eerste psychose ingezet kan worden. Rehabilitatie en behandeling worden vanuit een geïntegreerd team, ambulant aangeboden. De kern van de behandeling is cliënten te helpen in hun herstelperiode waarbij het beheersen van de symptomen en het (weer) oppakken en behouden van (maatschappelijke) functies en rollen centraal staan. De behandeling vindt plaats in een multidisciplinaire teamsamenstelling van trajectbegeleiders waarbij per terrein (wonen, werk, vrije tijd et cetera) wordt gekeken waar hulp nodig is. Er wordt voor onbepaalde tijd, intensief hulp geboden waarbij een assertieve houding en teamverantwoordelijkheid centraal staan. De rol van de familie is erg belangrijk. Binnen de GGZ wordt deze interventie nog weinig toegepast. Uit de ervaringen die er zijn opgedaan, blijkt de behandeling goedkoper te zijn dan reguliere zorg. Dit komt vooral omdat er minder opnames zijn. Daarnaast blijken patiënten bij opname een langere herstelperiode te hebben. 3. Libermanmodules De Libermanmodules dienen als basis voor sociale re-integratie. Het trainingsprogramma richt zich zowel op mensen met langdurige aandoeningen als op mensen die herstellen van een eerste psychotische episode. De modules zijn goed te integreren in bestaande behandelplannen. De modules worden bij voorkeur in groepsverband aangeboden. Met de modules leren cliënten met een ernstige psychische stoornis, praktische en sociale vaardigheden op verscheidene levensterreinen. Het stelt hen zo in staat hun zelfstandigheid te vergroten. De modules zijn opgesteld met input van uit de gedragstherapie, de leertheorie en de psycho-educatie. Er zijn zes modules beschikbaar, waaronder Omgaan met anti-psychotische medicatie en Omgaan met psychotische symptomen die veelal in het begin van het behandeltraject worden ingezet. De rehabilitatiemodules (bijv. Omgaan met werk ) worden vaak later ingezet. 4. Individuele Plaatsing en Steun (IPS) De meest voorkomende oplossing voor het aan het werk helpen en houden van personen met een ernstig psychische stoornis, is de implementatie van het Individual Placement and Supportprogramma (IPS) (2;4) en de (vaak) daarvan onderdeel uitmakende werkplekinterventie (6;7;8;11). Het IPS-programma streeft ernaar personen met een psychische stoornis of na een psychose (weer) aan het werk te helpen in een reguliere competitieve baan. Met deelname aan IPS wordt snel en gericht gezocht naar werk. Begeleiding en zorg zijn geïntegreerd (de trajectbegeleider maakt deel uit van een ambulant GGZ-team dat multidisciplinair is samengesteld) en er wordt voortdurend een inschatting gemaakt van de arbeidsmogelijkheden van de cliënt. Pas na plaatsing wordt er, waar nodig, training aangeboden ( Place-then-train ). Deze werkwijze blijkt sneller en ook 10 Dit onderdeel is beschreven aan de hand van Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 13

