Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

Transcriptie

1 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis Vooronderzoek: literatuurstudie Mede mogelijk gemaakt door Instituut Gak Rotterdam, november 2013

2

3 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis Vooronderzoek: Literatuurstudie Mede mogelijk gemaakt door Instituut Gak Lisa van Beek Susan van Geel Wija Oortwijn Annemieke Pickles Matthijs Versteegh Rotterdam, november 2013

4 Over Ecorys Met ons werk willen we een zinvolle bijdrage leveren aan maatschappelijke thema s. Wij bieden wereldwijd onderzoek, advies en projectmanagement en zijn gespecialiseerd in economische, maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkeling. We richten ons met name op complexe markt-, beleids- en managementvraagstukken en bieden opdrachtgevers in de publieke, private en not-forprofit sectoren een uniek perspectief en hoogwaardige oplossingen. We zijn trots op onze 80-jarige bedrijfsgeschiedenis. Onze belangrijkste werkgebieden zijn: economie en concurrentiekracht; regio s, steden en vastgoed; energie en water; transport en mobiliteit; sociaal beleid, bestuur, onderwijs, en gezondheidszorg. Wij hechten grote waarde aan onze onafhankelijkheid, integriteit en samenwerkingspartners. Ecorys-medewerkers zijn betrokken experts met ruime ervaring in de academische wereld en adviespraktijk, die hun kennis en best practices binnen het bedrijf en met internationale samenwerkingspartners delen. Ecorys Nederland voert een actief MVO-beleid en heeft een ISO14001-certificaat, de internationale standaard voor milieumanagementsystemen. Onze doelen op het gebied van duurzame bedrijfsvoering zijn vertaald in ons bedrijfsbeleid en in praktische maatregelen gericht op mensen, milieu en opbrengst. Zo gebruiken we 100% groene stroom, kopen we onze CO2-uitstoot af, stimuleren we het OV-gebruik onder onze medewerkers, en printen we onze documenten op FSCof PEFC-gecertificeerd papier. Door deze acties is onze CO2-voetafdruk sinds 2007 met ca. 80% afgenomen. ECORYS Nederland BV Watermanweg GG Rotterdam Postbus AD Rotterdam Nederland T F E netherlands@ecorys.com K.v.K. nr W 2 NL

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding Achtergrond Doel- en vraagstellingen vooronderzoek Werkwijze vooronderzoek 6 2 Literatuurstudie Omvang doelgroep Omvang doelgroep op basis van zorgkosten Omvang doelgroep op basis van prevalentie Doelgroep voor de campagne Bevindingen literatuurstudie Uitgangspunten Knelpunten/belemmeringen Vooroordelen Goede praktijkvoorbeelden, mogelijke oplossingen Conclusies 16 Bijlage 1 Opzet literatuurstudie 17 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 3

6

7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Werkzekerheid betekent aan het werk komen én blijven. Voor mensen met een psychische stoornis blijkt dit in de praktijk niet eenvoudig. Het Nederlandse kabinet is van plan een quotumregeling arbeidsgehandicapte werknemers in te voeren. Ondernemingen met meer dan 25 werknemers in dienst, worden verplicht 5 procent van het personeelsbestand te laten bestaan uit arbeidsgehandicapten. Mensen met een psychische stoornis kunnen ook onder de definitie van arbeidsgehandicapten vallen. Dat de kansen voor aan het werk komen en blijven van werknemers met een psychische stoornis moeten worden vergroot, is op basis van onderzoek en beleidsplannen zonneklaar. In dit kader heeft instituut Gak een offerteverzoek uitgezet om de beeldvorming bij werkgevers en collega-werknemers over mensen met psychische aandoening via een campagne positief te beïnvloeden. Mensen met een psychische aandoening betreffen: Mensen die gezien de ernst van hun psychische problemen en de daarmee samenhangende beperkingen in het dagelijks leven langdurig behoefte hebben aan ondersteuning, al dan niet vanuit geestelijke gezondheidszorg (Conceptrichtlijn Werk en Ernstige psychische aandoeningen). 1 Er moet daarbij sprake zijn van een ernstige psychische aandoening, ook wel severe mental illness genoemd. Deze zijn beschreven in de DSM-IV-TR, het handboek voor diagnose van psychische aandoeningen. Drie diagnoses worden in de definitie altijd meegenomen: Schizofrenie/stoornissen in psychose spectrum; Bipolaire stoornis; en Depressie met psychotische kenmerken. Overige diagnoses (Persoonlijkheidstoornis, Angststoornissen - inclusief PTSS -, ADHD, Autisme, Depressie, Dubbele Diagnose) zijn meegenomen indien zij voldoen aan de criteria voor Duration en Disability (zie volgende paragraaf). Verslaving is meegenomen als factor in de vorm van "Dubbele Diagnose", evenals mogelijke andere co-morbiditeit. De te ontwikkelen campagne richt zich op mensen met een beperking in sociaal functioneren en met een stoornis die langer dan twee jaar wordt behandeld 2 en die willen (blijven) werken. Het uiteindelijk doel is dat de bereidheid toeneemt om mensen met een psychische stoornis een kans te geven op de arbeidsmarkt. Het totale project bestaat uit vier onderdelen: 1. Vooronderzoek (a) en Monitoring (b) van de campagne; 2. Ontwikkelen (beeld)materiaal voor de campagne Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis ; 3. Voorbereiding en uitvoeren van de campagne; 4. Overall projectleiding. 1 2 Op initiatief van de NVAB (beroepsvereniging bedrijfsartsen) en het Trimbos-instituut en in samenwerking met o.a. het Kenniscentrum Phrenos, Stichting Pandora en andere beroepsverenigingen, is een multidisciplinaire richtlijn ontwikkeld over werken met ernstige psychische problematiek. Van Erp, N., Michon, H., Van Duin, D., Van Weeghel, J. Ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijn Werk en ernstige psychische aandoeningen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2013; 55 (3): Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 5

