Een veilige, sportieve, vriendelijke en consequente school. Protocol. Rouw Wat te doen bij een overlijden

Transcriptie

1 Een veilige, sportieve, vriendelijke en consequente school. Protocol Rouw Wat te doen bij een overlijden Juni 2018

2 Inhoud Inleiding 3 Het crisisteam 4 Checklist Overlijden 5 Deel A: Wat te doen bij het overlijden van een leerling 6 Taak 1: Informatie aan betrokkenen 7 Taak 2: Organisatorische aanpassingen 8 Taak 3: Opvang leerlingen en collega s 9 Taak 4: Contact leggen met ouders/verzorgers van de overledene 10 Taak 5: Contact leggen met de andere ouders 11 Taak 6: Regelingen treffen 12 Taak 7: Zorgen voor nazorg van de betrokkenen 13 Taak 8: Administratieve afwikkeling 14 Deel B: Wat te doen bij het overlijden van een medewerker 15 Taak 1: Informatie aan betrokkenen 16 Taak 2: Organisatorische stappen 17 Taak 3: Opvang leerlingen en collega s 19 Taak 4: tussen bericht en uitvaart in 21 Taak 5: Na uitvaart 21 Deel C: Wat te doen bij het overlijden van een oud-leerling of familielid 24 van een leerling? Taak 1: Informatie aan betrokkenen 25 Sociale kaart en literatuurlijst 29 Bijlagen: I: Voorbeeldbrieven II: Reacties en gedrag jongeren in rouw III: Mentorlessen na overlijden 2

3 Inleiding Dit draaiboek bevat een checklist ofwel een lijst van af te werken aandachtspunten bij de opvang van leerlingen en personeel en ouders bij het overlijden van een leerling, medewerker of familielid van een leerling. Het mag voor zich spreken dat het protocol doorlopen wordt, passend bij de situatie. Het draaiboek is bedoeld voor het crisisteam; een team dat is samengesteld uit Iemand van de schoolleiding, Teamleider Zorgteam (waaronder in ieder geval de schoolpsycholoog) Indien nodig: Externe hulpverlener Indien nodig: Vertrouwenspersoon Indien bij leerling: Mentor van de overledene De directeur heeft de eindverantwoordelijkheid en regelt de voorlichting aan de pers. Mocht zich een situatie voordoen tijdens het weekend, vrije dagen en/of vakantie dan is er voor zover mogelijk, overleg tussen een lid van het MT, een lid van zorgteam en de mentor. De aandachtspunten betreffen de eerste opvang, het informeren van het personeel, het informeren van de leerlingen en hun ouders, de opvang en verwerking, het bezoek aan de getroffen ouders en de nazorg. Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen. 3

4 HET CRISISTEAM Leden: Iemand van de schoolleiding Schoolpsycholoog Leden van het zorgteam (zorgcoördinator, orthopedagoog of teamleider) Mentor van de overledene Het proces wordt begeleid door: Zorgteam Indien nodig: Externe hulpverlener Indien nodig: Vertrouwenspersoon TAKEN CRISISTEAM 1 Informatie aan betrokkenen geven 2 Zorgen voor organisatorische aanpassingen 3 Opvang leerlingen en collega s 4 Contact leggen met ouders betrokkene 5 Contact leggen met de andere ouders 6 Regelingen treffen in verband met rouwbezoek en uitvaart(en eventueel een afscheidsdienst op school) 7 Zorgen voor nazorg van de betrokkenen 8 Administratieve afwikkeling verzorgen 9 Aanreiken sociale kaart en eventueel literatuurlijst voor meer informatie 10 Bieden van ondersteuning, informatie ten aanzien van: voorbeeldbrieven, reacties/gedrag jongeren in rouw, invulling mentorlessen na overlijden etc 4

5 CHECKLIST OVERLIJDEN MELDING OVERLIJDEN BIJ CONCIËRGE OF ADMINISTRATIE OF MEDEWERKER Altijd eerst doorgeven aan de schoolleiding Geheimhouding bericht tot de schoolleiding het vrijgeeft CHECKPUNTEN door: check: ONGEVAL / PLOTSELING OVERLIJDEN OP OF BIJ SCHOOL Opvang melder en getuigen Hulpverlening inschakelen Gegevens overledene verifiëren Omstandigheden verifiëren Nagaan of alle betrokkenen op school zijn Leerlingen die op de plek van het gebeuren waren, meteen naar school halen Inlichten familie (ev. samen met politie, arts, GGD, etc.) Schoolleiding ANDERE OMSTANDIGHEDEN Bericht verifiëren als dit niet afkomstig is van de familie Lijst opstellen met informatie: wie, wat, waar en hoe ALLE OMSTANDIGHEDEN Zorgen voor telefonische bereikbaarheid van de school Geheimhouding bericht tot schoolleiding dit vrijgeeft Indien van toepassing: geheimhouding pers tot aan persconferentie directeur Aanstellen crisisteam door schoolleiding 5

6 Deel A: Wat te doen bij het overlijden van een leerling? 6

7 TAAK 1: INFORMATIE AAN BETROKKENEN MELDING OVERLIJDEN BIJ CONCIËRGE OF ADMINISTRATIE OF MEDEWERKER Altijd eerst doorgeven aan de schoolleiding Geheimhouding bericht tot de schoolleiding het vrijgeeft Het crisisteam verdeelt onderstaande taken (namen invullen!): INFORMATIE AAN: door: check: Personeel (OOP en afwezig personeel niet vergeten) Klas mentor Familieleden die op school zitten Ex-klasgenoten Vrienden/vriendinnen in andere klassen Overige leerlingen NB: denk aan de afwezige leerlingen Ouders en ouderraad evt externe hulpverlening Administratie (uitgaande post naar overledene blokkeren) 7

8 TAAK 2: ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN AANPASSINGEN door: check: Mentor uitroosteren (en andere betrokken crisisteamleden/begeleiders) Ruimte ter beschikking stellen aan betreffende klas (en andere betrokken leerlingen) Bv. lokaal waar de mentorlessen gegeven worden. Herdenkingsplek inrichten met opvang (afhankelijk van situatie. Bv herdenkingsplek bij zelfmoord klein en kort houden) Zorgen voor koffie, thee, fris, koek, etc. Zorgen voor bericht aan ouders als leerlingen per se naar huis willen Docenten uitroosteren die de leerlingen begeleiden bij de uitvaart Schoolactiviteiten uit- of afstellen Eventueel afscheidsdienst op school organiseren Informeer naar budget; Voor klas (inkopen condoleancealbum/tafel, bloemen, rouwadvertentie, eten en drinken na de dienst) 8

9 TAAK 3: OPVANG LEERLINGEN EN COLLEGA S Het bericht aan je team en aan de klas vertellen Tips voor de eerste meeting crisisteam lid met collega s en voor mentor met klas: Ga na of je het alleen aankunt; vraag desnoods ondersteuning van leerlingbegeleider, directielid of zorg dat deze in de buurt is om je op te vangen. (je mag natuurlijk je emoties laten blijken, maar leerlingen moeten ook steun bij je kunnen hebben!) Bereid je altijd voor: wat je gaat zeggen, hoe je het gaat zeggen en wat mogelijke effecten kunnen zijn Begin met een inleidende zin; breng daarna het bericht zonder omwegen In geval van suïcide: absoluut niet de daad verheerlijken, dus de overleden niet tot held maken geen giswerk over mogelijke motieven, want zoiets gaat een eigen leven leiden Geef in eerste instantie weinig informatie Geef voldoende tijd voor emotie Voeg zo nodig informatie toe, maar hou je bij de feiten Als de leerlingen eraan toe zijn, geeft je informatie over: hoe het contact met de familie verloopt hoe afspraken worden gemaakt voor rouwbezoek en uitvaart dat hun ouders (per brief of telefonisch) geïnformeerd worden waar ze terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek het feit dat geen enkele reactie op het overlijden gek is het feit dat sommigen veel emoties voelen en anderen minder de beschikbaarheid van een speciale ruimte voor hen wanneer de school open is hoe de volgende dagen globaal ingevuld gaan worden Benoem het met respect omgaan met sociaal media Overige teamleden beperken zich tot de feiten en gaan zoveel mogelijk verder met hun (aangepaste) lesprogramma 9

10 TAAK 4: CONTACT LEGGEN MET DE OUDERS/VERZORGERS VAN DE OVERLEDENE Contacten met ouders/verzorgers overledene Neem altijd DEZELFDE DAG contact op Bespreek met de ouders/verzorgers welke informatie er verstrekt mag worden op school (zeker als het om suïcide gaat!) Maak een afspraak voor bezoek: Hierbij is in ieder geval iemand van de schoolleiding aanwezig. bij voorkeur 2 personen. Vraag wat de school kan betekenen voor de ouders/verzorgers Vraag de ouder(s)/verzorgers naar: bezoekmogelijkheden van leerlingen aan de ouders rouwadvertenties afscheid nemen van de overleden leerling bijdragen aan de uitvaart, hoe groot mag deze zijn? bijwonen van de uitvaart een afscheidsdienst op school culturele achtergronden, geloofsovertuigingen, gebruiken, rituelen, kleding voorschriften etc. groepsgrootte leerlingen/docenten van de school bij bezoek/uitvaart. 10

11 TAAK 5: CONTACT LEGGEN MET ANDERE OUDERS Informeer de ouders per brief/ /telefoon over De gebeurtenis Organisatorische aanpassingen De zorg voor de leerlingen op school Contactpersonen op school (telefoonnummers, eventueel privé indien mogelijk) Rouwbezoek De uitvaart Een afscheidsdienst op school (eventueel) Nazorg voor de leerlingen Zie bijlage I: Voorbeeldbrieven Zie bijlage II: Reacties en gedrag van jongeren in rouw 11

12 TAAK 6: REGELINGEN TREFFEN Tussen overlijden en uitvaart Tips voor de mentor (en anderen) Leerlingen moeten in speciaal daarvoor gereserveerde ruimte kunnen zitten. Bv lokaal waar de mentorlessen gehouden worden. Praat met leerlingen over gevoelens en werk aan het afscheid nemen. Doe activiteiten zijn daarbij belangrijk: Maken/tekenen van een condoleance kaart Bedenken van een tekst op deze kaart Maken van een rouwadvertentie namens de klas Teksten/gedichten voorbij de dienst (of schooldienst) Bloemen bestellen namens de klas Maken van een condoleance tafel voor op school Maken van een condoleance album Laat (na overleg met de ouders) leerlingen werken aan een bijdrage voor de dienst(en) Spreek af wie van de klas welke taak heeft (verdeel bovenstaande taken) Bereid condoleance- en rouwbezoek voor met de leerlingen Controleer of de overledene toonbaar is, voordat je met de leerlingen op bezoek gaat Bereid de uitvaart voor Organiseer (in overleg met de ouders) een afscheidsdienst op school Vang de leerlingen na de uitvaart op school op Zie bijlage III: Mentorlessen na overlijden 12

13 TAAK 7: ZORGEN VOOR NAZORG VAN DE BETROKKENEN Tips aan allen Start de dag na het overlijdensbericht met de lessen. Maak uitzonderingen voor de mentorklas. Vang de leerlingen die niet naar de les kunnen op in gereserveerde ruimte, leerlingen die wel willen naar de les laten gaan. Let op signalen van stagnerend rouwproces organiseer voor de naast -betrokken leerlingen gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen: Zie bijlage II en III. Let op risicoleerlingen: Leerlingen die een nauwe relatie met de overledene hadden Leerlingen die al eerder een (dergelijk) verlies geleden hebben Zorg voor individuele begeleiding van leerlingen die moeite hebben met de verwerking Sta af en toe met de klas stil bij herinneringen aan de overledene Besteed aandacht aan speciale dagen (verjaardag, sterfdag). Wie houdt deze data bij en neemt initiatief? 1 persoon. Aandacht tijdens diploma uitreiking van het jaar dat de betreffende leerling eindexamen zou hebben gedaan. Denk op speciale dagen (verjaardag, sterfdag) aan contact met de ouders. Wie houdt contact? 1 Persoon. Let op collega s: Collega s die een nauwe relatie met de overledene hadden/nauw betrokken zijn geweest. Collega s die al eerder een (dergelijk) verlies geleden hebben. Collega s (oa mentoren) die het proces hebben moeten begeleiden. 13

14 TAAK 8: ADMINISTRATIEVE AFWIKKELING AF TE WIKKELEN: Door: Check: Leerling als leerling uitschrijven (magister) Financiële afwikkeling verzorgen Teruggeven persoonlijke bezittingen: proefwerken werkstukken inhoud kluisje etc. Necrologie op de website Kaart sturen en bloemen kopen 14

15 Deel B: Wat te doen bij het overlijden van een medewerker? 15

16 TAAK 1: INFORMATIE AAN BETROKKENEN MELDING OVERLIJDEN BIJ CONCIËRGE OF ADMINISTRATIE OF MEDEWERKER Altijd eerst doorgeven aan de schoolleiding Geheimhouding bericht tot de schoolleiding het vrijgeeft Stappen: door: check: Verhaal verifiëren Crisisteam bijeen roepen Personeelslijst (volledig) uitdraaien en verdelen - Inscannen/ mailen naar teamleiders om te bellen Informeren teamleden - Gebruik praatpapier (Feitelijk verhaal, wanneer bij elkaar, collega s elkaar kunnen bellen na welk tijdstip) Oud collega s informeren Directie neemt contact op met thuis/partner. Afspraak maken om (bij voorkeur met twee personen) langs te gaan. Bespreekt wensen mbt uitvaart, wensen, bloemen, bericht in de krant etc Ouderraad/MR inlichten Mentorklas telefonisch inlichten (ouders ipv leerling bellen!) - Gebruik praatpapier - Welk verhaal - Praktische zaken zoals toetsen eerste dagen - Vertrouwenspersonen benoemen - Benoem dat lid zorgteam wordt gekoppeld aan klas 16

17 TAAK 2: ORGANISATORISCHE STAPPEN Stappen: door: check: Bijeenkomst collega s organiseren Na bijeenkomst: Mail met verder info en praktische zaken (wat tot nu toe gedaan, praatpapier voor klas, hoe laat eerstvolgende lesdag op school etc) Evt krans, bloemen en foto regelen Aanpassingen rooster: Leerlingen starten eerst volgende lesdag om uur Regelen met roostermakers Nadat collega s en mentorklas ingelicht zijn: Bericht naar alle ouders per mail en bericht op website en dunamare - Ook benoemen wanneer gelegenheid oud leerlingen/ouders om langs te komen - Datum bepalen inloop (2 dagen) vanaf Bericht in krant Necrologie op de website Administratie (uitgaande post en mail naar overledene blokkeren) 17

18 CONTACT LEGGEN MET PARTNER/NABESTAANDEN VAN DE OVERLEDENE Contacten met partner/nabestaanden van overledene Neem altijd DEZELFDE DAG contact op Bespreek met de partner/nabestaanden welke informatie er verstrekt mag worden op school (zeker als het om suïcide gaat!) Maak een afspraak voor bezoek: Hierbij is in ieder geval iemand van de schoolleiding aanwezig. bij voorkeur 2 personen. Vraag wat de school kan betekenen voor de partner/nabestaanden Vraag de partner/nabestaanden naar: bezoekmogelijkheden van leerlingen aan de partner/nabestaanden rouwadvertenties afscheid nemen van de overleden medewerker bijdragen aan de uitvaart, hoe groot mag deze zijn? bijwonen van de uitvaart culturele achtergronden, geloofsovertuigingen, gebruiken, rituelen, kleding voorschriften etc. groepsgrootte leerlingen/docenten van de school bij bezoek/uitvaart. CONTACT LEGGEN MET ANDERE OUDERS Informeer de ouders per brief/ /telefoon over: De gebeurtenis Organisatorische aanpassingen De zorg voor de leerlingen op school Contactpersonen op school (telefoonnummers, eventueel privé indien mogelijk) Rouwbezoek De uitvaart Nazorg voor de leerlingen 18

19 TAAK 3: OPVANG LEERLINGEN EN COLLEGA S Stappen: door: check: Start plenair uitleg van de komende dagen Handreiking docenten+ uitleg uitdelen Mentorklas opvangen (mentor/docent + teamleider of zorgteamlid) - Bericht bespreken - Invulling week bespreken - Afhankelijk van situatie: Lokaal inrichten (Herdenkingslokaal bv lok 9) - Bespreken toets momenten, leerlingen mogen toetsen maken, maar dit hoeft niet Roostermakers bespreken - Uitroosteren mentor/docent die klas opvangt uitroosteren (en andere betrokken crisisteamleden/begeleiders) - indien van toepassing: mentorklas mentorlessen inroosteren in gedenklokaal Zorgen voor bericht aan ouders wanneer leerlingen aangeven naar huis te willen Jaarrooster bekijken activiteiten tot aan uitvaart. Schoolactiviteiten uit- of afstellen Inlichten externe partijen (bv ZAT) Zorgteam is beschikbaar voor opvang 19

20 OPVANG LEERLINGEN EN COLLEGA S Het bericht aan je team en aan de klas vertellen Tips voor de eerste meeting crisisteam lid met collega s en voor mentor met klas: Ga na of je het alleen aankunt; vraag desnoods ondersteuning van leerlingbegeleider, directielid of zorg dat deze in de buurt is om je op te vangen. (je mag natuurlijk je emoties laten blijken, maar leerlingen moeten ook steun bij je kunnen hebben!) Bereid je altijd voor: wat je gaat zeggen, hoe je het gaat zeggen en wat mogelijke effecten kunnen zijn Begin met een inleidende zin; breng daarna het bericht zonder omwegen In geval van suïcide: absoluut niet de daad verheerlijken, dus de overleden niet tot held maken geen giswerk over mogelijke motieven, want zoiets gaat een eigen leven leiden Geef in eerste instantie weinig informatie Geef voldoende tijd voor emotie Voeg zo nodig informatie toe, maar hou je bij de feiten Als de leerlingen eraan toe zijn, geeft je informatie over: hoe het contact met de familie verloopt hoe afspraken worden gemaakt voor rouwbezoek en uitvaart dat hun ouders (per brief of telefonisch) geïnformeerd worden waar ze terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek het feit dat geen enkele reactie op het overlijden gek is het feit dat sommigen veel emoties voelen en anderen minder de beschikbaarheid van een speciale ruimte voor hen wanneer de school open is hoe de volgende dagen globaal ingevuld gaan worden wijs leerlingen op "met respect omgaan in de sociale media Overige teamleden beperken zich tot de feiten en gaan zoveel mogelijk verder met hun (aangepaste) lesprogramma 20

21 TAAK 4: TUSSEN BERICHT EN UITVAART IN Stappen: door: check: Zorgteam is beschikbaar voor opvang Directie houdt team op de hoogte van ontwikkelingen Directie informeert ouders per brief/mail over verloop uitvaart Wensen nabestaanden wel/geen leerlingen, begeleiding bij uitvaart etc TAAK 5: NA UITVAART Stappen: door: check: Afrondend moment inplannen met de mentorklas lokaal opruimen Mogelijkheid bieden tot afrondend moment met collega s voor diegene die daar behoefte aan heeft Onthouden: Verjaardag, post blokkeren, diploma uitreiking Teruggeven persoonlijke bezittingen: inhoud kluisje etc 21

22 REGELINGEN TREFFEN Tussen overlijden en uitvaart Tips voor de mentor (en anderen) Leerlingen moeten in speciaal daarvoor gereserveerde ruimte kunnen zitten. Bv lokaal waar de mentorlessen gehouden worden. Praat met leerlingen over gevoelens en werk aan het afscheid nemen. Doe activiteiten zijn daarbij belangrijk: Maken/tekenen van een condoleance kaart Bedenken van een tekst op deze kaart Maken van een rouwadvertentie namens de klas Teksten/gedichten voorbij de dienst (of schooldienst) Bloemen bestellen namens de klas Maken van een condoleance tafel voor op school Maken van een condoleance album Laat (na overleg met de ouders) leerlingen werken aan een bijdrage voor de dienst(en) Spreek af wie van de klas welke taak heeft (verdeel bovenstaande taken) Bereid condoleance- en rouwbezoek voor met de leerlingen Controleer of de overledene toonbaar is, voordat je met de leerlingen op bezoek gaat Bereid de uitvaart voor Organiseer (in overleg met de ouders) een afscheidsdienst op school Vang de leerlingen na de uitvaart op school op Zie bijlage III: Mentorlessen na overlijden 22

23 ZORGEN VOOR NAZORG VAN DE BETROKKENEN Tips aan allen Start de dag na het overlijdensbericht met de lessen. Maak uitzonderingen voor de mentorklas. Vang de leerlingen die niet naar de les kunnen op in gereserveerde ruimte, leerlingen die wel willen naar de les laten gaan. Let op signalen van stagnerend rouwproces organiseer voor de naast -betrokken leerlingen gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen: Zie bijlage II en III. Let op risicoleerlingen: Leerlingen die een nauwe relatie met de overledene hadden Leerlingen die al eerder een (dergelijk) verlies geleden hebben Zorg voor individuele begeleiding van leerlingen die moeite hebben met de verwerking Sta af en toe met de klas stil bij herinneringen aan de overledene Besteed aandacht aan speciale dagen (verjaardag, sterfdag). Wie houdt deze data bij en neemt initiatief? 1 persoon. Aandacht tijdens diploma uitreiking van het jaar dat de betreffende leerling eindexamen zou hebben gedaan. Denk op speciale dagen (verjaardag, sterfdag) aan contact met de ouders. Wie houdt contact? 1 Persoon. Let op collega s: Collega s die een nauwe relatie met de overledene hadden/nauw betrokken zijn geweest. Collega s die al eerder een (dergelijk) verlies geleden hebben. Collega s (oa mentoren) die het proces hebben moeten begeleiden. 23

24 Deel C: Wat te doen bij het overlijden van een oud-leerling of familielid van een leerling? 24

25 TAAK 1: INFORMATIE AAN BETROKKENEN MELDING OVERLIJDEN BIJ CONCIËRGE OF ADMINISTRATIE OF MEDEWERKER Altijd eerst doorgeven aan de schoolleiding Geheimhouding bericht tot de schoolleiding het vrijgeeft STAPPEN door: check: Bericht verifiëren als dit niet afkomstig is van de familie Crisisteam wordt geïnformeerd Lijst opstellen met informatie: wie, wat, waar en hoe Betrokken personeel (OOP en afwezig personeel niet vergeten) inlichten Medewerker (bv mentor/oud mentor) neemt contact op met thuis/ouders overledene Indien van toepassing en mogelijk bespreek wensen mbt oa: - kaart, bloemen vanuit school - informatie naar andere ouders - inzet ondersteuning van bv vertrouwenspersoon Medewerker koppelt wensen terug naar crisisteam In geval van familielid: Mentor met eventueel ondersteuning van teamleider of vanuit zorgteam bespreekt met leerling wensen tbv begeleiding op school Afspreken wie er vanuit school naar uitvaart gaat (indien gewenst) Belangrijke momenten zoals bv datum overlijden, verjaardag overledene (indien bekend) noteren en passende bij de situatie evt aandacht aan besteden. Mentor/teamleider houdt leerling in de gaten. Bij evt stagnatie rouwproces wordt zorgteam ingeschakeld. OPP thuissituatie aanpassen door zorgteam Zie verder de taken: opvang leerlingen en collega s, contact leggen met de leerling en/of ouder/verzorger, contact leggen met andere ouders zoals beschreven in Deel A. 25

26 SOCIALE KAART EN LITERATUURLIJST Indien nodig kunnen de onderstaande instanties worden geraadpleegd: Crisis Interventie Netwerk Schoolpsychologen van het NIP (Nederlandse Instituut van Psychologen). Tijdens kantooruren is het NIP-CINS telefonisch te bereiken via het secretariaat van de Sector Jeugd: Telefoonnummer: (030) Bij afwezigheid of buiten reguliere kantooruren kan gebeld worden met: Evelien Velthuis De schoolpsycholoog van de Paulus Mavo (mevr. C. Veenhof-Asselbergs) is ook lid van NIP-CINS en wordt altijd direct geïnformeerd en betrokken. Politie: Schoolarts: Bureau Slachtofferhulp via politie: Crisisdienst GGZ (Kenter): Onderstaande boeken en artikelen zijn op school aanwezig: Fiddelaers-Jaspers, R. (2003). Verhalen van rouw. De betekenis van steun op school voor jongeren met een verlieservaring. Meppel: Drukkerij Giethoorn ten Brink. Spee, I. (2008). Als een ramp de school treft. Omgaan met calamiteiten in het onderwijs. s Hertogenbosch: KPC Groep. Fiddelaers-Jaspers, R. (2010). Mijn troostende ik. Kwetsbaarheid en kracht van rouwende jongeren. Kampen: Uitgeverij Ten Have. Spuij, M., Stikkelbroek, Y., Goudena, P. & Boelen, P. (2008). Rouw en verliesverwerking door jeugdigen. In: Kind en adolescent, jaargang 29, nr. 2, p Fiddelaers-Jaspers, R. & Spee, I. (2004). Weer-zin in leven. Houten: EPN 2004 Fiddelaers-Jaspers, R. (2003). Een klein verhaal van rouw. Betekenisvolle verliezen van jongeren. Heeze: In de Wolken. Abbeele, vanden, C. (2004). Er zijn voor jou. Omgaan met jonge mensen die rouwen. Tielt: Uitgeverij Lannoo nv. Westerink, D. (2010). Vertellen zonder jou. Jongeren over de dood van iemand die ze lief is. Kampen: Uitgeverij Ten Have, KPC groep: Checklist opvang bij een calamiteit (september 2009) Draaiboek bij ziekte en overlijden (september 2009) Een scenario voor verdriet en rouw (september 2009) Hand-out voor mentoren i.v.m. mededeling van overlijden van een leerling. Overig: Verschillende materialen (rouwkaarten, eigenwijsjes, kwaliteitskaarten) 26

27 Bijlage I : Voorbeeldbrieven Geachte ouder(s) / verzorger(s) Ik heb een trieste mededeling voor u. X, leerling uit klas Y, is middels zelfdoding om het leven gekomen. We hebben deze informatie ook aan de leerlingen gegeven en tijdens het eerste lesuur vanmorgen hierover met de leerlingen gesproken. Voor klas Y hebben wij hier de eerste drie lesuren aandacht aanbesteed. Ook voor de ouders van de leerlingen uit deze klas was er een bijeenkomst. Zelfdoding is voor veel mensen moeilijk te begrijpen en te accepteren, zeker omdat het onbeantwoorde vragen oproept. We zullen dit nooit helemaal kunnen begrijpen. Er spelen vele factoren mee die uiteindelijk leiden tot deze daad. Sommige leerlingen zullen zich afvragen of ze dit hadden kunnen voorkomen, andere leerlingen hebben misschien een gevoel van schuld. Dit bericht roept hoe dan ook verschillende reacties, gevoelens en gedrag op. Het is belangrijk dat de leerlingen weten dat iedereen anders reageert op dit schokkende bericht en dat hoe verschillend ook- deze reacties normaal zijn. Het is daarom ook heel belangrijk dat de leerlingen over deze gevoelens praten en daarbij hulp krijgen indien nodig. Het zorgteam, de teamleiders, mentoren, docenten en leerlingbegeleiders zijn beschikbaar voor leerlingen, ouders/verzorgers en voor elkaar om te praten over gedachten, gevoelens en zorgen. De school krijgt de hierbij ondersteuning van deskundigen van het Crisis Interventie Netwerk Schoolpsychologen van het NIP (Nederlandse Instituut van Psychologen). Morgenavond, cccccc, is er een bijeenkomst op school van tot uur. Leerlingen, ouders / verzorgers en personeelsleden, die daar behoeften aan hebben, kunnen dan komen. Het doel van deze bijeenkomst is enerzijds om met elkaar te praten over gevoelens en anderzijds om aanvullende informatie te geven. Ook hierbij zal iemand van het crisisinterventie team van het NIP aanwezig zijn. Deze deskundige kan informatie geven over rouw en over signalen waarop men moet letten. Gelet op de komende dagen zullen er in deze week geen toetsen gegeven worden. Voor de bovenbouw zullen de toetsen en bijbehorende leerstof wel behandeld worden, zodat de lesstof kan worden afgerond. De volgende week zullen de toetsen weer gegeven worden en ook de komende proefwerkweek zal volgens schema verlopen. Zodra er meer bekend is m.b.t. het afscheid en praktische zaken betreffende de uitvaart zullen wij u opnieuw informeren. Onze gedachten gaan uit de familie van X. (Ondertekening door directeur) N.B. op de Paulus Mavo is het boek: Als en ramp de school treft (Ine Spee, 2008) aanwezig. Hierin zijn onderstaande voorbeeldbrieven te vinden: 1. Voorbeeldbrief aan ouders bij overlijden van een leerling na ziekte. 2. Voorbeeldbrief aan ouders bij poging tot zelfdoding van een leerling zonder dodelijk gevolg. 27

28 3. Voorbeeldbrief van informatie aan leerlingen, ouders en collega s bij zelfdoding van een docent/leerling. 4. Voorbeeldbrief aan ouders met informatie over de uitvaart. 5. Voorbeeldbrief ouderavond inzake seksueel geweld op school 6. Voorbeelden van informatiebulletins aan leerlingen bij de dood van een vermiste leerling. 28

29 Bijlage II: Reacties en gedrag van jongeren in rouw Rouw uit zich via emoties, gedrag, denken, lichamelijke reacties en spirituele zaken. Uit onderstaande opsomming blijkt dat veel reacties normaal zijn bij rouw. Jongeren kunnen zeer divers reageren zonder dat dit betekent dat dit afwijkend is. Rouw is een normale reactie op een situatie die niet zo normaal is. Ondanks de verschillende reacties, is professionele hulp meestal niet nodig. De meeste jongeren redden het met steun van de mensen om hen heen. Emotionele uitingen: Angst Verwarring Schuld Spijt Somberheid / depressie Opluchting Boosheid en woede Verdriet Verlies van Vertrouwen Machteloosheid Identificatie met de overledene Gedrag: Zich terugtrekken Opstandig gedrag Risicovol gedrag Oncontroleerbare huilbuien Agressief gedrag Denken: Concentratieproblemen en vergeetachtigheid Zelfverwijten Zich opdringende gedachten en nachtmerries Lichamelijke reacties: Slaapproblemen Eetproblemen Verlies van energie Lage weerstand Psychosomatische klachten Spirituele reacties: Geloofscrisis Zoeken naar betekenis Er is sprake van verstoorde rouw als bepaalde gedragingen langere tijd voorkomen of extreme vormen aannemen. Denk hierbij aan vluchten in alcohol of drugs, niet meer kunnen functioneren in het dagelijkse leven, depressie, zich langere tijd extreem vastklampen of isoleren. Er is sprake van gecompliceerde rouw als er sprake is van langdurige psychische klachten. Een deskundige/gedragswetenschapper kan dit (m.b.v. de DSM) nader bekijken. 29

30 Bijlage III: Mentorlessen na overlijden A: Direct nadat het bericht binnenkomt Geef inleiding, met daarbij de gebeurtenis. Blijf bij de FEITEN! Vraag aan je klas: Hoe heb je het bericht gehoord, van wie, waar etc. (Hiermee nodig je leerlingen uit hun verhaal te doen) Vraag naar de reacties van de leerlingen (Hiermee nodig je leerlingen uit hun gevoel te benoemen). Voorzie voldoende tijd voor emoties. Leg uit wat volgende stappen zijn (Informatief: Hoe zien komende dagen eruit. Wat is wens van ouders m.b.t. klas, bij wie kan je terecht voor persoonlijke vraag/zorg etc.) Geef uitleg over gevoelens van verdriet: Iedereen rouwt op zijn eigen manier. Niet huilen betekent niet dat er geen verdriet is. Vraag de leerlingen wat hen in het verleden geholpen heeft bij het omgaan met verdriet (zodat je hen helpt om ideeën te krijgen betreffende coping strategieën; ) Geef als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (in een later stadium is er pas meer bekend). B: Ter voorbereiding op condoleance bezoek Geef inleiding, met daarbij de feiten. Haal stoel van de overleden leerling niet weg Vraag aan je klas: Hoe was afgelopen dag/dagen? Luister naar verhalen. Hoe willen we de overledene herdenken? (foto, kaars, attributen etc). Wat willen jullie doen? Indien mogelijk (na toestemming familie): Wie wil langs huis om afscheid te nemen. Wie wil iets schrijven of maken? (Denk aan condoleance kaart, gedicht schrijven, bloemen bestellen, rouwadvertentie van de klas etc). Voor de leerlingen die daadwerkelijk op condoleance bezoek gaan: Wat tref je aan? Hoe denk je dat je gaat reageren? Ben je ergens bang voor? Wat wil je zeggen? Benadruk dat het niet erg is om niks te zeggen (stil worden is normale reactie). Er wordt opvang geregeld voor je op school als je terugkomt. Indien mogelijk (na overleg familie): wil er iemand wat zeggen tijdens de uitvaart? Dan moet dat alvast besproken en voorbereid worden. Houd rekening met cultuurverschillen. C: Ter voorbereiding op de uitvaart Geef inleiding, met daarbij de feiten. Vraag aan je klas: Wie gaan er heen? Als je niet gaat, kom je naar school. Bespreek ook hoe gaan jullie er heen, wie gaan er mee als steun? Hoe ziet de rest van de dag eruit? Wellicht is er actieve betrokkenheid van een aantal leerlingen bij de uitvaart mogelijk. Wees hier duidelijk over (denk aan kist dragen, bloemen neerleggen, tekst of muziek voordragen). N.B. op de Paulus Mavo is het boek: Er zijn voor jou (Claire vanden Abbeele, 2004) aanwezig. Hierin zijn verschillende werkvormen voor in de klas te vinden. Ook zijn er op de Paulus Mavo verschillende materialen aanwezig om gevoelens betreffende verdriet bespreekbaar te maken. (coaching kaarten, eigenwijsjes, kwaliteitskaarten, rouwkaarten) 30