16 effectiever dan de traditionele programma s die zich meer richten op training voorafgaand aan de plaatsing ( Train-then-place ) en plaatsing in beschermde arbeidsplaatsen nastreven (22*). De focus van IPS ligt veelal op werkplek-interventie. Om personen met een stoornis aan het werk te helpen en te houden is het effectief gebleken de werkplek aan te passen naar de behoefte van de persoon. Het kan hierbij gaan om het aanpassen van de fysieke werkplek (bijvoorbeeld een aparte, rustige ruimte) evenals om het aanpassen van taken, tijden en schema's (12). Naast het aanpassen van de werkplek heeft ook het aanbieden van extra begeleiding of ondersteuning door bijvoorbeeld een job coach effect (8;9*). Uit een aantal studies komt naar voren dat de IPS-methode tot meer betaald werk leidt dan traditionelere arbeidsrehabilitatiemethoden. Ook blijkt de zorgconsumptie te zijn gedaald (45*). IPS wordt in Nederland steeds meer toegepast maar de methode is nog erg nieuw en het trainingsmateriaal is nog maar enkele jaren beschikbaar. IPS wordt ook steeds meer binnen de GGZ geaccepteerd en is opgenomen in de Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie. Vanuit de werkgever Zoals eerder beschreven speelt bij het in dienst nemen van mensen met een psychische stoornis onwetendheid een belangrijke rol. Mogelijke oplossingsrichtingen gericht op de werkgever die beschreven zijn in de literatuur worden weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 2.4 Meest genoemde positieve factoren in de literatuur 1. Het informeren van werkgevers (door middel van training bijvoorbeeld) oven de kenmerken, mogelijkheden en beperkingen van de doelgroep verlaagt de drempel om mensen met een psychische stoornis een kans te geven op de arbeidsmarkt (1;12). Tevens heeft eerdere ervaring een positieve werking op het openstaan tegenover aannemen van mensen met een psychische stoornis. 2. Maatwerk in het aanpassen van de werkplek van een (potentiële) werknemer is belangrijk, net zoals maatwerk in de omvang van de taken en de flexibiliteit in werktijden (32*;44*). Vanuit de werknemer/werkzoekende Uit de literatuur blijkt dat arbeidsparticipatie heilzaam werkt. Onderdeel uitmaken van de beroepsbevolking draagt bij aan zelfontplooiing en maatschappelijke inbedding, geeft een dagritme en structuur, en kan een bron van plezier (sociale contacten) en voldoening (eigenwaarde) zijn. Werk, betaald of onbetaald, is op zichzelf dus al een oplossing en speelt een erg belangrijke rol in het leven, ook in dat van mensen met een psychische stoornis (33*;45*). Naast de oplossingen die werkgevers op het gebied van maatwerk op de werkplek aandragen, noemen werknemers nog een aantal andere zaken met betrekking tot communicatie (op de werkvloer). Deze zijn weergegeven in tabel 2.5. Tabel 2.5 Meest genoemde positieve factoren in de literatuur 1. Werknemers hebben verschillende meningen over het al dan niet informeren van de (potentiële) werkgever en collega s over hun stoornis. Enerzijds levert het onthullen van de stoornis begrip en ondersteuning op, anderzijds kan de onthulling discriminatie, afwijzing en wantrouwen tot gevolg hebben (1;4;12). 2. Werknemers met een psychische stoornis achten het verder belangrijk dat er een goede, informele werksfeer heerst en dat zij feedback, supervisie en ondersteuning krijgen van leidinggevenden en/of collega s. 14 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

17 3. Werknemers hebben baat bij een duidelijke instructie van taken en dat er voldoende tijd is om de taken te leren en de werkzaamheden uit te voeren (2;4;9;11). 2.3 Beschouwing Het is opvallend dat zowel de werknemers met een psychische stoornis zelf als de werkgevers voor een deel de doelgroep als probleem zien. Beide zijn bang dat de werknemers niet aan de verwachtingen van de werkgever kunnen voldoen. Bij de werkgevers leidt dit veelal tot de afweging of er aanpassingen op de werkvloer gedaan zouden moeten worden zodat de potentiele werknemer de functie wel zou kunnen bekleden, terwijl het bij de werknemer leidt tot de vraag of het wel zin heeft om überhaupt op zoek te gaan naar een baan. De gedragscomponenten, motivatie, capaciteit en gelegenheid spelen alle drie een rol in het aan het werk krijgen en houden van mensen met een psychische stoornis. Vooral bij het zoeken naar en vinden van een baan is de motivatie van de werkgever om open te staan voor mensen met een psychische stoornis erg belangrijk. De voornaamste factor voor zowel het vinden als het behouden van een baan is echter de capaciteit van zowel de werkgever (flexibiliteit, investeringen, begeleiding) als de werknemer (communicatievaardigheden, omgaan met stress, medische benodigdheden). Tegelijkertijd, moet niet worden vergeten dat de factoren elkaar kunnen versterken, zeker bij de werkgever. Wanneer een werkgever bijvoorbeeld de motivatie niet heeft om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen, neemt hij of zij al snel genoegen met de situatie als blijkt dat de infrastructuur of benodigde instrumenten niet aanwezig zijn. Aan de andere kant blijkt dat wanneer een werkgever een eerdere ervaring heeft met een persoon met een psychische stoornis, hij/zij meer open staat tegenover het aannemen van mensen met een psychische stoornis. Bij de werkgever komen de genoemde belemmeringen voor een belangrijk deel voort uit onwetendheid en vooroordelen, bij de potentiele werknemer door geanticipeerd stigma als gevolg van afwijzingen in het verleden of de invloed van de sociale omgeving. De beschreven oplossingsrichtingen zijn dan ook veelal multidisciplinair van aard waarbij zowel de werknemer, werkgever als hulpverlener betrokken zijn. Het verkrijgen van inzicht en begrip in elkaars situatie en voortdurende communicatie over wensen en behoeften en tevredenheid met de gang van zaken vormen de kern van de oplossingen. Verwachtingenmanagement en het overeenkomen van heldere afspraken tussen de partijen spelen hierbij een belangrijke rol. Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 15