8 Ecorys is verantwoordelijk voor de uitvoering van deelproject 1: Vooronderzoek (a) en Monitoring (b). Het vooronderzoek loopt van juni tot december 2013, de monitoring start in januari 2014 met een nulmeting en loopt tot begin 2015 (nameting). 1.2 Doel- en vraagstellingen vooronderzoek De doelstelling van het vooronderzoek is drieledig: 1. Het in kaart brengen van exacte knelpunten die op dit moment worden ervaren door werkgevers, collega werknemers bij het in dienst nemen en het samenwerken met mensen met een psychische stoornis (hierna doelgroep); 2. Inzicht krijgen in de vooroordelen die er bestaan bij werkgevers en collega-werknemers ten aanzien van het in dienst nemen en houden van de doelgroep; 3. Opsporen van goede praktijkvoorbeelden die als input kunnen dienen voor de campagne. De onderzoeksvragen zijn: 1. Wat zijn de belangrijkste redenen van werkgevers om wel of geen mensen met een psychische stoornis in dienst te nemen of een kans te geven werkervaring op te doen? 2. Welk beeld (al of niet terecht) hebben werkgevers/leidinggevenden en collega-werknemers van mensen met een psychische aandoening in relatie tot arbeidsparticipatie? 3. Welke exacte knelpunten worden ervaren ten aanzien van de re-integratie van de doelgroep en de samenwerking met hen op de werkvloer? Het gaat hierbij om knelpunten die door werkgevers/leidinggevenden en collega s worden ervaren of worden verwacht bij het in dienst nemen van mensen uit de doelgroep; 4. Welke verklaringen liggen aan de in onderzoeksvraag 3 geobserveerde knelpunten ten grondslag? 5. Wat zijn mogelijke oplossingen volgens werkgevers en collega s voor de gevonden knelpunten ten aanzien van: - de re-integratie/het in dienst nemen en houden van de doelgroep; - de samenwerking op de werkvloer met de doelgroep? 6. Zijn er goede praktijkvoorbeelden ten aanzien van het aan het werk helpen en houden (voorkomen van uitval) van de doelgroep? En zo ja, welke zijn dat? 1.3 Werkwijze vooronderzoek Het vooronderzoek bestaat uit drie stappen: 1. het uitvoeren van literatuurstudie; 2. het organiseren van focusgroepen; 3. het beschrijven van goede praktijkvoorbeelden. Dit rapport richt zich op de eerste stap van het vooronderzoek: de literatuurstudie. Doel van de literatuurstudie is om een kwalitatief en kwantitatief beeld te krijgen van bevorderende en belemmerende factoren ten aanzien van de arbeidsparticipatie van mensen met een psychische stoornis. Er is gezocht naar belangrijke knelpunten, bestaande vooroordelen en mogelijke oplossingsrichtingen ten aanzien van de doelgroep in relatie tot arbeidsparticipatie. De literatuurstudie in dit onderzoek is gebaseerd op wetenschappelijke en grijze (alle overige literatuur zoals publicaties, rapporten en nieuws items) literatuur. De wetenschappelijke literatuurstudie heeft vooral inzicht geboden in beproefde methoden om mensen met een 6 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

9 psychische stoornis aan het werk te helpen (en te houden) en in mogelijke oplossingsrichtingen, waar de grijze literatuur meer in de kwantitatieve kenmerken (zoals aantallen van incidentie en prevalentie) heeft voorzien. Het vinden en selecteren van deze twee soorten literatuur vraagt om een gerichte aanpak. In Bijlage I staat de aanpak in detail beschreven. In het volgende hoofdstuk beschrijven we de bevindingen van de literatuurstudie. Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 7

10 2 Literatuurstudie Dit hoofdstuk is opgebouwd in twee onderdelen. We beginnen met een nadere beschrijving van de doelgroep en de omvang ervan, daarna zetten we de bevindingen uit de literatuurstudie op een rij met betrekking tot de volgende thema s: 1. Knelpunten en belemmeringen bij het in dienst nemen/houden van werknemers met een psychische stoornis vanuit het perspectief werkgever en werknemer/werkzoekende; 2. Vooroordelen ten aanzien van werknemers met een psychische stoornis; 3. Goede praktijkvoorbeelden en mogelijke oplossingsrichtingen voor het aan het werk helpen en houden van mensen met een psychische stoornis. 2.1 Omvang doelgroep Omvang doelgroep op basis van zorgkosten Om de omvang van de doelgroep te bepalen hebben we eerst naar de verdeling van de zorgkosten binnen de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) gekeken (zie figuur 2.1). Figuur 2.1 Verdeling zorgkosten binnen de GGZ Uit bovenstaande figuur blijkt dat binnen de groep ernstig psychische aandoeningen vooral depressie en schizofrenie gepaard gaan met relatief hoge zorgkosten. Daarnaast blijkt dat een groot deel van de zorgkosten gerelateerd zijn aan overige psychische stoornissen. In hoeverre deze mensen tot de beroepsbevolking behoren en willen werken is niet bekend. Omdat de verdeling naar zorgkosten geen volledig inzicht in de omvang van de doelgroep geeft, is er ook gekeken naar de prevalentie van psychische aandoeningen binnen de beroepsbevolking in Nederland. 8 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

11 2.1.2 Omvang doelgroep op basis van prevalentie Kerncijfers ernstige psychische stoornis (niet alleen psychiatrisch) Er wordt onderscheid gemaakt naar personen met zeer ernstige psychische problemen die langdurig zorgafhankelijk zijn. Dit betreft 4,3 op de 1000 personen (0,43%). Dit zijn veelal psychiatrische patiënten die ook opgenomen zijn (geweest). Daarnaast zijn er mensen met algemeen, ernstige psychische problematiek. Zij zijn niet per se langdurig van zorg afhankelijk. Deze doelgroep betreft tussen de 1,8-3,1 procent van de bevolking en heeft aandoeningen zoals schizofrenie, depressie met psychotische kenmerken, bipolaire stoornissen en overige psychotische stoornissen 3. Op basis van deze informatie doen wij de aanname dat deze marge (1,8% - 3,1%) ook van toepassing is op de beroepsbevolking. De cijfers over psychische stoornissen bij mensen met een uitkering (niet werkenden) verschillen sterk. Er wordt bijvoorbeeld gesproken van 30 procent van de instroom in de WIA door psychische klachten 4. We nemen aan dat het aantal personen met ernstige psychische klachten bij de nietwerkenden ligt tussen de 3,1 30 procent. Dit komt neer op 16,6 procent. Psychische klachten (dus niet alleen ernstig) komen bij 1 op de 10 Nederlanders voor 5. Kerncijfers beroepsbevolking 6 De totale bevolking in de leeftijd jaar is 10,99 miljoen in De beroepsbevolking bestaat uit 7,89 miljoen personen 7. Het aantal niet-werkenden binnen de beroepsbevolking bedraagt Dit komt neer op een werkende beroepsbevolking van 7,387 miljoen Doelgroep voor de campagne Voor de mediacampagne zijn twee doelen en twee doelgroepen te onderscheiden: de groep werkenden met een psychische stoornis aan het werk houden en de groep niet-werkenden met een psychische stoornis aan het werk krijgen. Uitgaande van de cijfers en aannames beschreven in de vorige sub-paragraaf ziet het campagnepotentieel er voor beide doelgroepen als volgt uit. 1. Mensen die werken en een ernstige psychische stoornis hebben aan het werk houden: We rekenen met de aanname dat de marge tussen 1,8-3,1% personen met een ernstig psychische stoornis ook voor de beroepsbevolking geldt. Dit resulteert in een campagnepotentieel tussen de (1,8% van 7,387 miljoen) (3,1% van 7,387 miljoen) personen. 2. Mensen aan het werk krijgen: Uitgaande van het gemiddelde percentage van 16,6 procent, zou een kleine (16,6% van ) personen met een uitkering last hebben van een ernstige psychische aandoening. Echter, e%20stoornissen%20in%20de%20ggz.ashx Zowel op basis van data van UWV (J. van Loo, Factsheet psychische problematiek en WIA-instroom, 2010) en Trimbos- Instituut (K. Overweg & H. Michon. Factsheet Panel Psychisch gezien, 2011). Centraal Bureau voor de Statistiek. Statline. Cijfers Beroepsbevolking De beroepsbevolking is een economische term, waarmee het aantal mensen in een bepaald gebied wordt aangeduid dat wil, kan en mag werken. Tot de beroepsbevolking worden gerekend alle personen tussen de 15 en 65: 1.die ten minste twaalf uur per week werken; 2.die werk hebben aanvaard waardoor ze ten minste twaalf uur per week gaan werken; 3.die verklaren ten minste twaalf uur per week te willen en kunnen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor ten minste twaalf uur per week te vinden, maar toch niet werken. (werkzoekenden) Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 9

12 het aantal psychische klachten bij mensen die in de WW of WGA regeling vallen, is ongeveer Dit resulteert in een campagnepotentieel tussen de mensen. 2.2 Bevindingen literatuurstudie In deze paragraaf beschrijven we de uitkomsten van de literatuurstudie Uitgangspunten In de resultaten zijn de wetenschappelijke en zogeheten grijze literatuur gecombineerd. Om het onderscheid tussen beide inzichtelijk te houden, zijn de referenties uit de grijze literatuur aangemerkt met een asterisk (*). Doelgroep De literatuurstudie richt zich op zowel de werkgever als de werknemer/werkzoekende met een ernstige psychische stoornis. Ook de directe collega s van mensen met een ernstige psychische stoornis zijn onderdeel van de doelgroep in het onderhavige onderzoek. In de literatuur wordt er weinig tot geen onderscheid gemaakt tussen werkgevers en collega-werknemers. Daar waar specifiek gesproken wordt over de belemmeringen en oplossingen aangedragen door collegawerknemers, komen deze overeen met wat de werkgevers noemen. In de literatuur wordt wel gesproken over de invloed van beide groepen maar niet over de verschillende factoren die daarin een rol zouden kunnen spelen. Op basis hiervan is in de beschrijving van de bevindingen geen onderscheid aangebracht tussen werkgevers en collega-werknemers. Werkzekerheid Het onderscheid tussen aan het werk komen en aan het werk blijven blijkt niet altijd relevant en ook niet altijd in die mate te bestaan. Ook hier voor geldt dat in veel onderzoeken geen duidelijke afbakening tussen beide aspecten gemaakt wordt en dat veel factoren die bij het één een rol spelen ook bij het andere proces aan de orde zijn. In de richtlijn Werk en Ernstige psychische aandoeningen ligt de nadruk bijvoorbeeld op het behouden van werk. Daarin wordt aangegeven dat in de praktijk blijkt dat begeleiding bij het vinden en behouden van werk nauw met elkaar is verbonden (zoals bij IPS), deze aspecten zijn moeilijk van elkaar te scheiden. Daar waar mogelijk maken we bij de beschrijving van de bevindingen uit de literatuur een onderscheid in beide processen. Analyse van de literatuur - Triade model van Poiesz We hebben voor de analyse van de literatuur gebruik gemaakt van het Triade model van Poiesz. 8 Dit is een model om gedrag te verklaren, te beïnvloeden en te voorspellen. Het bestaat uit drie aspecten: motivatie, capaciteit en gelegenheid. Motivatie is een intrinsieke waarde en verwijst naar eigen behoeften, interesse, waardering en erkenning. Dit betreft zowel de motivatie van de werkgever om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen en te houden als van de werknemer/werkzoekende met een psychische stoornis om werk te vinden en te behouden. Capaciteit behelst persoonlijke eigenschappen zoals conditie, intelligentie, kennis, vaardigheden en instrumenten zoals geld. Zowel de capaciteit van de werkgever om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen als de capaciteit van een werknemer met een psychische stoornis om te werken vallen hieronder Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

13 Gelegenheid is de enige externe factor en betreft beschikbare tijd, fysieke omstandigheden, faciliteiten, infrastructuur. Gelegenheid betreft tevens de wet- en regelingeving. Door het model toe te passen wordt inzichtelijk gemaakt op welke gedragsfactoren de campagne zich het beste kan richten, bijvoorbeeld om de motivatie van werkgevers te vergroten door angst en vooroordelen te verminderen of juist de capaciteit van werkgevers te vergroten door handige tips en tricks mee te geven Knelpunten/belemmeringen In deze studie worden knelpunten/belemmeringen (hierna knelpunten) beschouwd als datgene dat de werkgever of de werknemer in praktische zin tegenhoudt om de stap te zetten om iemand met een psychische stoornis in dienst te nemen en/of te houden en wat belemmert een (potentiele) werknemer met een psychische stoornis om een baan te zoeken en/of te behouden. Vanuit de werkgever Werkgevers wijzen meerdere knelpunten aan die hen belemmeren in het aannemen en het in dienst houden van personen met een psychische stoornis. De knelpunten die werkgevers aangeven voor het in dienst nemen van mensen met een ernstige psychische stoornis zijn voornamelijk gerelateerd aan angst. Opvallend is dat werkgevers die mensen met een psychische stoornis kennen (werknemers of uit de persoonlijke sfeer) minder knelpunten ervaren bij het aannemen van werknemers met een psychische stoornis. Het is echter niet altijd bekend bij een werkgever of een kandidaat een psychische stoornis heeft. Bij het behouden van een werknemer met psychische stoornis (afhankelijk van de stoornis en werkeisen) ervaren werkgevers grotere knelpuntendoor noodzakelijke investeringen en verlaagde productiviteit. Tabel 2.1 Werkgevers en knelpunten Model element Knelpunten Motivatie 1. Werkgevers zijn minder gemotiveerd om mensen met een psychische stoornis aan te nemen uit angst voor de consequenties, waaronder (de vooroordelen): Veel aanvragen voor verlof voor behandeling (13, 40*) Werknemers met een psychische stoornis zijn vaker ziek(5*) Werknemers met een psychische stoornis presteren minder goed (5*) Collega s zullen wellicht negatief reageren (21, 38*, 44*) Misbruik van aanpassingsmogelijkheden door collega s (13,14) Het werven en aannemen van deze personen levert een hoop gedoe op met het UWV en sociale partijen (19, 45*) Capaciteit 1. Werkgevers zijn niet altijd goed op de hoogte van procedures en werkwijzen met reintegratietrajecten voor mensen met een psychische stoornis en de benodigde samenwerking met ketenpartijen (45*) 2. Werkgevers zijn onvoldoende op de hoogte van het bestaan van de groep met een psychische stoornis en het potentieel dat zij hebben op de arbeidsmarkt (16, 17) 3. Het behouden van werknemers met een psychische stoornis vergt extra (management)tijd en geld: De kosten van werkplekaanpassingen zijn (te) groot (1;8;15). Ook schrikt het idee van benodigde aanpassingen af in het aannameproces Werknemers met een psychische stoornis vereisen meer aandacht en flexibiliteit van de werkgever, zowel vanuit HR als tijd voor coaching (41*) De kosten voor ziekteverzuim (wat vaker voorkomt). Naast vervangingskosten heeft de werkgever re-integratieverplichting, waarbij UWV een loonsanctie kan opleggen indien Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 11

14 Model element Gelegenheid Knelpunten er onvoldoende ondersteuning voor re-integratie is geboden door de werkgever (8*, 40*) 1. Werkgevers krijgen onvoldoende informatie over de beperkingen en benodigdheden: in het aannameproces van werkzoekende met een psychische stoornis vanuit reintegratietrajecten (8*) tijdens het werk van de werknemer met psychische stoornis (41*) 2. Werkgevers geven aan dat de huidige wetgeving te weinig ruimte biedt om personen te ontslaan wanneer blijkt dat ze het werk echt niet (meer) aan kunnen (13), wat ze weerhoudt van het aannemen De bestaande literatuur geeft onvoldoende inzicht in de knelpunten die de directe collega s van werknemers met een psychische stoornis ervaren. Daar waar dat wel gebeurt wordt er weinig tot geen onderscheid gemaakt met de knelpunten voor werkgevers. Vanuit werknemer/ werkzoekende Angst en moeite met communicatie zijn belangrijke knelpunten voor het vinden van werk voor mensen met een psychische stoornis. Tevens is de werknemer afhankelijk van de flexibiliteit van de werkgever in het vinden van de juiste combinatie tussen werk en gezondheid. Hieronder geven we de knelpunten weer die bij werknemers/werkzoekenden spelen. Tabel 2.2 Werknemers en knelpunten Model elementen Knelpunten Motivatie Werkzoekende met een psychische stoornis hebben vaak de verwachting dat zij niet geselecteerd zullen worden of dat zij na selectie niet geaccepteerd en gediscrimineerd zullen worden. Geanticipeerd stigma weerhoudt veel personen met een stoornis ervan überhaupt op zoek te gaan naar een baan (19*;46*). Capaciteit 1. Personen met een psychische stoornis zijn minder goed ontwikkeld op het communicatieve vlak. Zij hebben moeite in het contact met collega s, werkgever en cliënten en dit belemmert ze in het vinden van geschikt werk en/of het succesvol uitvoeren van hun werk (4;9;15) 2. Stress en veranderingen bemoeilijken het behouden van werk. Te veel verantwoordelijkheid moeten nemen, zelfstandig moeten werken, lange dagen moeten maken, in korte tijd moeilijke taken moeten leren/uitvoeren, dragen bij tot stress (4;8;9;15) 3. Personen met een psychische stoornis hebben grotere kans op ziekteverzuim, waardoor ze sneller achter gaan lopen met werk en daarmee problemen kunnen ondervinden in het behouden van hun baan (13, 40, 5*) Gelegenheid Onvoldoende steun van de werkgever voor het behouden van werk met betrekking tot: flexibiliteit in werkuren en werkomgeving (1, 8, 15) begeleiding en coaching (33*) monitoren van de gezondheid van de werknemer (33*) Zowel voor werkgevers als werknemers geldt dat de capaciteit van beide een grote rol speelt in het behouden van werk. Communicatie tussen de werkgever en werknemer blijkt essentieel in het opzetten en bijhouden van een werkstrategie. Motivatie speelt een belangrijke rol in het vinden van werk. Angst bij de werkgever en werkzoekende beperkt de kans op werk dit wordt vooral veroorzaakt door vooroordelen van beide groepen. 12 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

15 2.2.3 Vooroordelen Als het gaat om vooroordelen met betrekking tot het in dienst nemen van iemand met een psychische stoornis hebben we ons op stigma gericht. Voor stigma gebruiken we de volgende definitie (*47): Stigma is een complex fenomeen dat bestaat uit drie, sterk met elkaar vervlochten, componenten: Onwetendheid (kennisprobleem); Bevooroordeling (attitudeprobleem); Discriminatie (gedragsprobleem). Dit reflecteert de categorieën motivatie en capaciteit van het Triade model van Poiesz. Vanuit de werkgever Uit de literatuur komt naar voren dat vooroordelen onder werkgevers een grote rol spelen in de beperkte arbeidsmarktdeelname van personen met een psychische stoornis. Tabel 2.3 Meest genoemde vooroordelen in de literatuur 1. Verreweg het meest voorkomende vooroordeel dat leeft onder werkgevers is dat personen met een stoornis agressief zouden zijn (7;8;13). 2. Op de tweede plaats staat het vooroordeel dat ze niet kunnen samenwerken met collega s (7;8) en over het algemeen (te) weinig sociale vaardigheden hebben (7;8;18). Een greep uit de andere vooroordelen van werkgevers die naar boven zijn gekomen uit de literatuur: personen met een psychische stoornis leveren slechtere kwaliteit van werk, ze leveren niet voldoende werk op (kwantiteit), ze zijn weinig flexibel, veel afwezig, ze hebben veel supervisie nodig, weinig doorzettingsvermogen, hebben moeite met kritiek, ze zijn niet betrouwbaar, onvoorspelbaar en moeilijk te begeleiden (7;17;13;14;19*). Vanuit werknemer/ werkzoekende Vanuit de werknemer spelen bij vooroordelen vooral eigenwaarde en geanticipeerd stigma een belangrijke rol. Dit is besproken bij knelpunten in paragraaf Goede praktijkvoorbeelden, mogelijke oplossingen Er is relatief veel onderzoek gedaan naar mogelijke oplossingen om mensen met een psychische stoornis aan het werk te helpen en aan het werk te houden. Dit betreft vooral vormen van ondersteuning van de werknemer in aanloop naar werk of op de werkvloer. Deze onderzoeken wijzen uit dat geïntegreerde programma s (samenwerking tussen werkgevers en ggz-hulpverleners) succesvoller zijn dan niet-geïntegreerde programma s. Ook wijzen de publicaties uit dat het delen van informatie, afstemming tussen re-integratieprofessionals en andere hulpverleners noodzakelijk is. Veelvuldig contact, duidelijke afspraken en een heldere aanpak spelen daarbij een belangrijke rol (onder andere 32*, 44*). Multidisciplinaire interventies Bij lichte tot matige psychische aandoeningen kunnen methoden van stressmanagement volstaan om de invloed van werkstress te doen afnemen (44*). Bij zwaardere vormen van psychische aandoeningen zijn meer ingrijpende interventies noodzakelijk. De volgende vier methoden komen het meeste voor (45*): 1. Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB); 2. Assertive Community Treatment (ACT); Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 13

16 3. Libermanmodules; 4. Individuele Plaatsing en Steun (IPS). Per methode geven we een korte toelichting. 1. Individuele rehabilitatiebenadering (IRB) 9 IRB heeft tot doel mensen met een ernstige, langdurige beperking te helpen in hun functioneren op het gebied van wonen, werken, leren, sociale contacten en financiën. Door middel van gesprekken en activiteiten wordt hen geleerd eigen doelen te verkennen, kiezen, verkrijgen en behouden. De IRB is in principe complementair aan behandeling. De belangrijkste werkzame elementen van deze methode zijn: maatwerk-benadering (wensen/capaciteiten van de cliënt, persoonlijke band met de cliënt), focus op het vergroten van de autonomie van het individu en gelijkwaardigheid tussen individuen, focus op het aanleren van vaardigheden en daarna pas op het inzetten van hulpbronnen. 2. Assertive Community Treatment (ACT) ACT is een behandeling die tot drie jaar na een eerste psychose ingezet kan worden. Rehabilitatie en behandeling worden vanuit een geïntegreerd team, ambulant aangeboden. De kern van de behandeling is cliënten te helpen in hun herstelperiode waarbij het beheersen van de symptomen en het (weer) oppakken en behouden van (maatschappelijke) functies en rollen centraal staan. De behandeling vindt plaats in een multidisciplinaire teamsamenstelling van trajectbegeleiders waarbij per terrein (wonen, werk, vrije tijd et cetera) wordt gekeken waar hulp nodig is. Er wordt voor onbepaalde tijd, intensief hulp geboden waarbij een assertieve houding en teamverantwoordelijkheid centraal staan. De rol van de familie is erg belangrijk. Binnen de GGZ wordt deze interventie nog weinig toegepast. Uit de ervaringen die er zijn opgedaan, blijkt de behandeling goedkoper te zijn dan reguliere zorg. Dit komt vooral omdat er minder opnames zijn. Daarnaast blijken patiënten bij opname een langere herstelperiode te hebben. 3. Libermanmodules De Libermanmodules dienen als basis voor sociale re-integratie. Het trainingsprogramma richt zich zowel op mensen met langdurige aandoeningen als op mensen die herstellen van een eerste psychotische episode. De modules zijn goed te integreren in bestaande behandelplannen. De modules worden bij voorkeur in groepsverband aangeboden. Met de modules leren cliënten met een ernstige psychische stoornis, praktische en sociale vaardigheden op verscheidene levensterreinen. Het stelt hen zo in staat hun zelfstandigheid te vergroten. De modules zijn opgesteld met input van uit de gedragstherapie, de leertheorie en de psycho-educatie. Er zijn zes modules beschikbaar, waaronder Omgaan met anti-psychotische medicatie en Omgaan met psychotische symptomen die veelal in het begin van het behandeltraject worden ingezet. De rehabilitatiemodules (bijv. Omgaan met werk ) worden vaak later ingezet. 4. Individuele Plaatsing en Steun (IPS) De meest voorkomende oplossing voor het aan het werk helpen en houden van personen met een ernstig psychische stoornis, is de implementatie van het Individual Placement and Supportprogramma (IPS) (2;4;48) en de (vaak) daarvan onderdeel uitmakende werkplekinterventie (6;7;8;11). Het IPS-programma streeft ernaar personen met een psychische stoornis of na een psychose (weer) aan het werk te helpen in een reguliere competitieve baan. Met deelname aan IPS 9 Dit onderdeel is beschreven aan de hand van 14 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

17 wordt snel en gericht gezocht naar werk. Begeleiding en zorg zijn geïntegreerd (de trajectbegeleider maakt deel uit van een ambulant GGZ-team dat multidisciplinair is samengesteld) en er wordt voortdurend een inschatting gemaakt van de arbeidsmogelijkheden van de cliënt. Pas na plaatsing wordt er, waar nodig, training aangeboden ( Place-then-train ). Deze werkwijze blijkt sneller en ook effectiever dan de traditionele programma s die zich meer richten op training voorafgaand aan de plaatsing ( Train-then-place ) en plaatsing in beschermde arbeidsplaatsen nastreven (22*). De focus van IPS ligt veelal op werkplek-interventie. Om personen met een stoornis aan het werk te helpen en te houden is het effectief gebleken de werkplek aan te passen naar de behoefte van de persoon. Het kan hierbij gaan om het aanpassen van de fysieke werkplek (bijvoorbeeld een aparte, rustige ruimte) evenals om het aanpassen van taken, tijden en schema's (12). Naast het aanpassen van de werkplek heeft ook het aanbieden van extra begeleiding of ondersteuning door bijvoorbeeld een job coach effect (8;9*). Uit een aantal studies komt naar voren dat de IPS-methode tot meer betaald werk leidt dan traditionelere arbeidsrehabilitatiemethoden. Ook blijkt de zorgconsumptie te zijn gedaald (45*). IPS wordt in Nederland steeds meer toegepast maar de methode is nog erg nieuw en het trainingsmateriaal is nog maar enkele jaren beschikbaar. IPS wordt ook steeds meer binnen de GGZ geaccepteerd en is opgenomen in de Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie. Vanuit de werkgever Zoals eerder beschreven speelt bij het in dienst nemen van mensen met een psychische stoornis onwetendheid een belangrijke rol. Mogelijke oplossingsrichtingen gericht op de werkgever die beschreven zijn in de literatuur worden weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 2.4 Meest genoemde positieve factoren in de literatuur 1. Het informeren van werkgevers (door middel van training bijvoorbeeld) oven de kenmerken, mogelijkheden en beperkingen van de doelgroep verlaagt de drempel om mensen met een psychische stoornis een kans te geven op de arbeidsmarkt (1;12). Tevens heeft eerdere ervaring een positieve werking op het openstaan tegenover aannemen van mensen met een psychische stoornis. 2. Maatwerk in het aanpassen van de werkplek van een (potentiële) werknemer is belangrijk, net zoals maatwerk in de omvang van de taken en de flexibiliteit in werktijden (32*;44*). Vanuit de werknemer/werkzoekende Uit de literatuur blijkt dat arbeidsparticipatie heilzaam werkt. Onderdeel uitmaken van de beroepsbevolking draagt bij aan zelfontplooiing en maatschappelijke inbedding, geeft een dagritme en structuur, en kan een bron van plezier (sociale contacten) en voldoening (eigenwaarde) zijn. Werk, betaald of onbetaald, is op zichzelf dus al een oplossing en speelt een erg belangrijke rol in het leven, ook in dat van mensen met een psychische stoornis (33*, 45*). Naast de oplossingen die werkgevers op het gebied van maatwerk op de werkplek aandragen, noemen werknemers nog een aantal andere zaken met betrekking tot communicatie (op de werkvloer). Deze zijn weergegeven in tabel 2.5. Tabel 2.5 Meest genoemde positieve factoren in de literatuur 1. Werknemers hebben verschillende meningen over het al dan niet informeren van de (potentiële) werkgever en collega s over hun stoornis. Enerzijds levert het onthullen van de stoornis begrip en ondersteuning op, anderzijds kan de onthulling discriminatie, afwijzing en wantrouwen tot gevolg hebben Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 15

18 (1;4;12). 2. Werknemers met een psychische stoornis achten het verder belangrijk dat er een goede, informele werksfeer heerst en dat zij feedback, supervisie en ondersteuning krijgen van leidinggevenden en/of collega s. 3. Werknemers hebben baat bij een duidelijke instructie van taken en dat er voldoende tijd is om de taken te leren en de werkzaamheden uit te voeren (2;4;9;11) Conclusies Het is opvallend dat zowel de werknemers met een psychische stoornis zelf als de werkgevers voor een deel de doelgroep als probleem zien. Beide zijn bang dat de werknemers niet aan de verwachtingen van de werkgever kunnen voldoen. Bij de werkgevers leidt dit veelal tot de afweging of er aanpassingen op de werkvloer gedaan zouden moeten worden zodat de potentiele werknemer de functie wel zou kunnen bekleden, terwijl het bij de werknemer leidt tot de vraag of het wel zin heeft om überhaupt op zoek te gaan naar een baan. De gedragscomponenten, motivatie, capaciteit en gelegenheid spelen alle drie een rol in het aan het werk krijgen en houden van mensen met een psychische stoornis. Vooral bij het zoeken naar en vinden van een baan is de motivatie van de werkgever om open te staan voor mensen met een psychische stoornis erg belangrijk. De voornaamste factor voor zowel het vinden als behouden van een baan is echter de capaciteit van zowel de werkgever (flexibiliteit, investeringen, begeleiding) als de werknemer (communicatievaardigheden, omgaan met stress, medische benodigdheden). Deze bevindingen kunnen een kapstok bieden voor de opzet van de campagne. De campagne zou zich kunnen richten op het overkomen van de belemmerende factoren per gedragscomponent. Voorbeelden zijn het beperken van de angst om de motivatie te vergroten en bijdragen aan kennis om de capaciteit te vergroten. Tegelijkertijd, moet niet worden vergeten dat de factoren elkaar kunnen versterken, zeker bij de werkgever. Wanneer een werkgever bijvoorbeeld de motivatie niet heeft om een werknemer met een psychische stoornis in dienst te nemen, neemt hij of zij al snel genoegen met de situatie als blijkt dat de infrastructuur of benodigde instrumenten niet aanwezig zijn. Aan de andere kant blijkt dat wanneer een werkgever een eerdere ervaring heeft met een persoon met een psychische stoornis, hij/zij meer open staat tegenover het aannemen van mensen met een psychische stoornis. Bij de werkgever komen de genoemde belemmeringen voor een belangrijk deel voort uit onwetendheid en vooroordelen, bij de potentiele werknemer door geanticipeerd stigma als gevolg van afwijzingen in het verleden of de invloed van de sociale omgeving. De campagne zou zich daarom ook bewust moet zijn dat de beschreven oplossingsrichtingen veelal multidisciplinair van aard zijn waarbij zowel de werknemer, werkgever als hulpverlener betrokken zijn. Het verkrijgen van inzicht en begrip in elkaars situatie en voortdurende communicatie over wensen en behoeften en tevredenheid met de gang van zaken vormen de kern van de oplossingen. Verwachtingenmanagement en het overeenkomen van heldere afspraken tussen de partijen spelen hierbij een belangrijke rol. 16 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

19 Bijlage 1 Opzet literatuurstudie Methode wetenschappelijke literatuur Een wetenschappelijke zoekstrategie vereist een controleerbare en herhaalbare onderzoeksopzet. Op die manier kunnen andere onderzoekers een vergelijkbare zoekstrategie opnieuw uitvoeren ter controle of ter aanvulling. Onze zoekstrategie hebben we hieronder uitgewerkt. Databases We hebben twee databases geraadpleegd voor dit onderzoek. De PubMed database en de JSTOR database. In het digitale PubMed 10 kunnen verschillende online bibliotheken tegelijkertijd worden geraadpleegd. Deze bibliotheken bevatten toegang tot een zeer grote hoeveelheid wetenschappelijke tijdschriften die zijn gericht op de medische wetenschappen. JSTOR 11 is een digitale database waarin ongeveer wetenschappelijke tijdschriften uit 50 disciplines zijn geïndexeerd. In de JSTOR database is een grote hoeveelheid literatuur rondom arbeid en verzuim te vinden. Zoekstrategie Het doel van de zoekstrategie was het identificeren van wetenschappelijke kennis over psychische stoornissen en het behoud of vinden van werk in relatie tot stigma. Om de resultaten zo inzichtelijk mogelijk te maken hebben we de zoekstrategie in een onderzoekboom uitgewerkt (Figuur 0.1 voor de PubMed search). Er is gezocht in het Engels, Nederlands en Duits vanaf Figuur 0.1 Zoekstrategie en resultaten PubMed search Zoekterm Aantal hits #1: mental ilness OR mental disorder* #2: employer* OR employee* #3: job OR occupation OR career OR profession OR vocation #4: #1 AND #2 AND #3 182 #5: Stigma #6: #4 AND #5 12 Selectie op basis van jaartal (2000), relevantie van titel en inhoud van samenvatting Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 17

20 Na het toepassen van de zoekstrategie in de PubMed en de JSTOR database zijn de 62 artikelen gelezen. In die stap is vastgesteld of het artikel relevant was. Relevantie is bepaald door de onderzoekers; er werd onderzocht of de artikelen daadwerkelijk informatie bevatten over vooroordelen, arbeid en psychische stoornissen. Aan de hand van een sneeuwbal search (het scannen van de referenties van relevante artikelen) is het totaal aangevuld. Uiteindelijk zijn 21 wetenschappelijke artikelen geselecteerd voor de analyse, zoals gepresenteerd in onderstaande resultatenboom (Figuur 0.2) Figuur 0.2 Totaal aantal wetenschappelijke artikelen uit literatuursearch PuMed resultaten 36 artikelen JSTOR resultaten 26 artikelen Sneeuwbal search bij relevantie artikelen +2 artikelen Strenge selectie van artikelen op basis van inhoud -43 artikelen Totaal aantal artikelen voor analyse 21 Methode grijze literatuur Het opsporen van grijze literatuur is op een soortgelijke manier gedaan als de wetenschappelijke methode, alleen is er niet vanuit een aantal databases gezocht maar vanuit organisaties. De search is in tien stappen uitgevoerd (zie tabel hieronder). Vanuit het algemene ziektebeeld (en de daarbij horende aantallen) is gezocht op onder meer de zoektermen kosten, interventie, knelpunten en goede praktijkvoorbeelden. Op basis van de zoektermen zijn de documenten van bijvoorbeeld UWV, GGZ NL, SZW, CBS, Trimbos Instituut en Nivel met publicatiedatum vanaf 2000 geanalyseerd. Tabel 0.1 Zoekstrategie deskresearch ( grijze literatuur) Onderwerp Zoekterm google + google scholar 1 Psychische stoornissen Psychische stoornis(sen) Psychische gezondheid Mentale gezondheid Schizofrenie Psychotische stoornissen Stemmingsstoornis 18 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

21 Onderwerp Zoekterm google + google scholar Angststoornis Somatoforme stoornis Nagebootste stoornis Dissociatieve stoornis Seksuele stoornissen en genderidentiteit stoornissen Eetstoornissen Slaapstoornissen Stoornissen in de impuls beheersing Aanpassingsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen DSM5 NEMESIS-2 2 Cijfers psychische stoornissen Nederland Top 5 / Top 10 meest voorkomende stoornissen Trends en ontwikkelingen 3 Kosten van psychische stoornissen Kosten Maatschappelijke kosten Uitkering Ziektekosten Zorgkosten Ziektelast Economische effecten Ziekteverzuim 4 Oorzaken van psychische stoornissen Oorza(a)k(en) Ontstaan Triggers 5 Voorkomen van psychische stoornissen Preventie Voorkomen 6 Interventies psychische stoornissen Interventie Aanpak Programma's Campagnes 7 Knelpunten werken met psychische stoornissen Werken(en) Arbeidsmarkt Uitval Productiviteit Verzuim 8 Stigma s/ beeldvorming werken met personen met psychische aandoening Stigma(s) Anti-stigma Beeldvorming Percepties Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 19

22 Onderwerp Zoekterm google + google scholar Samenwerken Vooroordeel Gedachte Denkbeeld Geanticipeerd stigma 9 Good practices Good practices Goede praktijkvoorbeelden 10 Evaluatie campagnes gericht op aanpassing beeldvorming Effectiviteit Uitkomsten Veranderingen Doelmatigheid Efficiëntie Na het verzamelen van alle informatie is een aantal kerndocumenten vastgesteld. Van de kerndocumenten zijn de referenties ook op relevantie voor het onderhavige onderzoek gecheckt ( sneeuwbal search ). Naast het achterhalen van kerndocumenten van belangrijke actoren is door middel van een internet search gezocht naar relevante bronnen. De websites van onder meer organisaties tegen stigma, patiëntorganisaties en re-integratiebureau s zijn geraadpleegd voor bruikbare informatie. Voor de grijze literatuur zijn Nederlandstalige en Engelstalige bronnen geraadpleegd. Analyse Alle relevante (wetenschappelijke) bronnen zijn samengevat in een zogeheten analyse schema. In dit schema is van ieder artikel vastgelegd welke elementen genoemd zijn ten aanzien van de eerder genoemde thema s (zie Tabel 0.2). 20 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

23 Tabel 0.2 Analyse grijze en wetenschappelijke literatuur Auteur/ # instelling Jaar Titel Artikel Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base Grijze literatuur Sick on the Job? Myths and Realities about Mental Health and Work Factsheet Highlights from OECD s Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. 0_5 OECD 2011 Mental Health and Work Review X X Rapportage 'Werken met beperkingen' en stand van zaken Verbeterplan UWV m.b.t. re-integratie zieke 0_8 Inspectie SZW 2013 werklozen X X Omgaan met psychische beperkingen in de SW-sector. Onderzoek naar 0_9 Ecorys 2009 methodieken en goede voorbeelden X 0_12 Ecorys 2011 Health of people of working age X Economic analysis of workplace mental health promotion and mental disorder prevention programmes and of their potential contribution to EU health, social and economic policy 0_13 Matrix insight 2013 objectives Evaluation of a brief anti-stigma BMC Public campaign in Cambridge: do short-term 0_14 Health 2010 campaigns work? 0_20 UWV 2011 nten/congres_kans_op_werk.aspx Effectiviteit van Individuele Plaatsing 0_22 Trimbos 2011 en Steun in Nederland Input campagne X X X X Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 21

24 # Auteur/ instelling Jaar Titel Artikel Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. Input campagne 0_25 Nivel 2011 Psychologische interventies X Van Erp, Michon. Van Duin & van Ontwikkelingen van de multidisciplinaire richtlijn 'Werk en 0_33 Weeghel 2013 ernstige psychische aandoeningen' X X X 0_34 Becker & Drake 2003 A working life for people with severe mental ilness X 0_38 UMCG UWV 2012 Wat werkt bij Wajongers? Voorspellers voor vinden en behouden van werk in de Wajongpopulatie X X X 0_40 Trimbos 2011 Verzuim door psychische en somatische aandoeningen bij werkenden X Van Erp, N et. A Multisite study of implementing suported employment in the 0_41 Al Netherlands Article X Gek op je werk. Een onderzoek naar de factoren voor werkbehoud bij 0_43 Plaisier, I. et al 2005 mensen met psychische stoornissen X 0_45 Kolenberg, A 2009 Werk in behandeling. Onderzoek naar aandacht voor arbeidsparticipatiemogelijkheden van jongeren met een psychiatrische stoornis x x Bezborodovs, Stigmatiation of mental illness in the workplace: evidence and 0_47 N consequences X 22 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

25 # Auteur/ instelling Jaar Titel Artikel Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base Convenant tussen Geestelijke Gezondheidszorg Nederland en Uitvoeringsinstituut Werknemers Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. 0_52 UWV/GGZnl 2012 Verzekeringen. X X Begeleiding van werkzoekenden met 0_58 Inspectie SZW 2012 een arbeidsbeperking naar werk X Inspectie werk 0_59 en inkomen 2010 Re-integratie van zieke werklozen X Cassinello, K and Bramley, Keeley s journey: From service user to 0_60 S service provider Paper Work 43 X British Thomas, K., Qualitative evaluation of a job journal of Secker, J and retention pilot for people with mental general 0_61 Grove B 2005 health problems Paper practice 2 X Frost, R & Occupationa 0_62 Agget, L 2010 Mindful employer Article l health 62 X X X Input campagne Wetenschappelijke literatuur Brohan, E., Henderson, C., Wheat K., Malcolm, E., Clement, S., Systematic review of beliefs, Barley, E., behaviours and influencing factors Slade, M. and associated with disclosure of a mental BMC Biomedcentral 1 Thornicroft, G health problem in the workplace Article Psychiatry com X X Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 23

26 # Auteur/ instelling Jaar Titel Artikel Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. Input campagne / Health Service and Population Research Department, Institute of Psychiatry, King s College London, Nordt, C., Brantschen, E., Kawohl,W., Bärtsch, B., Haker, H., Rüsch, N and Rössler, W. / Psychiatric University Hospital Zurich, Placement budgets for supported Research Unit employment improving competitive for Clinical and employment for people with mental Social illness study protocol of a multicentre BMC Biomedcentral 2 Psychiatry, 2012 randomized controlled trial Article Psychiatry Com X Hees, H.L. Towards a New Definition of Return- ncbi.nlm.nih.g 3 Nieuwenhuijse 2012 to-work Outcomes Article PLoS ONE ov X 24 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis

27 # Auteur/ instelling Jaar Titel Artikel Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. Input campagne n, K., Koeter, in Common Mental Disorders from a M.W.J, Multi-Stakeholder Bultmann, U Perspective and Schene, A.H Scandina Lexen, A., vian Journal Hofgren, C Reclaiming the worker role: of and Bejerholm perceptions of people with mental occupational informahealthc 4 U illness participating in IPS Article Therapy are. com X X Nielsen, M B D., Bültmann, U., Amby, M., Christensen, U., Return to work among employees with Scandina Diderichsen F common mental disorders: Study Study vian Journal and Rugulies, design and baseline findings from a design of public sjp.sagepub.c 5 R mixed-method follow-up study article health om X Oostrom, H. van., Anema, J.R., Terluin, B., Vet H.C.W. Cost-effectiveness of a workplace de., Knol, D L intervention for sick-listed employees Study and Mechelen, with common mental disorders: design design BMC public Biomedcentral 6 W. van of a randomized controlled trial article health com X Hand, C. and Small business employers' views on Psychiatric 7 Tryssenaar, J hiring individuals with mental illness Paper rehabilitation 8 ovid.com X X Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis 25

28 # Auteur/ instelling Jaar Titel Artikel 8 Stuart, H 2007 Secker, J. and 9 Membrey, H Tsang, H. and 10 Chiu, I.Y 2000 Hantula, D. A 11 and Reilly, N.A 1996 Crist, A.H and 12 Stoffel, V.C Mechanic, D Miller, S.P 1997 Employment equity and mental disability Promoting mental health through employment and developing healthy workplaces: the potential of natural supports at work Development and Validation of the Workshop Behavior Checklist: a Scale for Assessing Work Performance of People with Severe Mental Illness Reasonable accomodation for employees with mental disabilities: a mandate for effective supervision The Americans with disabilities act of 1990 and Employees with mental impairments: personal efficacy and the environment Cultural and organizational aspects of application of the americans with disabilities act to persons with psychiatric disabilities Keeping the promise: the ada and employment discrimination on the Doc. type Tijd schrift Vol No Pagina Data base journal Article Current Knelpunt Voor oordeel Opl. Prak vb. Input campagne opinion in psychiatry webofknowled ge. com X Article Health education oxfordjournals. research org X Article International journal of social psychiatry sagepub.com X Article Behavioural sciences and the law wiley.com X Article The American journal of occupational therapy X Article The milbank quarterly X X Article X 26 Zo gek nog niet, aan het werk met een psychische stoornis