ROMEINS AQUADUCT IN NEDERLAND? SLIBENERGIEFABRIEK IN NOORD-NEDERLAND IMPLEMENTATIE ONDERZOEK NAAR FOSFAATVRIJE ANTISCALANT

Transcriptie

1 nº 19 / ste jaargang / 30 september 2011 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema infrastructuur ROMEINS AQUADUCT IN NEDERLAND? SLIBENERGIEFABRIEK IN NOORD-NEDERLAND IMPLEMENTATIE ONDERZOEK NAAR FOSFAATVRIJE ANTISCALANT

2 Globalisation Zero Incidents Business Drivers Strategic Greenfield Application Production Added Valu Risk based Maintenance CMMS Maintenance plan Data integrity Staffing Par Life Cycle Costing Root Cause Analysis Multisite Improvement Techn Integrated Solutions Asset Performance Management S Business drivers realiseren? Maximale grip op uw Asset Performance Management Uw uitdaging Ons vak, Asset Performance Management

3 Begroting 2012 De rijksbegroting voor 2012 bevat voor de watersector weinig verrassingen. De afspraken uit het Bestuursakkoord Water, waarop het kabinet in het coalitieakkoord al een voorschot had genomen, worden in de Miljoenennota opnieuw bevestigd. De prioriteit ligt bij waterveiligheid. De meeste watergerelateerde zaken hebben betrekking op de uitvoering van het Bestuursakkoord Water. Volgens de begroting van het ministerie van Infrastructuur en Milieu moet dit leiden tot een doelmatigheidswinst van ongeveer tien procent ten opzichte van de autonoom stijgende jaarlijkse kosten voor het beheer van de watersystemen en de waterketen in de periode De Miljoenennota laat investeringen zien in de topsector water en het buitenlands beleid. De nadruk ligt hierbij op de mogelijkheden voor Nederland in de opkomende economieën en in groeimarkten zoals energie en voedsel. Daar tegenover staan bezuinigingen op de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water en Natura Wat betekenen die besparingen voor het garanderen van de waterkwaliteit? En zijn de financiële middelen voldoende om de ambities op het gebied van waterveiligheid en zoetwatervoorziening ook op de wat langere termijn te realiseren? De antwoorden mogen duidelijk zijn. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 106,- per jaar excl. 6% BTW 140,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2011 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Bestuurlijke vernieuwing bij 40 jaar STOWA 8 / Duurzame drinkwaterproductie op Vlieland 10 / Interview met archeoloog Peter Schut: Romeins aquaduct in Nederland? * Maarten Gast 12 / Basisregistratie Ondergrond vanuit waterleidingperspectief* Vera Lagendijk en Harry Boukes 14 / No-Dig dag: Ondergrondse infra zonder hinder * 16 / Waterrobuust bouwen mogelijk in Rijnenburg Martijn Jongens en Dries Schuwer 18 / Vitens zoekt balans tussen prestaties, risico s en kosten* Ed de Vroedt, Eelco Trietsch en Willem Bootsma 20 / Natuurvriendelijke oevers in Purmerend Kees Vermeer, Saskia Zirfuss, Danneke Verhagen en Jopie de Ruijter-ter Steege 22 / Wetsus ontwikkelt innovaties op het gebied van waterbehandelingstechnologie Johannes Odé 29 / Nieuwe slibeindverwerking in Noord- Nederland: slibdroging met restwarmte of een slibenergiefabriek Berend Reitsma, Ronnie Berg, Frank Brandse en Hans Geerse 32 / Geofysica vanuit de lucht levert veel informatie op Arjen Kok, Frans Schaars, Michel Groen en Esben Auken 35 / Ondergrondse ijzer- en arseenverwijdering voor drinkwaterzuivering in Bangladesh Doris van Halem, Jasper Verberk, Gary Amy en Hans van Dijk 39 / Implementatie van onderzoek naar fosfaatvrije antiscalant Ron Jong, Janneke Duiven, Gea Terhorst en Koos Baas 44 / Handel & Industrie* inhoud nº 19 / 2011 / *thema Bij de omslagfoto: Eén van de 20 dompelpompen die het Nederlandse bedrijf KSB onlangs aan Mexico- Stad leverde. Ze voeren per seconde liter water op tot een hoogte van bijna 44 meter (zie ook pagina 45).

4 Bestuurlijke vernieuwing bij 40 jaar STOWA Samen innoveren en daardoor mogelijkheden scheppen, zo luidde globaal de titel van het symposium ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de STOWA op 15 september in Amersfoort. Maar de rode draad vormde het gebrek aan bestuurlijke innovatie. Zelfs vice-voorzitter van STOWA Wim Wolthuis gaat uit van een nieuw type waterschapsbestuurder: iemand die over de grens van het eigen belang wil kijken en risico s durft te nemen. Meiny Prins (de vrouwelijke ondernemer van 2009, directeur van Priva en lid van het Topteam Water) noemde de bestuurlijke innovatie de enige innovatie die de watersector ontbeert. Bestuurders raken verstrikt in de regel- en wetgeving in Nederland. Wat ons land nodig heeft volgens haar zijn nieuwe iconen. We zakken op de internationale lijst fors. Nederland heeft nog wel een voorsprong op het gebied van efficiënt gebruik van de waterhuishouding. Prins, die voorstander is van vercommercialisering van kennis, vindt Veolia in Frankrijk hiervan een goed voorbeeld. Ze antwoordde dat op een vraag van Helle van der Roest (DHV). Maar DHV moet bijvoorbeeld bij een bezoek aan China ook het midden- en kleinbedrijf uit Nederland meenemen. Bij dit soort kleine MKB-bedrijven zit veel kennis over watertechnologie. Grenzen Hoe ver willen en kunnen waterschappen gaan met innovaties? Aan de ene kant hebben ze voldoende vrijheid voor samenwerking met bedrijven, mits de waterschappen zich aan hun eigen takenpakket houden. Aan de andere kant mag geld verdiend worden, bijvoorbeeld vanwege de levering van energie bij rwzi s die als energiefabriek gaan fungeren, maar geen winst gemaakt worden. Aldus hoogleraar Annelies Freriks van de Universiteit Utrecht en tevens advocate. Waterschappen moeten volgens haar uitkijken met werkzaamheden die niet noodzakelijk zijn voor het beheer van de waterkwaliteit en veiligheid. Natuurprojecten zonder direct effect hierop vormen geen taak van een waterschap. Als Meiny Prins natuurontwikkeling leidt tot minder verontreiniging, is er geen enkele belemmering. Energiewinning op een waterzuiveringsinstallatie is volgens hoogleraar Freriks een nog weinig benutte innovatie voor de waterschappen. Peter Glas (namens de Unie van Waterschappen) noemde het maatschappelijk belang van het werk van de waterschappen het enige wat van belang is, niet de winstmaximalisatie. Gedwongen door de omstandigheden zoeken de waterschappen hun grenzen momenteel op. Glas vindt de oproep van minister Verhagen in de zogeheten bedrijvenbrief (een reactie op de adviezen van de negen topsectoren, waaronder die van de Topsector Water) aan STOWA, KWR, Stichting RIONED en Wetsus om samen een programma op te stellen, niet verkeerd. Ook het pleidooi van de minister om de waterschappen en drinkwaterbedrijven samen op te laten trekken om mogelijkheden op de buitenlandse markt te zoeken en te benutten, landde in redelijk vruchtbare aarde. Zelf noemde Glas het idee van zijn waterschap om de water- en energiestromen van de intensieve landbouw in Noord-Brabant te gaan behandelen, als voorbeeld van innovatie in de waterschapswereld. Hans Oosters kwam vervolgens als voorzitter van de STOWA terug op de bestuurlijke vernieuwing. Dat vond ook hij noodzakelijk, maar de rijksoverheid belemmert dat streven momenteel wel, vindt hij. Een ander streven, naar een steeds compactere overheid, werd minder Annelies Freriks De overhandiging van het jubileumboek door Hans Oosters aan Peter Glas. enthousiast ontvangen door Glas en Oosters. Met name Peter Glas voelt weinig voor de behandeling van vergunningen door slechts één persoon. Glas ontving daarna van Oosters een eerste exemplaar van het jubileumboek Een brug tussen kennis en kunde, geschreven door Geert Vinke. De samenwerking tussen de waterschappen is tegenwoordig al veel minder vrijblijvend dan vroeger, aldus Douwe Jan Tilkema van Waterschap Veluwe, zeker op het gebied van automatisering. Straks beschikken alle waterschappen over één zuiveringsinformatiesysteem. Tilkema noemde als voorbeelden van innovatie binnen de waterschappen de in aanbouw zijnde Nereda-installatie in Epe, waar veel ruimte bespaard wordt door het zuiveringsslib in korrels om te zetten. Ook het terugwinnen van fosfaat en dit afzetten als kunstmest was volgens hem een goed voorbeeld van een innovatie in de waterschapswereld. Maarten Ouboter van Waternet bedankte STOWA voor de mogelijkheden die de waterschappen krijgen om goed werk af te leveren. Waternet benut die onder andere door melkveehouderijen in het veenweidegebied rond Amsterdam ruimte te bieden voor uitbreiding als zij akkoord gaan met een hoge waterstand elders in dit gebied. Foto s: Casper Cammeraat 4 H 2 O /

5 verslag Waterdebat: Weg van kennis naar kassa is te lang De kennis waarover de drinkwatersector en de waterschappen beschikken, wordt onvoldoende geëxporteerd en vermarkt, terwijl er in feite geen belemmeringen zijn. De weg van kennis naar kassa is te lang. De overheid moet nu een voorzet geven, dan kan het bedrijfsleven inkoppen, betoogde Ed Nijpels, voorzitter van brancheorganisatie NLingenieurs, op 13 september tijdens een goed bezocht Waterdebat in Nieuwspoort in Den Haag. Kennisland verwatert. Met die stelling gaf Nijpels aan Nederland dat Nederland achterblijft als het gaat om investeringen in innovatie en kennis. Er ligt een markt van vele miljarden voor de watersector, maar het besef dat water ons economisch veel kan opleveren moet groeien. Om het tij te keren en ervoor te zorgen dat onze kennis en kunde geld opleveren, moet de overheid - die water heeft aangemerkt als één van de negen topsectoren - volgens Nijpels barrières wegnemen en samenwerking bevorderen tussen (commerciële) ingenieursbureaus en publieke waterschappen en waterleidingbedrijven. Tweede Kamerlid Paulus Jansen (SP) vond dat we voorzichtig moeten zijn met het laten uitvoeren van extra commerciële taken door publieke waterschappen: We kunnen beter meer buitenlandse studenten hier laten studeren, waarna zij in hun land mooie reclame voor onze waterkennis kunnen maken. Drinkwaterbedrijven zijn publieke instellingen en moeten hun kennis tegen een kostendekkend tarief beschikbaar stellen. VVD-Kamerlid Johan Houwers was minder bezorgd: Iedereen heeft voordeel van het exporteren van kennis. De projecten van de drinkwaterbedrijven Vitens en Evides in het buitenland hebben ook geen winstoogmerk. Nijpels: De basis van het topsectorenbeleid is dat bedrijven, overheid en wetenschap kennis bundelen, wat kan leiden tot concrete projecten. Het samenvoegen heeft een geweldige meerwaarde voor de economie en in het bijzonder de export. Het is nu zaak koudwatervrees weg te nemen. Den Haag moet, vindt Nijpels, verder internationaal ondernemerschap stimuleren, zorgen voor exportverzekeringen en een garantiestelsel, succesvolle Nederlandse initiatieven wereldwijd in de etalage zetten en goed kijken hoe het onderwijs beter kan aansluiten op de vraag van de arbeidsmarkt. Volgens hem zijn bijvoorbeeld de prestaties van leerlingen van groep 8 op het gebied van techniek en natuurkunde te laag. Ook Nijpels partijgenoot Houwers pleitte voor meer aandacht in het onderwijs voor alle aspecten van water en wees tegelijk op een aantal positieve ontwikkelingen. Als voorbeeld noemde hij de innovatieve samenwerking tussen onderwijs, kennisinstellingen en bedrijfsleven rond Wetsus in Leeuwarden. Nijpels: Op het gebied van water en ontwikkelingssamenwerking gebeurt al veel. Wanneer de financiële instrumenten eenvoudiger worden, kunnen we nog meer fantastische dingen doen met onze kennis en kunde. Nederlandse overheden investeren jaarlijks zeven tot acht miljard euro in water. Het Topteam Water adviseert overheden, Ed Nijpels speelde een prominente rol tijdens het waterdebat (foto: Rob Keeris, Schuttelaar & Partners). drinkwaterbedrijven en waterschappen een deel van dit investeringsbudget voor innovatieve projecten in te zetten, ruimte te bieden voor vernieuwing, het experiment niet te schuwen en daarover onderling afspraken te maken. De overheid moet het bedrijfsleven stimuleren met oplossingen te komen, maar de sectoren hebben zelf ook een verantwoordelijkheid, aldus Nijpels. Watercrisis Vewin-directeur Theo Schmitz stelde dat het gevecht om de millenniumontwikkelingsdoelen is verloren. Er is een nieuwe crisis op komst, die erger is dan alle crises die we hebben gehad: de watercrisis. De wereldbevolking groeit van zes à zeven miljard mensen naar tien miljard in Van de steden is 70 procent gebouwd aan het water. Per dag komen er stedelingen bij. Kunnen we problemen waar deze delta s voor staan, oplossen en wat kan Nederland daaraan bijdragen? Het gaat om meer dan waterkennis, denk aan het bouwen van steden, het aanleggen van dijken en het hergebruiken van afvalwater. Schmitz vroeg zich af of we over 40 jaar kunnen accepteren dat het niet gelukt is. Ik vrees het ergste, terwijl we alle kennis om dit op te lossen in huis hebben. Zwijgen we of combineren we middelen en zetten we de aanval in? Volgens de Vewin-directeur kunnen we onszelf over het sombere beeld heentillen door elkaar de ruimte te bieden internationaal te opereren. Er zijn gigantische mogelijkheden en wij zitten hier met z n allen gewoon te wachten! Eigen land Peter Glas, voorzitter van de Unie van Waterschappen, poneerde de stelling Droge voeten zijn aardig, straks eten we alleen nog zilte piepers : We kunnen de tien miljoen mensen die nu in de gevarenzone wonen, nog eeuwen met waterkeringen en regiobeheer beschermen, maar ik ben er niet van overtuigd dat we het oprukkende zout ook zo duurzaam kunnen regelen. Eén van de bijkomende problemen van het dichterbij komende zoute water is volgens Glas de voortgaande maaivelddaling met ongeveer 0,5 centimeter per jaar, die het gevolg is van drainage en bemalen. Een vertegenwoordiger van Waterschap Rivierenland vroeg serieuze aandacht voor de maaivelddaling van hoger gelegen gebieden, waarover hij zich grote zorgen maakt. Volgens een andere debater moeten we zuinig zijn op het grondwater. Meer groen poten in stroomgebieden levert meer humus op, waardoor meer water wordt vastgehouden. Glas: We moeten water eerst opvangen en sparen en voorkomen dat het naar zee stroomt. Niet alleen moeten we zuinig zijn met grondwater, het is ook belangrijk de waterverdeling van de grote rivieren te optimaliseren. Na afloop van het waterdebat - dat onder de noemer Deltaprogramma, waardevolle bron of bodemloze put was georganiseerd door de Unie van Waterschappen, Vewin, NLingenieurs, MWH, Waterforum en Schuttelaar & Partners - opende staatssecretaris Joop Atsma de fototentoonstelling Water beweegt je. In totaal 23 geselecteerde foto s hangen nog tot medio oktober in Nieuwspoort en verhuizen dan tijdelijk naar het Watermuseum in Arnhem. H 2 O /

6 Protest tegen proefboringen schaliegas groeit Het protest tegen mogelijke proefboringen naar schaliegas neemt toe. Nadat eerder dit jaar bedrijven (waaronder Brabant Water), particulieren en politici protesteerden tegen voorgenomen boringen rond Boxtel en Haaren, komen nu partijen in Gelderland in het geweer. Onder andere waterbedrijf Vitens wil dat er eerst meer onderzoek naar de boortechniek en de daarbij gebruikte chemicaliën komt en de mogelijke gevolgen voor de bodem en het grondwater. Ook de Tweede Kamer maakt zich zorgen, blijkens de hoorzitting van de Kamercommissie voor Economische Zaken, Landbouw en Innovatie op 15 september jl. Om schaliegas (steenkoolgas) te winnen wordt gebruik gemaakt van fracking. Hierbij worden water, zand en chemicaliën onder hoge druk in de boorput gepompt. Dit veroorzaakt scheurtjes in het gesteente waardoor het gas een vrije doorgang heeft naar de boorput. De scheurtjes worden opengehouden door de zandkorrels. Eén van de risico s bij deze techniek is dat de chemicaliën in het grondwater terecht komen. Een ander risico is dat de ondoordringbare lagen die het grondwater beschermen, doorboord worden. Daardoor kan het grondwater verontreinigd worden. Een derde risico is dat immobiele, potentieel vervuilende stoffen, alsnog mobiel worden. Al in 2009 gaf het ministerie van Economische Zaken vergunningen af voor proefboringen op diverse plaatsen in het land. Het Britse bedrijf Cuadrilla is het verst gevorderd. De gemeente Boxtel heeft alle vergunningen voor een proefboring afgegeven. Wel heeft de Rabobank en een aantal bewoners een rechtszaak tegen de gemeente aangespannen om de vergunningen weer te vernietigen. Deze rechtszaak diende 13 september bij de bestuursrechter in Den Bosch. De uitspraak wordt eind oktober verwacht. De insteek voor Rabobank is niet zozeer angst voor verontreiniging maar voor bevingen. Dat gebeurde tot twee maal toe bijvoorbeeld in het Engelse Blackpool tijdens dezelfde soort boringen naar schaliegas. Rabobank bezit een groot datacentrum in Boxtel en vreest dat bij een beving gegevens beschadigen of zelfs verloren gaan. Onderzoek in Engeland moet uitwijzen of de bevingen en de boringen met elkaar te maken hebben. Cuadrilla heeft al aangegeven in ieder geval te wachten met de proefboringen tot volgend jaar. Uit de hoorzitting van de Kamercommissie bleek vooral twijfel over de opbrengsten van de gaswinning. De schattingen over de te winnen hoeveelheid gas liepen uiteen van 100 tot miljard kubieke meter. In het laatste geval biedt schaliegas een enorme gasreserve: de gasbel bij Slochteren bevat ongeveer miljard kubieke meter aardgas. Ook over de risico s liepen de meningen sterk uiteen. Tegenstanders van de winning wezen op de grote verontreiniging die met name in de VS bij sommige winningen is ontstaan. Volgens mijnbouwexperts vallen de risico s enorm mee. Voor de winning in Nederland worden bestaande en vertrouwde methodes gebruikt. Ook nu maakt men al gebruik van fracking voor het openhouden van sommige gasreservoirs. Een ander punt is dat de regels voor de winning veel strenger zijn dan in de VS. Bovendien, zo benadrukken de experts, gaat het nu alleen om kleinschalige proefboringen. Als daaruit blijkt dat er voldoende gas aanwezig is om grootschalige exploitatie te rechtvaardigen, moet een nieuw vergunningentraject worden afgelegd. Onderdeel van dat traject is een MilieuEffectRapportage (MER). Die geruststellende woorden konden niet alle zorgen wegnemen. Het gemeentebestuur van Haaren bijvoorbeeld zoekt naar manieren om de proefboringen tegen te houden. In Gelderland worden door milieufederaties en bezorgde burgers informatiebijeenkomsten gehouden over de schaliegaswinning. Vewin heeft namens de drinkwaterbedrijven gevraagd betrokken te worden bij het onderzoek naar eventuele risico s. Bodemonderzoek vanuit de lucht PWN is in navolging van Vitens op 15 september samen met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier een bodemonderzoek begonnen vanuit de lucht langs de kust van het Noordhollands duinreservaat. De helikopter met de opvallende hoepel met daaraan het meetinstrument stijgt op vanaf PWNproductiebedrijf Jan Lagrand in Heemskerk. Een helikopter met daaronder een opvallend meetinstrument van 30 bij 40 meter vloog de afgelopen twee weken in totaal vier dagen lang op een hoogte van 80 meter over de duinen en de kust tussen Wijk aan Zee en Schoorl. Vanwege de hoeveelheid wind en zware buien kon het werk niet aaneensluitend plaatsvinden, maar moest het verspreid worden over enkele losse dagen. Met elektromagnetische golven (een soort radar) wordt de opbouw van de ondergrond en het evenwicht tussen het zoute zeewater en het zoete grondwater in kaart gebracht. De metingen worden uitgevoerd door het Deense bedrijf SkyTEM die hulp krijgt van de universiteit van Arhus in Denemarken. Onder de helikopter hangt op 30 meter boven de grond een grote hoepel waarmee de metingen worden verricht. Uiteindelijk wil PWN op deze manier inzicht krijgen in de effecten van klimaatveranderingen op de waterhuishouding in het Noord-Hollands kustgebied. Dit is onder andere van belang voor de toekomstige drinkwatervoorziening in Noord-Holland. Vitens gebruikte onlangs dezelfde meetmethode op Terschelling (zie het artikel Geofysica vanuit de lucht levert veel informatie op in de rubriek Platform (zie pagina 32 e.v.)). Hierna volgt waterleidingbedrijf Dunea. 6 H 2 O /

7 Grensoverschrijdend waterbeheer in oost-nederland De bestuurders van de Nederlandse waterschappen Velt en Vecht, Rijn en IJssel en Regge en Dinkel en de Duitse Kreis Borken en Landkreis Grafschaft Bentheim hebben op 23 september een intentieverklaring over grensoverschrijdend waterbeheer ondertekend. In het beoogde grensoverschrijdende platform voor regionaal waterbeheer wordt samengewerkt op het gebied van waterkwaliteit en -kwantiteit, hoog water, droogte en klimaatverandering. De samenwerking begon tijdens een tweedaags symposium in Enschede, dat eindigde met de opening van het grensoverschrijdende project Glanerbeek. Hierin werkt Waterschap Regge en Dinkel met zijn Duitse collega s samen aan het herstel van deze beek. actualiteit Toetsen waterbelangen in Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte Voor het eerst hebben de waterschappen een nationale structuurvisie op waterbelangen getoetst. In overleg met het Rijk is een watertoets uitgevoerd op de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte. Dit is conform de afspraken in het Bestuursakkoord Water. maken voor groei en beweging vormt de leidende Ruimte gedachte in het ontwerp van deze structuurvisie, die minister Schultz van Haegen op 14 juni presenteerde. Het ministerie van Infrastructuur en Ruimte beschrijft hierin haar ambities, belangen en opgaven tot Maar zitten de waterbelangen er wel voldoende in verweven? Met de Unie van Waterschappen als regisseur is deze zomer met het ministerie een watertoets uitgevoerd. Het is de eerste keer dat dit voor een nationale structuurvisie gebeurt. De bestuurders van de vijf betrokken organisaties, samen met de staatssecretaris van Milieu en Klimaat uit Niedersachsen, de Commissaris van de Koningin van de provincie Overijssel en de deltacommissaris, v.l.n.r. de heren Wolthuis, Schwarz, Birkner, Kuijken, mevrouw Bijleveld en de heren Horster, Kuks en Pieper. De organisatie van het symposium lag in handen van de genoemde partijen én Rijkswaterstaat Oost-Nederland en de Unie van Waterschappen. Ruim 150 waterbestuurders en vakmensen uit Nederland, België en Duitsland gingen met elkaar in discussie over de rol van water governance bij grensoverschrijdend waterbeheer oftewel de wijze waarop het waterbeheer is georganiseerd als samenspel van politieke, bestuurlijke, sociaal-maatschappelijke, juridische en financiële onderdelen. De grensoverschrijdende samenwerking tussen waterbeheerders in Nederland, Duitsland en België stond vooral in het teken van de uitvoering van de Kaderrichtlijn Water. Ook de aanpak en bestrijding van hoogwater, zoals die zich in Twente bijvoorbeeld in 2010 nog voordeed bij de Dinkel in Losser, werd besproken. Met name de bestuurlijke praktijk stond centraal, met concrete samenwerkingsprojecten als voorbeeld. Om de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water in 2027 te halen, moet over de landsgrenzen heen gekeken en intensief samengewerkt worden. De hoogwaterproblemen in augustus 2010 onderstrepen voor Regge en Dinkel de noodzaak om de samenwerking met Duitse collega s te versterken. Water governance kan werken als een katalysator voor het waterbeheer en de uitvoering een impuls geven. Meer water Het Duitse stroomgebied van de Glanerbeek omvat zo n 240 hectare en is nu hersteld. De nieuwe bovenloop slingert voortaan door het aangelegde retentiegebied. Het principe van bergen, vasthouden en geleidelijk afvoeren is hier van toepassing. De Glanerbeek wordt hierdoor gelijkmatiger van water voorzien, waardoor ook in droge periodes water door de beek stroomt. Dankzij deze nieuwe aansluiting wordt het veengebied van het Aamsveen en Hundfelder Moor natter. Natuurcompensatie Het nieuwe retentiegebied is een natuurcompensatieproject voor zoutwinningslocaties van het Duitse Salzgewinnungsgesellschaft Westfalen (SGW) in de nabije omgeving. Dit terrein krijgt de status van stiltegebied en is niet voor publiek toegankelijk. Waterschap Regge en Dinkel werkte intensief samen met de SGW, de Duitse (regionale) overheid en een aantal andere organisaties. Het is het eerste officiële samenwerkingsproject van Waterschap Regge en Dinkel met Duitse partijen. De watertoets leidde tot een uitgebreid wateradvies vanuit de Unie van Waterschappen aan de minister van Infrastructuur en Milieu. De Unie mist het in beeld brengen van de gevolgen van lokale en nationale maatregelen op regionale watersystemen, zoals bij het bouwen van elektriciteitscentrales. De waterschappen adviseren voor de toekomstige invulling van de regionale gebiedsagenda s deze gevolgen wel in beeld te brengen. Omdat de beleidsnota s op het gebied van ruimte gedateerd zijn door nieuwe politieke accenten en veranderende omstandigheden, was een actualisering van het ruimtelijke ordeningsbeleid nodig. Ook vraagt de samenvoeging van de ministeries van VROM en Verkeer en Waterstaat tot een ministerie van Infrastructuur en Milieu om een verdere integratie van het ruimtelijke ordeningsbeleid. Daarmee geeft deze structuurvisie een nieuw, integraal kader voor het ruimtelijke ordeningsbeleid op rijksniveau en is het de kapstok voor bestaand en nieuw rijksbeleid met ruimtelijke consequenties. Ruimtelijke plannen van andere overheden beïnvloeden vaak de doelen die waterschappen willen bereiken. Beleid van waterschappen moet daarom worden vastgelegd in ruimtelijke plannen en kunnen deze plannen meerwaarde geven. De waterschappen willen conform het Nationaal Waterplan de watertoets verbreden naar onderwerpen als waterveiligheid, watertekort en waterkwaliteit en naar ruimtelijke planvormen waarvoor de watertoets nu niet wettelijk verplicht is. H 2 O /

8 Duurzame drinkwaterproductie op Vlieland Vitens nieuwe drinkwaterproductiebedrijf op Vlieland - dat 16 september officieel in gebruik is genomen door John Jorritsma, Commissaris der Koningin in de provincie Fryslân - zorgt ervoor dat voortaan overal op het eiland zachter water uit de kraan komt. Het grondwater op Vlieland is van nature vrij hard en bevat dus veel kalk. Via een membraaninstallatie verwijdert Vitens de kalk gedeeltelijk uit het water. Het geleidelijk verlagen van de waterhardheid naar een waarde van 7 DH neemt twee à drie weken in beslag. Het op 38 meter hoogte gelegen drinkwaterproductiebedrijf voorziet ruim eilanders plus jaarlijks nog eens toeristen van water. Omdat de ruim 50 jaar oude installaties aan vernieuwing toe waren, investeerde Vitens in totaal 3,5 miljoen euro in de bouw van een nieuwe productiefaciliteit. We beschikken daardoor nu niet alleen over een toekomstbestendige en moderne waterzuivering, we zetten tevens een volgende stap in het verduurzamen van het waterbeheer op de waddeneilanden, aldus Walter van der Meer, directielid van Vitens. Bij de bouw is gebruik gemaakt van onderhoudsarme bouwmaterialen met een lange levensduur. Vitens koos voor de prefabmethode met een minimum aan afval. Zonnecollectoren op het dak zorgen voor opwekking van elektriciteit. Het hemelwater van het dak infiltreert in de grond. Spoelwater en concentraat gaan pas terug de grond in na verwijdering van ijzer met behulp van een zandfilter. Concentraat en reinigingswater met chemicaliën worden gescheiden bij de nanofiltratie en afzonderlijk afgevoerd naar respectievelijk duinbodem en riool. Op verschillende manieren verminderde Vitens verder het gebruik van chemicaliën. Ten slotte wordt de distributiepomp alleen in noodzakelijke gevallen gebruikt. zie ook pagina 16 en 17 8 H 2 O /

9 Vlaamse premier opent grootste waterfabriek van België Induss I, de grootste fabriek voor de productie van gedemineraliseerd water in België, is 22 september - met het bijbehorende distributienetwerk - officieel in werking gesteld door de Vlaamse minister-president Kris Peeters. actualiteit Deze installatie, waarvan de bouw amper een jaar geleden begon, levert grote hoeveelheden gedemineraliseerd water aan (petro-) chemische bedrijven. De bouw van de waterfabriek en de aanleg van het 20 km lange pijpleidingnet dat het water tot bij de klanten brengt, vergden een investering van ongeveer 30 miljoen euro. In de waterfabriek wordt 99 procent van alle mineralen uit het gebruikte oppervlaktewater verwijderd. komende jaren nog verdrievoudigd kan worden. Bij het ontwerp en de bouw van Induss I is gekozen voor tal van energiebesparende maatregelen en oplossingen (warmterecuperatie, zeer goede isolatie van de fabriekshal en doordachte materiaalkeuzes). Induss II en Induss III, die in de haven van Gent gevestigd zijn, produceren al enige tijd gedemineraliseerd water en stoom. Induss I wordt beschouwd als het neusje van de zalm van wat momenteel op technologisch vlak mogelijk is. V.l.n.r. minister-president Kris Peeters, Robert Voorhamme (voorzitter water-link), Ivan Geilenkotten (voorzitter raad van bestuur Induss) en Ellen Theeuwes (CEO Induss) in de nieuwe waterfabriek. Het water uit de nabijgelegen Schelde is niet geschikt als grondstof, omdat het te veel zout bevat en eerst ontzilt zou moeten worden. Dit is economisch noch ecologisch verantwoord. Daarom maakt de demineralisatiefabriek gebruik van oppervlaktewater uit het Albertkanaal. De twee demineralisatiestraten van Induss I kunnen per dag circa kubieke meter gedemineraliseerd water leveren. Dat is het equivalent van de inhoud van acht olympische zwembaden. De fabriek is zo ontworpen dat de productiecapaciteit de Werkzaamheden aan de IJssel bij Deventer kunnen aanvangen Waterschap Groot Salland en aannemerscombinatie IJsselfront hebben op 20 september hun handtekening gezet onder het contract voor de uitvoering van de verruiming van de IJssel bij Deventer. Dit najaar gaat de aannemerscombinatie (bestaande uit Boskalis en Van Hattum en Blankevoort) de voorbereidingen treffen. Daarna beginnen de daadwerkelijke graafwerkzaamheden in de Deventer uiterwaarden. In 2015 moeten de rivierverruimende maatregelen zijn gerealiseerd. De werkzaamheden bestaan uit het graven van in totaal zes nevengeulen die zorgen voor een lagere hoogwaterstand op de IJssel en een snellere afvoer in tijden van hoog water. Waterschap Groot Salland en Waterschap Veluwe voeren samen het project bij Deventer uit. Groot Salland neemt hierin de leiding. De betrokken medewerkers van de waterschappen Groot Salland en Veluwe en de aannemers Boskalis en Van Hattum en Blankevoort. Bij Deventer staan twee maatregelen op het programma: de vergraving van de uiterwaarden Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard én de vergraving van de Keizers- en Stobbenwaarden en Olsterwaarden. De eerste uiterwaardvergraving aan de westkant van de IJssel omvat het graven van twee geulen. De tweede uiterwaardenvergraving betreft een aaneengesloten uiterwaardengebied aan de oostkant van de IJssel tussen Olst en Deventer en omvat de aanleg van vier geulen over de gehele lengte van de uiterwaard. Uniek daarin is de vestiging van de Natuurderij door de Stichting IJssellandschap. Deze ecologische boerderij krijgt een rol in het laag houden van de begroeiing in de uiterwaarden, zodat het water ook in de toekomst goed kan doorstromen. Naast een veilige IJssel levert deze maatregel veel extra natuur en recreatiemogelijkheden op. De twee rivierverruimende maatregelen bij Deventer worden als één project uitgevoerd en beslaan zo n tien kilometer en 500 hectare. Het werk omvat circa 2,9 miljoen kubieke meter grondverzet, aanleg van kades, eilandkribben en inrichtingsmaatregelen. H 2 O /

10 PETER SCHUT, REGIOARCHEOLOOG IN GELDERLAND: Romeins aquaduct in Nederland? Zonder goed functionerende infrastructuur beantwoorden onze nutsvoorzieningen niet aan hun doel. Dat is nu zo, maar dat was in vroegere tijden en bij andere culturen ook zo. In de uitgave Monumenten van Romeins Nederland, beschermingsagenda archeologie 2008 komt de drinkwatervoorziening van het legerkamp van de Romeinen bij Nijmegen aan de orde. Aanleiding om voor dit themanummer over infrastructuur de blik niet naar voren maar naar achteren te richten en op bezoek te gaan bij Peter Schut, regioarcheoloog bij de Regio de Vallei in Ede, tot 2009 medewerker van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, in het bijzonder geïnteresseerd in de watervoorziening van de Romeinen. En de auteur van de genoemde uitgave. Hoe kwam dit onderzoek bij Nijmegen aan de orde? Tot 2007 kende Nederland de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Amersfoort, nu de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Als archeologen hadden wij het beeld dat de Romeinen in onze streken hun water haalden uit waterputten. Bij legerkampen en bij badhuizen vonden we vele van zulke putten. Een notitie van de amateurarcheoloog Ben Brus veranderde dat beeld. Hij had zich als wandelaar verbaasd over de aanwezigheid van een aantal dijken en dalen in de bossen bij Groesbeek en Nijmegen. Omdat niemand hem antwoord over de oorsprong ervan kon geven, kwam hij in 1999, na onderzoek, met de suggestie dat dit mogelijk resten van een Romeins aquaduct waren. Een gedachte die in eerste instantie erg fantasierijk leek, maar bij nadere bestudering toch aanleiding was voor een uitvoerig onderzoek, waarvan ik de projectleider ben geweest. Hoe verloopt zo n onderzoek? In die jaren kwam het Actuele Hoogtebestand Nederland gereed, van waaruit we verder gewerkt hebben. In Nijmegen vestigden de Romeinen na de opstand van de Bataven op de Hunerberg een legerkamp (een castra) met een legioen van zo n manschappen. Deze plek ligt nu in het oosten van de stad. In de bossen daaromheen vonden we bij nauwkeurige bestudering van dit hoogtebestand tweemaal een diep dal, een meertje, stukken dam of dijk, een geul en weer een dijk. Als je deze elementen met elkaar verbindt, krijg je over een lengte van ongeveer vijf kilometer een verloop van 62 meter +NAP naar 52 meter +NAP, met een helling van 0,2 procent. Dat was een veelvoorkomend verval dat de Romeinen bij aanleg van waterleidingen hanteerden. Alle elementen lagen precies op de goede hoogte. Nu waren de Romeinen heel selectief bij hun watervoorziening. De schrijver Vitruvius roemt de kwaliteit van regenwater en die van bronnen, maar waarschuwt voor waterputten. Vanaf het eerste begin van de aanleg van een castellum hielden zij rekening met de watervoorziening. Maar leidingen zijn daarvoor in Nederland nooit gevonden. Dat al die aardwerken qua hoogteligging aansloten, was geen bewijs, wel een sterke aanwijzing. Wat altijd voor een natuurlijke situatie was aangezien, bleek een 1000 meter lang en 40 meter breed dal van zo n twaalf meter diepte te zijn, met aan weerszijden een wal van de uitgeworpen grond van vier meter hoog. Toen we een proefsleuf groeven, zagen we aan de bodemstructuur dat dit dal oorspronkelijk nog vier meter dieper was geweest. Het dal was gegraven. Een verkenning van historische bronnen toonde aan dat de aardewerken in ieder geval van een hoge ouderdom waren. Zo vonden we in het meertje de resten van een middeleeuwse versterking, een eilandje met een gracht, waarop waarschijnlijk een woontoren als verdedigingswerk gestaan heeft. Uit de manier waarop dit in de 12e of 13e eeuw gebouwd was, kon je afleiden dat dit meertje er toen al geweest moet zijn. Vóór de 12e eeuw was dit hele gebied eeuwenlang het Reichswald, jachtgebied van de keizer, waar nooit iets gebeurde. De aardwerken en het meertje moeten dus een hoge ouderdom hebben. Hoe kan dit systeem gewerkt hebben? Twee van de gegraven dalen (het Louisedal en het Kerstendal) hadden tot doel om water uit watervoerende lagen te verzamelen en te transporteren naar het meertje. Ook tegenwoordig stroomt nog water in het Kerstendal en een kleiner dalletje. Het water liep van 80 meter +NAP naar het meertje op 60 meter +NAP. Het meertje kon alleen ontstaan door de aanleg van een stuwdam. Het water kon daardoor gereguleerd naar de castra stromen. Het andere kunstmatige dal is een fout in het systeem geweest. Er werden geen watervoerende lagen aangesneden en het heeft daardoor nooit gefunctioneerd. Vanaf het meertje heeft een ingegraven leiding gelopen, vermoedelijk een houten bak van 30 à 40 cm breed, 20 à 30 cm hoog, afgedekt met houten platen. Waar zich een dal in het landschap bevond, ligt op de juiste plek een dijk. Waar een hoogte is, bevindt zich een drie meter diepe geul. Voor het laatste stuk tot de castra is er een kilometer lange dijk geweest, de Broerdijk, acht meter hoog waarvan de restanten nog op foto s uit 1920 te zien zijn. Alles precies met een verval van 0,2 procent. Voor de aanleg van dit hele systeem moet kubieke meter grond zijn verzet. We weten dat één arbeider met de hand per dag één kubieke meter grond kan verzetten en vervoeren. Dat betekent dus mandagen. Dat lijkt veel. Maar hier waren soldaten gelegerd, die normaliter niets te doen hadden. Als je deze mannen aan dit werk zette, hadden die wat te doen en waren ze s avonds moe en was de kans om onrust veel kleiner. Voor man was het dan 200 dagen werk. Nu kon je waarschijnlijk geen man tegelijk inzetten, maar de aanleg moet te doen zijn geweest. Voor deze infrastructuur hebben we veel onderdelen teruggevonden, maar van de leiding zelf geen enkel stukje. Dat zou het ultieme bewijs zijn. Is in de castra nog iets gevonden? In 1959 is een waterput opgegraven met ernaast een reservoir. Er is een stuk loden leiding gevonden van 12 cm diameter en verder verscheidene stukken houten waterleiding, gekoppeld met ijzeren ringen van 8 cm doorsnede. Zo n houten segment was 2 à 2,5 meter lang en werd in één keer doorboord. Dat stuk loden leiding is een unieke vondst. Voor zulke stukken metaal is altijd belangstelling geweest. In de 19e eeuw werden van lood hagelkorrels voor geweren gemaakt, maar ook in de vijftiger jaren werden nog romeinse loden leidingen gerooid om omgesmolten te worden. De oudste castra was 42 hectare groot; later is hij verkleind tot 16 hectare. In het centrum bevond zich het hoofdkwartier, van daaruit liep een rechthoekig patroon van wegen, waarlangs zich de werkplaatsen, de verblijven van de manschappen die van de officieren, etc. bevonden. Daaromheen, buiten de muur, lag het kampdorp, waar de ambachtslieden woonden zoals pottenbakkers, ijzersmeden en bronsgieters, waar de eetgelegenheden waren, etc. 10 H 2 O /

11 *thema interview Ik heb ook nog naar de hoeveelheid water gekeken. Als je uitgaat van een gebruik van 100 liter per persoon per dag, inclusief water voor de paarden en allerlei activiteiten, zou je voor man tenminste 500 kubieke meter water per dag nodig hebben. De capaciteit van de bronnen, die er nog zijn, bedraagt ongeveer tien kubieke meter per uur, dus de helft. U spreekt van castra en castellum. Een castra was een groot legerkamp, zoals hier, voor een compleet legioen van circa man. Een castellum was een kleine fortificatie voor 400 à 500 man. De Romeinen hebben deze langs hun gehele grens gebouwd, langs de Rijn ongeveer om de 10 tot 20 kilometer. Resten van castella vind je langs de Rijn. Voor hun watervoorziening gebruikten ze vooral waterputten, regenwater en rivierwater om de paarden te drenken. De castra hier lag hoog boven het rivierengebied. Naast een diepe waterput is een waterreservoir van tien bij tien meter gevonden. Hoe diep deze was, weten wij niet, maar de waterput kan onmogelijk voldoende water geleverd hebben om het reservoir mee te vullen. Het grondwater zat tenminste op 13 meter diepte. Nu hadden de Romeinen wel pompen of zij gebruikten een emmerketting, aangedreven vanuit een tredmolen waarin een man zat, maar de hoeveelheid zal altijd onvoldoende geweest zijn om de gehele castra mee te voorzien. Er moet dus een waterleiding gelegen hebben. Peter Schut Kunt u nog meer over de watervoorziening van de Romeinen vertellen? Over tappunten is vanuit Nederland weinig bekend. Alleen bij aquaducten was sprake van een vrije uitstroom, een bron of fontein die de hele dag liep, versierd met de kop van een leeuw of de afbeelding van een riviergod. Dat water werd dan ook gebruikt om de straten te reinigen en de riolen door te spoelen. Er zijn ook kranen gevonden, in het gehele Rijn- en Maasgebied slechts 20 stuks, maar in Pompeï en Herculaneum alleen al zo n 125. Waarom hier zo weinig, weten wij niet. Bronzen kranen kunnen zijn omgesmolten, kranen van hout of van bot kunnen vergaan zijn. In badhuizen waren in ieder geval kranen aanwezig. In Napels is een complete boilerinstallatie gevonden. Een warmwatervat van lood, dubbelwandig, gestookt op hout, met een bad, waarin ook koud water geleid werd. Of dat vat vanwege de isolatie dubbelwandig was of vanwege de sterkte weten wij niet. De Romeinen hadden ook keuzekranen voor warm of koud water. Met een arm die je naar links of naar rechts moest draaien, net als bij ons. In Wijchen zijn twee van zulke kranen gevonden. In een Romeinse villa in Hoogeloon (NB) is zelfs een echte mengkraan gevonden. Die techniek is na de Romeinse tijd verloren gegaan, tot hij zo n 100 jaar geleden opnieuw ontwikkeld is. Regelden de Romeinen waterzaken? Van Vitruvius is een aantal geschriften bekend. Hij was zelf architect, maar heeft behalve over architectuur en tempels ook geschreven over waterleidingen en over het zoeken van water. Illustratief zijn de volgende voorbeelden. Om water te vinden, moet je s morgens bij zonsopgang op je buik in het gras gaan liggen en kijken waar de grondmist omhoog gaat. Daar graaf je dan een gat. Als je een beeld wilt krijgen van de kwaliteit van het water in een gebied, moet je kijken naar de kleur van het vee en de gezondheid van oude bewoners. Frontinus, de hoogste ambtenaar, verantwoordelijk voor waterzaken in Rome, beschrijft de watervoorziening van deze stad. Hij heeft twee grote zorgen: onkunde en bouwfraude. Voorbeelden daarvan vinden we in diverse delen van het Romeinse rijk. In Dorchester (GB) had men tien kilometer leiding aangelegd. Toen die te laag bleek uit te komen, heeft men de gehele leiding nieuw aangelegd. In Bretagne staan de pijlers van een aquaduct, dat nooit gebouwd is. Plinius de jongere werd naar een stad in Klein-Azië gestuurd om uit te zoeken waarom een compleet nieuwe installatie geen druppel water leverde. Frontinus ontdekte dat zijn voorgangers de capaciteit van bestaande waterleidingen te laag opgegeven hadden. Dit om nieuwe aquaducten te kunnen bouwen, waaraan hun naam verbonden zou worden. Langs waterleidingen stonden om de zoveel kilometers borden waarop aangegeven was dat je schade onmiddellijk moest melden, welke straf je kreeg als je dat niet deed, wat voor boete je kreeg als je te dicht bij een leiding iets in de grond deed, etc. De Romeinen hadden strenge regels voor hun water Konden de mensen dat lezen? We hebben lang gedacht dat de Bataven hier los stonden van de Romeinen. Maar de Romeinse soldaten waren vaak Bataven, die brieven in het Latijn naar huis stuurden. Zulke brieven werden verstuurd op houten schrijfplankjes die met zegeldoosjes werden verzegeld. In Nederland is een aantal van deze schrijfplankjes teruggevonden evenals veel metalen zegeldoosjes. De mensen thuis konden die brieven dus lezen. Wilt u iets over uw levensloop vertellen? Ik ben in 1954 geboren in Bredevoort, tussen Aalten en Winterswijk. In Nijmegen volgde ik de nieuwe lerarenopleiding voor voortgezet onderwijs in aardrijkskunde en geschiedenis. Toen ik na diverse omzwervingen in 1983 mijn diploma haalde, ben ik al snel voor verschillende archeologische instellingen gaan werken. Sinds 1981 werk ik bij de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek. Ik begon als assistent van de provinciaal archeoloog van Gelderland. Daarna ben ik systeembeheerder geweest, hoofd documentatie en tenslotte beleidsmedewerker uitvoering Monumentenwet. In 2004 ben ik in Nijmegen afgestudeerd als provinciaal Romeins archeoloog met een onderzoek naar de Romeinse watervoorziening in Nederland. Is daar nog meer over bekend? We dachten lang dat in Alphen aan de Rijn een scheprad van de Romeinen gestaan moet hebben, aangedreven door de Oude Rijn. Inmiddels geloof ik daar niet meer in. In diezelfde plaats is in 1991 een bronzen waterspuwer gevonden, waarvan het gebruik niet duidelijk is. Bij opgravingen in Barneveld is een houten waterleiding gevonden. Ik ben benieuwd uit welke tijd die dateert. Vitruvius waarschuwde in zijn tijd voor het gebruik van lood vanwege gezondheidsaspecten. De Romeinen kenden zelfs een zoetstof met lood erin. In Valkenburg (ZH) is een grafveld gevonden met veel skeletten van kinderen. Die bleken vergiftigd door lood in de moedermelk. De moeders snoepten teveel. Eigenlijk is op geen enkele gebied iets nieuws onder de zon. Maarten Gast H 2 O /

12 *thema achtergrond Basisregistratie Ondergrond vanuit waterleidingperspectief De overheid wil op een goede manier met heel veel gegevens omgaan. Dit is dermate belangrijk, dat men er een wettelijk kader voor heeft opgesteld: de Basisregistratie. Ook voor ondergrondgegevens komt er een Basisregistratie. Omdat die Basisregistratie Ondergrond (BRO) alleen wetgeving is voor de overheid zelf, leek het er op dat de waterleidingbedrijven er slechts zijdelings mee te maken zouden krijgen. Bij nadere beschouwing zou ook voor de drinkwatersector de BRO een grote impact kunnen hebben. Daarom zijn gesprekken gaande of de waterleidingsector zich vrijwillig kan/wil aansluiten. De insteek is dat er een goede BRO komt voor iedereen. Overheden hebben voor het uitoefenen van hun taken behoefte aan gegevens. Het gaat bijvoorbeeld om gegevens over personen (sofi-nummers), auto s, kadastrale grenzen, etc. De overheid vindt het omgaan met gegevens zo belangrijk, dat het ondergebracht is onder een wettelijk regime: de Basisregistratie. In 2008 heeft de regering besloten dat er ook voor de gegevens van de ondergrond in Nederland een Basisregistratie moet komen. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft dit project ter hand genomen, en TNO opdracht gegeven om de Basisregistratie Ondergrond op te zetten. Deze moet regelen dat gegevens efficiënt worden verkregen, bewaard en gebruikt. Daarnaast moeten ze, ter verantwoording van de overheid, door burgers te raadplegen zijn. En de waterleidingsector dan? Waterleidingbedrijven zijn geen overheden en vallen dus niet onder het wettelijk regime van de BRO. Toch zullen waterleidingbedrijven de BRO ook niet helemaal kunnen ontlopen. Gegevens die worden verzameld als voorwaarde bij een door de overheid verleende vergunning, zullen ook in de BRO thuis horen. Het ligt voor de hand dat de betreffende overheid het waterleidingbedrijf zal vragen om de meetgegevens rechtstreeks aan de BRO te leveren, wat betekent dat er ook kwaliteitseisen aan gesteld worden. Dit kan betekenen dat in de huidige werkwijzen binnen drinkwaterbedrijven aanpassingen nodig zijn. Daar staat tegenover dat een hoogwaardige databank gratis beschikbaar komt, en dat de BRO een impuls is om bestaande gegevensbestanden te verbeteren en toegankelijker te maken. Belangrijke elementen Zolangzamerhand worden de eerste contouren van de Basisregistratie Ondergrond (BRO) duidelijk: De BRO is er voor en door overheden. Overheden worden verplicht hun gegevens aan te leveren en op te laten slaan; Overheden worden verplicht de data uit de BRO te gebruiken bij hun activiteiten, om te melden wanneer ze fouten zien en verbeteringen uit te (laten) voeren; De BRO wil beginnen met gegevens zoals ze nu opgeslagen zijn bij TNO onder Dinoloket en bij Alterra onder Bodem- InformatieSysteem; Er is een 20-tal datatypen onderscheiden, onder meer grondwaterstanden en -kwaliteitsgegevens zullen worden opgeslagen; Via een procedure met werkgroepen wordt uiteindelijk besloten welke data en hoe deze data in de BRO worden opgeslagen; Het BRO-spoor zal parallel lopen met het Europese INSPIRE-kader, wat er onder meer toe leidt dat de formele ingangsdatum op 1 januari 2015 is gesteld. Het is de intentie dat voor die tijd al wel onderdelen uit de BRO operationeel zijn. Wat betekent dat voor de waterleidingsector? De BRO zou ook in het nadeel kunnen werken van de waterleidingsector. Overheden zullen verplicht zijn om bij hun handelen en besluiten gebruik te maken van BRO-gegevens, maar zijn niet verplicht om gebruik te maken van gegevens die niet in de BRO zijn opgenomen. De neiging om niet verder te kijken dan de BRO zal worden gestimuleerd door het kwaliteitslabel dat aan de BRO-data hangt. Voor gegevens buiten de BRO zal de overheid eerst moeten controleren of die gegevens ook aan dezelfde kwaliteitscriteria voldoen. Overheden zullen daardoor minder snel geneigd zijn om gegevens bij andere partijen op te vragen. Voor de drinkwaterbedrijven houdt dit in dat, als zij willen dat hun data meegenomen wordt in besluitvorming, het verstandig is de data in de BRO op te laten nemen. Binnen BRO wordt dan ook de mogelijkheid geboden dat andere partijen dan overheden hun data kunnen aanleveren. Sinds juni 2010 zijn er daarom gesprekken geweest tussen vertegenwoordigers van de waterleidingsector en de BRO over de manier waarop de sector bij de plannen betrokken kan worden. Voortgang gesprekken Dit voorjaar hebben de gesprekken een inhoudelijk karakter gekregen. Uitgangspunt van de gesprekken is dat de sector zo veel mogelijk op gelijke voet als de overheden met de BRO wil meedraaien. Bij de start van het overleg bleek voor de twee datatypen die de sector het meest aangaan (grondwaterstanden en grondwaterkwaliteit) de werkgroepen al een eerste concept-aanpak hadden opgesteld. Door het ministerie is ruimte gegeven om over aanpassingen van deze aanpak te spreken. Hier was ook ruimte voor, omdat de vervolgstap in het BRO-proces (bespreking van de conceptaanpak in een ambtelijke werkgroep) nog even op zich laat wachten. Vervolggesprekken hebben inmiddels een aantal discussiepunten opgeleverd. Waarom alleen overheid? Om te beginnen is geconstateerd dat de BRO wel heel erg een project voor en door overheden is. De ambtelijke werkgroep mag alleen uit overheden bestaan en hierdoor hebben we twijfels of de gebruikers wel voldoende vertegenwoordigd worden. De BRO zou toch in eerste instantie een bruikbaar instrument moeten zijn? Hoe sla je een grondwaterstand op? Het huidige voorstel vanuit BRO is om grondwaterstanden ten opzichte van een referentiepunt (bijvoorbeeld de NAP-hoogte van de bovenkant van een buis) op te slaan. Dit referentiepunt blijkt in de praktijk echter nog wel eens aangepast te worden. Regelmatig blijkt dit pas geruime tijd later, waardoor al eerder in de BRO opgeslagen data met terugwerkende kracht gecorrigeerd moeten worden. Om dit te kunnen doen, is het nodig dat ook de brondata opgeslagen worden. Dit is nu niet binnen de BRO geborgd, waardoor het voor aanleverende partijen noodzakelijk lijkt een tweede eigen databank met brondata naast de BRO te onderhouden. Daarnaast lijkt de opslagvorm in peil ten opzichte van refrentiepunt vooral gebaseerd op de oude praktijk van handpeilingen. Bezien moet worden of het met de nieuwe praktijk van geautomatiseerde metingen niet een extra rekenslag introduceert en dus een extra bron van fouten. Validatie van grondwaterstanden Voordat een grondwaterstand in de BRO mag worden opgenomen, moet worden gekeken of de gemeten waarde wel kan kloppen. Het ministerie heeft de intentie om de validatie door de bronhouder te laten uitvoeren (en dus formeel buiten het wettelijk regime van de BRO te houden), maar wil wel eisen stellen aan de manier waarop die validatie wordt uitgevoerd. Er is nog geen voorstel geformuleerd hoe die procedure er uit komt te zien. Vitens en Brabant Water hebben daarom zelf een initiatief genomen om het liefst voor eind van dit jaar te komen tot een validatieprocedure. Dit traject zal zo veel mogelijk met andere waterleidingbedrijven samen worden doorlopen om zo te komen tot een soort waterleidingstandaard. Deze standaard 12 H 2 O /

13 *thema informatie Rijkswaterstaat viert 25 jaar Oosterscheldekering Op 4 oktober bestaat de Oosterscheldekering 25 jaar. Om dit te vieren, vinden in de week van 4 tot en met 8 oktober verschillende evenementen plaats. Op de dag zelf, exact 25 jaar na de opening door koningin Beatrix, vinden de officiële feestelijkheden plaats met prominente gasten en een paneldiscussie over de toekomst van het waterbeheer. Alle bijeenkomsten zijn in het Topshuis op voormalig werkeiland Neeltje Jans. zal worden ingebracht in het BRO-proces, waarbij de uitwerking eventueel zou kunnen zijn dat middels een soort van vinkje aangegeven kan worden dat de meetreeks voldoet aan de waterleidingstandaard. Overigens is niet uit te sluiten dat de BRO deze standaard ook voor andere toeleveranciers van data tot norm zal verheffen. Validatie van grondwaterkwaliteit Waar het al een klus is om overeenstemming te krijgen over een validatieprocedure voor grondwaterstanden, wordt het voor chemische gegevens nog lastiger omdat daar verschillende meetmethoden, verschillende detectielimieten, etc. de variatiemogelijkheden vergroten. Dit vergt nog een grote inspanning. Interpretatie Een meting wordt doorgaans in een bepaalde context uitgevoerd en het resultaat moet ook in die context beschouwd worden. Als een grondwaterstand gemeten wordt om de effecten van een bronbemaling te monitoren, mag deze meetreeks niet gebruikt worden om een regionale gemiddelde hoogste grondwaterstand af te leiden. Hetzelfde geldt voor chemische data. Als meetpunten gericht zijn gekozen om een risicovolle activiteit te monitoren, mogen de resultaten niet gebruikt worden alsof het een random steekproef van de grondwaterkwaliteit betreft. De vraag is hoe een bepaalde inhoud gekoppeld kan blijven aan de aanleiding voor de bemonstering en de interpretatie ervan door deskundigen. Stand van zaken De hierboven geformuleerd vraagpunten zijn slechts een selectie van onderwerpen die we met elkaar bespreken. Komende maanden zullen de eerste keuzes gemaakt moeten worden. De wederzijdse inzet is om samen tot een uitkomst te komen die voor de hele B.V. Nederland het meeste (financieel en inhoudelijk) rendement op zal leveren. Vera Lagendijk (Vitens) Harry Boukes (Brabant Water) Het programma van 4 oktober loopt van uur tot uur. Joop Atsma (staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu), Yttje Feddes (landschapsarchitecte bureau Feddes/Olthof Landschapsarschitecten en Rijksadviseur voor het Landschap) en Bart Kuipers (directeur kenniscentrum Smart Port, EU Rotterdam) geven dan hun visie op een 'nieuwe sprong' in het waterbeheer. Staatssecretaris Atsma zal vervolgens met een symbolische handeling ruim baan geven aan deze nieuwe sprong. Na deze handeling vindt een paneldiscussie plaats onder leiding van Tracy Metz (journalist NRC Handelsblad, auteur en voormalig lid van de tweede Deltacommissie) over de toekomst van het waterbeheer. Met als panelleden Wim Kuijken (Deltacommissaris), Jan Hendrik Dronkers (directeur-generaal Rijkswaterstaat), Ko Prins (directeur Koninklijke Prins & Dingemanse B.V.) en Marcel Stive (afdelingshoofd Hydraulic Engineering van de TU Delft) zijn veiligheid, economie en ecologie de drie hoofdthema s waarover gesproken gaat worden. Aansluitend vindt de presentatie van het boek De Kering plaats. Aan dit boek van de Stichting Oosterscheldeboek is sinds 2008 gewerkt. Het wordt aangeboden aan onder andere staatssecretaris Joop Atsma en Commissaris van de Koningin in Zeeland Karla Peijs. Het internationale symposium op 5 oktober begint om uur en eindigt rond uur. Dit symposium is bedoeld voor keringbeheerders die verbonden zijn met het internationale netwerk I-STORM (onder andere Venetië, Londen en St. Peterburg). Overdragen van kennis en expertise is het thema van deze dag, die wordt geopend door Jan Hendrik Dronkers. Hierna geeft Soer van Herk (districtshoofd van Waterdistrict Zeeuwse Delta) een introductie over het netwerk I-Storm. Vervolgens komt klimaatdeskundige Pier Vellinga aan het woord over de balans tussen veiligheid, economie en ecologie én klimaatverandering, gevolgd door Karen Durham Aguilera (director of Contingency Operations, U.S. Army Corps of Engineers) over de uitdagingen van de kering in New Orleans. Daarna staan sessies over aansprekende voorbeelden rond het waterbeheer in Nederland en een rondleiding over de Oosterscheldekering op het programma. Later op de middag zullen Howard Davidson (Director Thames region) en Maria Teresa Brotto (head of engineering department Consorzio Venezia Nuovo) spreken over respectievelijk de Thames Barrier in Londen en de Venice Barrier/Mose project in Venetië. Sybe Schaap (voorzitter Netherlands Water Partnership), besluit de dag met een terugblik en conclusies van de dag. Op 6 oktober laat Rijkswaterstaat een groep studenten van de Hogeschool Zeeland een dag verzorgen voor en door studenten. Voor scholieren die een vervolgopleiding gaan kiezen, moeten enkele werkbijeenkomsten een goed beeld geven hoe een toekomstige carrière in deze sector er voor hen kan uitzien. Ook het werkveld is aanwezig met diverse stands. De dag loopt van uur tot uur voor scholieren en van uur tot uur voor studenten. De scholieren komen van Stedelijke Scholengemeenschap Nehalennia uit Middelburg, het Calvijn College en Pontes Scholengroep Het Goese Lyceum, beiden uit Goes. De studenten komen van ROC Zeeland, ROC West-Brabant en Hogeschool Zeeland. Op 8 oktober vindt de laatste bijeenkomst plaats van de oud-bouwers van de Oosterscheldekering (van uur tot uur). In het Topshuis op Neeltje Jans blikken zij terug op de afgelopen 25 jaar aan innovaties en behaalde successen. H 2 O /

14 *thema informatie Ondergrondse infra zonder hinder De Nederlandse vereniging voor Sleufloze Technieken en Toepassingen (NSTT) houdt op 6 en 7 oktober de tweede No-Dig Dag in Vijfhuizen. Onder het motto ondergrondse infra zonder hinder komen boor- en leidingrenovatietechnieken aan de orde middels congressen, demonstraties en exposanten. Ook reikt de NSTT de No-Dig Award 2011 uit. De eerste dag staat in het teken van het No-Dig-congres. Om uur opent dagvoorzitter Johan Bosch (hoogleraar Ondergrondse Bouw TU Delft en specialist Ondergronds bouwen bij Rijkswaterstaat Dienst Infrastructuur) het programma. Tijdens de ochtend komen overlast en hinder door graafwerkzaamheden aan bod evenals assetmanagement in riolering. Na de lunch volgen duurzaamheid, het detecteren van kabels en leidingen zonder te graven én leidingrenovatie: 40 jaar koustechniek. Aan het einde van de middag wordt gekeken naar de berekening van boringen in slappe ondergrond en is ruimte voor discussie onder leiding van de dagvoorzitter. Het aantal plaatsen bij het congres is beperkt tot 300. De No-Dig Award is een kunstwerk, dat kan worden uitgereikt in drie categorieën: voor een opgeleverd project waarbij men sleufloze technieken toepaste; voor een nieuwe machine of techniek, nieuw materiaal of gereedschap of een nieuw boorsysteem of -methode en tenslotte voor onderzoek, onderwijs of afstudeerproject. De winnaar wordt extra onder de aandacht gebracht bij belanghebbenden binnen het eigen vakgebied. Daarnaast biedt het winnen van de prijs mogelijkheden voor het verder uitwerken en het op de markt zetten van het prijswinnende project, product, methode of idee. Tenslotte kunnen de bezoekers de diverse stands van de exposanten bezoeken om nieuwe ontwikkelingen op het gebied van sleufloze technieken te bekijken. Demonstraties Op 7 oktober kunnen bezoekers diverse technieken en apparatuur zelf bekijken. Zowel binnen als buiten worden demonstraties gehouden en een aantal bedrijven laat hun producten en diensten zien tijdens een kleinschalige beurs. Ook wordt die dag een boorwedstrijd gehouden, waarbij teams van twee personen binnen 45 minuten een gat met een lengte van 50 tot 100 meter moeten boren. De jury zal hierbij letten op de snelheid, nauwkeurigheid, boorpan, onderlinge communicatie, veiligheid en in hoeverre de boring af is binnen de beschikbare tijd. De openingstijden van de beurs zijn: op donderdag 6 oktober van tot uur en op vrijdag 7 oktober van tot uur. Het congres begint donderdag om uur. De uitreiking van de prijs vindt plaats tussen en uur. De kosten bedragen 195 euro voor het congres en 35 euro voor de beurs. De No-Dig dag speelt zich af in de expo Haarlemmermeer, Stelling 1 in Vijfhuizen. Voor meer informatie: zie ook pagina 44 en H 2 O /

15 Part of THE INTERNATIONAL WATER WEEK CONFERENCE aquaterra World Forum on Delta & Coastal Development aquainnovation Accelerating Innovation in the water sector aquaindustry Industrial Water Solutions Integrating the worlds of water management and technology aquaterraconference.com Organised by:

16 Waterrobuust bouwen mogelijk in Rijnenburg? Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is samen met de gemeente Utrecht en de provincie betrokken bij de realisatie van woningen in de nieuwe woonwijk Rijnenburg, ten zuiden van de A12. Veel woningen worden gerealiseerd in laaggelegen komgronden. Vooral een overstroming vanuit de Lek zou grote gevolgen hebben. Het versterken van de dijken ligt voor de hand, maar is dat het met het oog op de klimaatverandering ook de meest robuuste en veilige oplossing? Het circa 840 hectare grote gebied Xwaar Rijnenburg moet verrijzen, wordt gekenmerkt door een slagenlandschap met langgerekte weilanden die door slootjes van elkaar worden gescheiden. Inpassing van woningen in dit groene en waterrijke landschap vormt de centrale ontwerpopgave. In de structuurvisie Rijnenburg, die de gemeente Utrecht in 2010 opstelde, is de ambitie uitgesproken dat toekomstige bewoners kunnen genieten van een duurzame, prettige en veilige leefomgeving. Een omgeving die ook voorbereid is om perioden van extreme neerslag en langdurige droogte, als gevolg van de klimaatverandering, op te vangen. Meerlaagsveiligheid Het centrale concept voor het geactualiseerde nationale waterveiligheidsbeleid wordt gevormd door meerlaagsveiligheid : de veiligheid wordt via meerdere lagen gewaarborgd. Dit concept is ook uitgewerkt voor Rijnenburg. De eerste laag is het voorkómen van overstromingen met sterke dijken. Rijnenburg wordt beschermd tegen een overstroming uit de rivieren door dijken langs de Lek en langs de Hollandse IJssel. In Rijnenburg zijn twee scenario s mogelijk als het gaat om wateroverlast door eventuele dijkdoorbraken: namelijk een doorbraak van de Lekdijk of van de dijk langs de Hollandse IJssel. Een doorbraak van de Lekdijk zal de grootste impact hebben op het gebied. De Lek voert bij hoog water grote hoeveelheden water af uit de Rijn. Bij een dijkdoorbraak spoelt dit water over het land achter de dijk. De verwachting is dat aan de noordkant van het gebied binnen 24 uur ongeveer 2,50 meter water komt te staan en op de stroomrug 0,5 meter water. De tweede laag is het realiseren van duurzame ruimtelijke planning. Een zorgvuldige planning (locatiekeuze en inrichtingsvraagstukken) kan slachtoffers en schade bij eventuele overstromingen beperken. Deze laag is nog niet concreet Afb. 1: Concept Meerlaagsveiligheid (bron: Beleidsnota waterveiligheid). Afb. 2: Impressie buurtschap met verschillende woonconcepten (illustratie: DeltaSync en Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden). 16 H 2 O /

17 achtergrond gemaakt met maatregelen en instrumenten. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden probeert dit in Rijnenburg handen en voeten te geven. Daarvoor wordt momenteel onderzoek verricht naar de mogelijkheden om waterrobuust te bouwen. Mogelijkheden zijn: amfibisch wonen, drijvende woningen en woningen op palen. De derde laag is rampenbeheersing bij overstromingen. Een vooraf opgesteld evacuatieplan kan slachtoffers bij een overstroming voorkomen. Waterrobuust bouwen Het hoogheemraadschap ziet waterrobuust bouwen in Rijnenburg op dit moment niet als alternatief voor dijkversterking maar als mogelijkheid om een goede woonkwaliteit te creëren met behoud van het huidige groene en waterrijke landschap. Bovendien ontstaat door het wonen op water meer ruimte om de wateropgave in Rijnenburg in te vullen. Door piek- en seizoensbergingen aan te leggen is het overige woongebied beter bestand tegen zware buien en langdurige droogte. Deze piek- en seizoensbergingen maken het mogelijk voor de gemeente om waterrobuust te bouwen, waardoor sprake is van multifunctioneel ruimtegebruik. Daarnaast dienen de resultaten van het onderzoek naar waterrobuust bouwen als basis voor het Deltaprogramma. Het hoogheemraadschap participeert in dit programma, onder meer door inbreng van praktijkervaring. Waterrobuust bouwen is dus een oplossing om attractieve woonmilieus te creëren en in te spelen op wateroverlast. De uiteindelijke keuze in relatie tot waterveiligheid: sterkere dijken, overstromingsrobuust inrichten of een mix van beide, maakt deel uit van de deltabeslissing. Kosten Uit de eerste onderzoeken in Rijnenburg is inmiddels duidelijk geworden dat de kosten voor het bouwrijp maken en onderhoud van een volledige woonwijk - woningen en infrastructuur - op palen circa 6,5 keer duurder is dan traditioneel bouwrijp maken. De vraag is echter wat de kosten zijn van een kleinschalige ontwikkeling van enkele tientallen paalwoningen. Ook de kosten en opbrengsten (uit verkoop waterkavels) van amfibische en drijvende woningen zijn nog onbekend. Ook nog onduidelijk is wat voor concrete randvoorwaarden op het gebied van veiligheid gaan gelden voor Rijnenburg. Daarnaast leven er praktische vragen over hoe om te gaan met hoge (grond)waterstanden. Wat zijn bijvoorbeeld de consequenties hiervan voor het beheer en onderhoud voor de inrichting van de openbare ruimte en de tuinen van de bewoners? Dit najaar zal duidelijk worden of ook marktpartijen mogelijkheden zien voor waterrobuust bouwen in Rijnenburg. Martijn Jongens en Dries Schuwer (Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden) Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden stimuleert klimaatadaptieve ontwikkelingen. Op dit moment wordt de Windroos gebouwd: een drijvend gebouw dat zonder zwaar materieel eenvoudig op elke plaats kan worden gemonteerd op water of bijvoorbeeld op veen. De Windroos krijgt een functie als vergader- en expositieruimte (foto: Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden). H 2 O /

18 Vitens zoekt balans tussen prestaties, risico s en kosten Vitens heeft vorig jaar een methodiek geïmplementeerd om haar investeringen objectief te beoordelen en te prioriteren. Het waterbedrijf zette hiermee een eerste stap op weg naar risicogebaseerd assetmanagement, resulterend in meer inzicht in een optimaal investeringsportfolio. Het drinkwaterbedrijf legt een duidelijke relatie tussen de doelstellingen en de noodzakelijke investeringen om die vastgestelde bedrijfsdoelstellingen te bereiken. Vitens stelt elk jaar een investeringsplan op, met een horizon van vijf jaar, voor de uitbreiding en vervanging van bedrijfsmiddelen om de leveringszekerheid te borgen voor de lange(re) termijn. Uitbreidingen, zoals aanleg van leidingen en bouw van productielocaties, komen veelal voort uit de groei of verandering van de bevolking, of uit een ander waterverdelingsvraagstuk. Het vervangen of renoveren van leidingen en productiemiddelen is het gevolg van herbebouwing of reconstructies of een merkbare achteruitgang in prestatie. Met name de noodzaak tot het renoveren of vervangen van een bedrijfsmiddel is een relatief subjectieve bepaling: Wanneer is het aantal storingen te groot, is de prestatie te laag of leidt het niet vervangen tot een te groot risico? Om zo objectief en transparant mogelijk investeringsaanvragen te toetsen, heeft Vitens in 2010 een methode geïmplementeerd die leidde tot een risicogebaseerde afweging van investeringsprojecten gekoppeld aan bedrijfswaarden. De introductie van het risicogebaseerde model komt in een periode waarin Vitens transformeert naar een organisatie die de klant meer centraal stelt en waarbinnen de afdeling assetmanagement de regie voert. Dit vraagt eenduidige bedrijfswaarden en transparantie op het vlak van onder meer investeringsplanning richting de operationele afdelingen, maar ook richting aandeelhouders. Voorafgaand aan het opstellen van een investeringsplan brengt Vitens jaarlijks een kadernotitie uit waarin het de visie, de financiële en wettelijke kaders en het bedrijfsbeleid opneemt. Tot vorig jaar diende de kadernotitie als leidraad bij het beoordelen van investeringsaanvragen en het opstellen van het investeringsplan, maar verschafte het geen objectief raamwerk voor het beoordelen van knelpunten. Na het vaststellen van de kadernotitie werd een inventarisatie gemaakt van alle lopende projecten en nieuwe knelpunten. Deze investeringsaanvragen werden vervolgens integraal beoordeeld op noodzaak, urgentie/ planning en kosten. Nadat een integraal investeringsplan was opgesteld, werd deze ter goedkeuring aangeboden aan de directie en uiteindelijk aan de aandeelhouders. Binnen de organisatie bleek echter een grote behoefte te bestaan aan het transparant en objectief beoordelen van investeringsaanvragen. Assetmanagement en PAS 55 In industrieën waarin de prestaties van fysieke bedrijfsmiddelen (assets) bepalend zijn voor het behalen of overtreffen van de bedrijfsdoelstellingen, is het uitblinken in assetmanagement van cruciaal belang. De term wordt binnen de kapitaalintensieve sectoren geassocieerd met het beheer van fysieke bedrijfsmiddelen over hun levenscyclus. Door toenemende druk vanuit onder andere toezichthouders, klanten en andere belanghebbenden, worden ondernemingen bijna gedwongen effectief en op risico gebaseerd assetmanagement toe te passen in het beheer van hun bedrijfsmiddelen. Tot voor kort bestond geen standaard voor het beheren van fysieke bedrijfsmiddelen en infrastructuren. Bij gebrek aan deze uniforme kaders heeft het Institute of Asset Management in samenwerking met diverse organisaties uit de sector een specificatie ontwikkeld: Publicly Available Specification nr. 55, oftewel PAS 55. Momenteel wordt de norm omgevormd tot een ISO-standaard. Introductie risk based asset management Het goed inrichten van een assetmanagementsysteem binnen organisaties leidt onder meer tot efficiëntie, kwaliteitverbetering en kostenbesparing. Maar het belangrijkste is dat het leidt tot transparantie. Organisaties zijn in staat aan te tonen dat ze op een professionele wijze alle risico s en knelpunten rondom het beheer van de bedrijfsmiddelen beheersen. Vragen zoals Aan welke bedrijfsdoelstelling levert dit project een bijdrage? en Welke activiteiten voeren wij uit om dit risico te mitigeren? zijn eenvoudiger te beantwoorden als een assetmanagementsysteem - conform PAS 55 - is geïmplementeerd. Een waterbedrijf loopt dagelijks risico s die kunnen leiden tot het niet halen van bedrijfsdoelstellingen. Zonder een eenduidige methodiek als risk based asset management (RBAM) is het niet mogelijk relaties te leggen tussen bedrijfsdoelstellingen, de risico s en de activiteiten die een waterbedrijf uitvoert om haar bedrijfsdoelstellingen te realiseren. Binnen PAS 55 is dit één van de leidende principes. Een eerste stap in RBAM is het vertalen van bedrijfsdoelstellingen in (meetbare/toetsbare) bedrijfswaarden. Binnen Vitens zijn zeven bedrijfswaarden onderkend: wet- en regelgeving, dienstverlening, (water)kwaliteit, financieel, veiligheid, duurzaamheid én het imago. Voor elke bedrijfswaarde geeft een weegfactor het belang weer. De weegfactoren zijn afhankelijk van de visie, bedrijfsstrategie en -doelstellingen. Voor elke bedrijfswaarde zijn één of meer bedrijfsnormen in de vorm van kritische prestatie-indicatoren gedefinieerd. Een voorbeeld hiervan voor de bedrijfswaarde (water)kwaliteit is het aantal normoverschrijdingen. De bedrijfsnormen vormen de basis van de risicomatrix. Met die matrix wordt (per bedrijfswaarde) de hoogte van het risico bepaald op basis van de ernst van het effect en de waarschijnlijkheid van optreden. Het geheel van bedrijfswaarden, normen en risicomatrices wordt het bedrijfswaardenmodel genoemd. Vitens heeft in haar meest recente kadernotitie de visie en het beleid vertaald naar specifieke en meetbare bedrijfswaarden. Tevens is per bedrijfswaarde een risicomatrix ontwikkeld die wordt gebruikt voor het beoordelen van alle investeringsprojecten. Verrijken van investeringsportfolio De besluitvorming over investeringen is geobjectiveerd door het initiële investeringsportfolio te verrijken met additionele gegevens. Daarnaast zijn de projecten beoordeeld op hun risico. Uitgangspunt voor de RBAM-methode binnen Vitens is een ruwe portfolio aan lopende projecten en nieuwe investeringsaanvragen. Van alle nieuwe investeringsaanvragen is per bedrijfswaarde het risico bepaald als de aanvraag komend jaar niet wordt uitgevoerd. Eerst is bepaald op welke bedrijfswaarde(n) het project impact heeft. Van deze bedrijfswaarde(n) wordt dan aan de hand van de effectbeoordelingsmatrix en de waarschijnlijkheid van optreden het risiconiveau bepaald. Alle investeringsaanvragen zijn vervolgens PAS 55 is een specificatie die richtlijnen geeft voor optimaal management van bedrijfsmiddelen en infrastructuren. Met name in kapitaalintensieve omgevingen, zoals waternetwerken en waterschappen, is dit hét bedrijfsmodel om de effectiviteit van het managementsysteem te verbeteren. Hoewel niet vereist in andere (niet-gereguleerde) industrieën staat PAS 55 de laatste jaren volop in de belangstelling van toezichthouders en voorlopers in de industrie. Zo heeft bijvoorbeeld de Britse toezichthouder voor de watersector OFWAT de specificatie geadopteerd. Daarnaast onderkent wereldwijd een groeiend aantal bedrijven dat het excelleren in assetmanagement een cruciaal element vormt binnen hun bedrijfsvoering. 18 H 2 O /

19 *thema achtergrond Productielocatie Leidsche Rijn. gecorrigeerd voor inflatie en andere correctiefactoren. De achterliggende gedachte van de correctiefactoren is het simuleren van praktijkomstandigheden, zoals het minder realiseren van investeringen in een portfolio dan gepland. Het wordt steeds belangrijker om betrouwbaar te zijn in de prognoses, zeker op de financiële markt (voor het aantrekken van benodigd kapitaal). Regelruimte De verplichte en in realisatie zijnde projecten zijn (per definitie) opgenomen in het investeringsprogramma, waarbij de prognoses ieder jaar worden geactualiseerd volgens de inzichten van het tweede kwartaal. De overige investeringsaanvragen - de regelruimte - zijn beoordeeld en geprioriteerd op basis van een risicoprofiel. De methode probeert inzicht te geven in de regelruimte en deze zo goed mogelijk te benutten. De regelruimte is de ruimte die een bedrijf heeft om op basis van risicobeoordeling keuzes te maken. Veel bedrijven hanteren een investeringsplafond. De regelruimte is bij voorkeur zo groot mogelijk om zo te voldoen aan de behoefte van de belanghebbenden. In het huidige investeringsplan was de regelruimte zeer beperkt door het grote aantal verplichte projecten in het kader van wetgeving en door reconstructiewerkzaamheden. Naast de lopende en verplichte projecten is op basis van het gewenste risicoprofiel beoordeeld welke projecten een acceptabel en welke projecten een onacceptabel risico met zich meebrengen. Wat overblijft is de keuzevrijheid die het bedrijf heeft om te bepalen welke projecten de meeste toegevoegde waarde creëren voor het bedrijf en uiteindelijk haar belanghebbenden. De prioritering van de regelruimte geschiedt door de risicobeoordeling op basis van het bedrijfswaardenmodel. In de presentatie van het investeringsplan is ten slotte per project aangegeven wie de belanghebbenden zijn (combinatie mogelijk): de klant, de medewerker, de overheid of de maatschappij? Op basis van deze categorisering blijkt dat ruim de helft van de investeringen worden gedaan voor de klant: verbetering van de dienstverlening en de waterkwaliteit. De overige omvangrijke investeringen betreffen vooral een meer duurzame bedrijfsvoering en het voorkomen van verdroging (maatschappij) én reconstructies (overheid). Resultaat Met de RBAM-methode is bij het opstellen van het investeringsplan een begin gemaakt met het risicodenken: wat is de bijdrage van dit project aan de bedrijfsdoelstellingen/- waarden van de organisatie? De risk based asset management-methode heeft binnen Vitens bijgedragen tot meer inzicht in de opbouw van de projectenportfolio en tot meer transparantie en begrip voor de keuzes die worden gemaakt. Deze keuzes zijn reproduceerbaar en objectief. De rol van de directie krijgt ook een nieuwe dimensie: door het vergrote inzicht in de risico s en de opbouw van het portfolio wordt de besluitvorming rondom de investeringsplanning nog meer geobjectiveerd. Op basis van het gewenste risicoprofiel van de onderneming kan de meest optimale mix van investeringsprojecten worden gekozen om de bedrijfsdoelstellingen te bereiken. Belangrijk is de risicobeoordeling objectief te houden, duidelijke spelregels te hanteren en middels praktijkvoorbeelden medewerkers te trainen in het beoordelen van de risico s. Eén van de aanbevelingen is daarom een (klein) team samen te stellen dat alle investeringsaanvragen beoordeelt. Om de regelruimte zo groot mogelijk te houden, moeten investeringsaanvragen met een verplicht karakter goed onder de loep worden genomen. In hoeverre is een aanvraag echt verplicht? Of mag een bedrijfsnorm leiden tot de grote investeringskosten die ermee gepaard gaan? Toekomst Met de RBAM-methode zet Vitens een volgende stap in het risicodenken, waarbij men toe wil naar het beheersen in plaats van het mijden van risico's. Nu investeringsprojecten geprioriteerd worden aan de hand van het bedrijfswaardenmodel, begint de volgende fase binnen de RBAM-methode: het opbouwen van een risicoregister om zodoende niet de projecten te beoordelen maar de risico s. Voor onacceptabele risico s worden dan projecten ontwikkeld die worden opgenomen in de investeringsportfolio. Het opbouwen van een risicoregister wordt veelal stapsgewijs gedaan door concrete risico s uit te werken naar oorzaak en gevolg. Op deze manier vindt een geleidelijke transitie plaats naar een ander bedrijfsmodel. De rol van de assetmanager zal ook gaan veranderen. Hij of zij zal de asseteigenaar - veelal het bestuur of directie - meer en meer inzicht geven in de consequenties van het gekozen bedrijfwaardenmodel: welke maatregelen moeten worden genomen om de bedrijfsdoelstellingen te halen en binnen het gewenste risicoprofiel te blijven? De assetmanager zal hiertoe een adviserende rol gaan vervullen en de directie voorzien van inzichten en scenario s voor de juiste investeringskeuzes. De directie zal uiteindelijk gefundeerd een investeringsportfolio kunnen vaststellen die overeenkomt met de gekozen bedrijfsstrategie. Ed de Vroedt (UMS Group) Eelco Trietsch en Willem Bootsma (Vitens) H 2 O /

20 Natuurvriendelijke oevers in Purmerend De verwachtingen van natuurvriendelijke oevers zijn in Nederland hoog. Tot en met 2015 leggen de waterschappen er bijna kilometer van aan. Ze moeten de ecologische kwaliteit van de wateren mee helpen verbeteren. Een groot deel van de oevers ligt in stedelijk gebied. In de praktijk blijkt de aanleg van natuurvriendelijke oevers echter weerbarstig. De uit 2009 daterende Handreiking Natuurvriendelijke Oevers van STOWA wil de waterbeheerder daarom helpen bij het ontwerp en de aanleg van de oevers. De gemeente Purmerend en het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier gebruiken de handreiking al enkele jaren. Afgelopen week presenteerde STOWA een aanvulling (zie H 2 O nr. 17 van 2 september jl., pag. 15 e.v.). Conform de handreiking Natuurvriendelijke oevers stelde de gemeente Purmerend in 2008 samen met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier het oeverplan Purmerend op, als uitwerking van het waterplan. In dit plan zijn doelen en ambities per watergang vastgelegd en de huidige oevers in beeld gebracht. Ook is de staat van de oever vastgelegd. Vervolgens is per watergang een streefbeeld opgesteld. Daar waar het streefbeeld afwijkt van de huidige situatie, zijn maatregelen voor de periode opgesteld. In het oeverplan is zoveel mogelijk geprobeerd om een netwerk van natuurvriendelijke watergangen te creëren met zo min mogelijk obstakels (zoals krappe duikers en stuwen). Uitvoering Sinds 2009 is de aanleg van de natuurvriendelijke oevers in Purmerend in volle gang. Gedurende de uitvoering worden continu keuzes gemaakt. Geplande natuurvriendelijke oevers kunnen soms door onvoorziene omstandigheden niet doorgaan of er ontstaan juist nieuwe mogelijkheden. Zo is in Purmerend in de praktijk tegen het volgende aangelopen: De watergang is in de praktijk onvoldoende breed of diep, omdat de breedte of diepte in de praktijk afwijkt van beschikbare gegevens; De ruimte in de oever is te krap om een flauw talud te creëren (bijvoorbeeld door de aanwezigheid van bomen); De oever wordt dermate overschaduwd dat er weinig oevervegetatie wil groeien; Een obstakel is toch niet op te heffen, omdat deze een te drukke weg kruist; De oevers geven op verschillende locaties andere resultaten. Zo groeien in dezelfde watergang in de ene onderwaterbak (soort innovatieve natuurvriendelijke oever) geen oeverplanten, terwijl dit in de andere onderwaterbak wel het geval is. Ook zijn tijdens de aanleg onvoorziene mogelijkheden benut: Overige inrichtingswensen van bewoners konden meegenomen worden (zoals de aanleg van vissteigers en bankjes). Bewoners hebben hiervoor actief in de besluitvorming geparticipeerd. Bijkomend voordeel is dat hierdoor begrip en draagvlak gecreëerd wordt voor de natuurvriendelijke oevers; Begroeide floramatten zijn aangelegd, zodat vanaf het begin een gevarieerd en kleurrijk oeverbeeld werd gecreëerd; Drijvende flora-eilanden zijn onderzocht in combinatie met het verlengen van een brug, waardoor een brede ecologische verbindingszone onder de brug door kan lopen. Dit in het oog springende natuurvriendelijke object heeft - naar verwachting - een positief effect op de ecologie en de beleving. Tijdens de uitvoering bleek het handig te zijn om de STOWA-handreiking te digitaliseren. Dit is inmiddels gebeurd. Voor Purmerend is die versie ook gebruikt. De digitale versie geeft sneller informatie over de doelen, streefbeelden, voortgang van maatregelen en andere relevante gegevens. Dit bleek in de praktijk handig, omdat tijdens de uitvoering snel keuzes gemaakt moesten worden. Purmerend moest soms afwijken van het oorspronkelijke plan uit Door tijdig alle relevante informatie beschikbaar te hebben, kon een snelle analyse worden uitgevoerd, waardoor de meest optimale maatregel genomen kon worden. Voor de tussentijdse analyses is gebruik gemaakt van diverse gegevens, zoals de locatie van alle bomen die binnen vijf meter Goed functionerende (links) en minder goed functionerende (rechts) onderwaterbak in dezelfde watergang. Monitoring moet uitwijzen wat de reden hiervoor is. 20 H 2 O /