18 Bijlage 1 Opzet literatuurstudie Methode wetenschappelijke literatuur Een wetenschappelijke zoekstrategie vereist een controleerbare en herhaalbare onderzoeksopzet. Op die manier kunnen andere onderzoekers een vergelijkbare zoekstrategie opnieuw uitvoeren ter controle of ter aanvulling. Onze zoekstrategie hebben we hieronder uitgewerkt. Databases We hebben twee databases geraadpleegd voor dit onderzoek. De PubMed database en de JSTOR database. In het digitale PubMed 11 kunnen verschillende online bibliotheken tegelijkertijd worden geraadpleegd. Deze bibliotheken bevatten toegang tot een zeer grote hoeveelheid wetenschappelijke tijdschriften die zijn gericht op de medische wetenschappen. JSTOR 12 is een digitale database waarin ongeveer wetenschappelijke tijdschriften uit 50 disciplines zijn geïndexeerd. In de JSTOR database is een grote hoeveelheid literatuur rondom arbeid en verzuim te vinden. Zoekstrategie Het doel van de zoekstrategie was het identificeren van wetenschappelijke kennis over psychische stoornissen en het behoud of vinden van werk in relatie tot stigma. Om de resultaten zo inzichtelijk mogelijk te maken hebben we de zoekstrategie in een onderzoekboom uitgewerkt (Figuur 0.1 voor de PubMed search). Er is gezocht in het Engels, Nederlands en Duits vanaf 1992 tot en met Figuur 0.1 Zoekstrategie en resultaten PubMed search Zoekterm Aantal hits #1: mental ilness OR mental disorder* #2: employer* OR employee* #3: job OR occupation OR career OR profession OR vocation #4: #1 AND #2 AND #3 182 #5: Stigma #6: #4 AND #5 12 Selectie op basis van jaartal (2000), relevantie van titel en inhoud van samenvatting Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische

19 Na het toepassen van de zoekstrategie in de PubMed en de JSTOR database zijn de 62 artikelen gelezen. In die stap is vastgesteld of het artikel relevant was. Relevantie is bepaald door de onderzoekers; er werd onderzocht of de artikelen daadwerkelijk informatie bevatten over vooroordelen, arbeid en psychische stoornissen. Aan de hand van een sneeuwbal search (het scannen van de referenties van relevante artikelen) is het totaal aangevuld. Uiteindelijk zijn 21 wetenschappelijke artikelen geselecteerd voor de analyse, zoals gepresenteerd in onderstaande resultatenboom (Figuur 0.2) Figuur 0.2 Totaal aantal wetenschappelijke artikelen uit literatuursearch PubMed resultaten 36 artikelen JSTOR resultaten 26 artikelen Sneeuwbal search bij relevantie artikelen +2 artikelen Strenge selectie van artikelen op basis van inhoud -43 artikelen Totaal aantal artikelen voor analyse 21 Methode grijze literatuur Het opsporen van grijze literatuur is op een soortgelijke manier gedaan als de wetenschappelijke methode, alleen is er niet vanuit een aantal databases gezocht maar vanuit organisaties. De search is in tien stappen uitgevoerd (zie tabel hieronder). Vanuit het algemene ziektebeeld (en de daarbij horende aantallen) is gezocht op onder meer de zoektermen kosten, interventie, knelpunten en goede praktijkvoorbeelden. Op basis van de zoektermen zijn de documenten van bijvoorbeeld UWV, GGZ NL, SZW, CBS, Trimbos Instituut en Nivel met publicatiedatum vanaf 2000 (tot en met 2013) geanalyseerd. Tabel 0.1 Zoekstrategie deskresearch ( grijze literatuur) Onderwerp Zoekterm google + google scholar 1 Psychische stoornissen Psychische stoornis(sen) Psychische gezondheid Mentale gezondheid Schizofrenie Psychotische stoornissen Stemmingsstoornis Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische 17

20 Onderwerp Zoekterm google + google scholar Angststoornis Somatoforme stoornis Nagebootste stoornis Dissociatieve stoornis Seksuele stoornissen en genderidentiteit stoornissen Eetstoornissen Slaapstoornissen Stoornissen in de impuls beheersing Aanpassingsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen DSM5 NEMESIS-2 2 Cijfers psychische stoornissen Nederland Top 5 / Top 10 meest voorkomende stoornissen Trends en ontwikkelingen 3 Kosten van psychische stoornissen Kosten Maatschappelijke kosten Uitkering Ziektekosten Zorgkosten Ziektelast Economische effecten Ziekteverzuim 4 Oorzaken van psychische stoornissen Oorza(a)k(en) Ontstaan Triggers 5 Voorkomen van psychische stoornissen Preventie Voorkomen 6 Interventies psychische stoornissen Interventie Aanpak Programma's Campagnes 7 Knelpunten werken met psychische stoornissen Werken(en) Arbeidsmarkt Uitval Productiviteit Verzuim 8 Stigma s/ beeldvorming werken met personen met psychische stoornissen Stigma(s) Anti-stigma Beeldvorming Percepties 18 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische