Protocol: rouw en verdriet

Transcriptie

1 SPECIAAL BASISONDERWIJS Protocol: rouw en verdriet SBO Toermalijn, Emmen Mei 2012

2 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE... 2 HOOFDSTUK 1: ROUW EN VERDRIET INLEIDING WELK BESEF HEBBEN KINDEREN VAN DE DOOD? HOE MAAK JE DE DOOD BESPREEKBAAR? WAT IS ROUW? ROUWVERWERKING BIJ KINDEREN HOE ROUWEN KINDEREN? HET ROUWPROCES BIJ KINDEREN IN ROUWFASEN WAT KAN DE SCHOOL BETEKENEN? VERSCHEIDENHEID IN HANDELEN... 9 HOOFDSTUK 2: DRAAIBOEK ONDERDEEL LEERLINGEN HET BERICHT KOMT BINNEN SCHOOLLEIDING EN ONTVANGER BIJ ANDERE OMSTANDIGHEDEN HET CRISISTEAM HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN DE KINDEREN ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERLEDEN LEERLING CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERIGE LEERLINGEN BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN ADMINISTRATIEVE ZAKEN ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN CHECKLIST HOOFDSTUK 3: DRAAIBOEK ONDERDEEL GEZINSLEDEN VAN LEERLINGEN HET BERICHT KOMT BINNEN SCHOOLLEIDING EN ONTVANGER HET CRISISTEAM HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN DE LEERLINGEN CONTACTEN MET HET GEZIN CONTACTEN MET OUDERS VAN DE OVERIGE LEERLINGEN BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN CHECKLIST HOOFDSTUK 4: DRAAIBOEK ONDERDEEL COLLEGA S HET BERICHT KOMT BINNEN SCHOOLLEIDING HET CRISISTEAM HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN HET TEAM EN DE LEERLINGEN ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN CONTACTEN MET FAMILIE VAN DE OVERLEDEN COLLEGA CONTACTEN MET OUDERS VAN DE LEERLINGEN BEGELEIDING TUSSEN OVERLIJDEN EN UITVAART NAZORG, IN OVERLEG MET DE NABESTAANDEN ADMINISTRATIEVE ZAKEN ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN CHECKLIST

3 HOOFDSTUK 5: DRAAIBOEK ONDERDEEL GEZINSLEDEN VAN COLLEGA S HET BERICHT KOMT BINNEN SCHOOLLEIDING HET CRISISTEAM HET VERSTREKKEN VAN INFORMATIE HET VERTELLEN VAN HET VERDRIETIGE NIEUWS AAN HET TEAM EN DE LEERLINGEN ORGANISATORISCHE AANPASSINGEN CONTACTEN MET DE DESBETREFFENDE COLLEGA CONTACTEN MET OUDERS VAN DE LEERLINGEN EVALUATIE ADMINISTRATIEVE ZAKEN ONVERWACHTE ZAKEN EN VALKUILEN CHECKLIST HOOFSTUK 6: CASUSFORMULIER BIJ OVERLIJDEN...28 HOOFDSTUK 7: WERKVORMEN LESSUGGESTIES VOOR DE EERSTE WEEK - ALLE GROEPEN LESSUGGESTIES - ONDERBOUW LESSUGGESTIES MIDDEN- EN BOVENBOUW HOOFDSTUK 8: LITERATUURLIJST VAKLITERATUUR ALGEMEEN BOEKEN OVER KINDEREN ALS NABESTAANDEN BOEKEN OVER ZELFDODING BOEKEN VOOR OUDERS VERLIES VAN EEN KIND, ECHTGENOOT GEDICHTEN / VERHALEN BRONNEN / LINKS

4 HOOFDSTUK 1: Rouw en verdriet 1.1. Inleiding De meeste scholen krijgen wel te maken met verdriet en rouw van leerlingen. Een docent is ongeneeslijk ziek, een leerling komt door een ernstig verkeersongeval om het leven, een klasgenoot stapt uit het leven door zelfdoding, een leerling verliest plotseling een van zijn ouders: voorbeelden van ingrijpende gebeurtenissen die scholen niet onberoerd laten en waarvan de gevolgen duidelijk voelbaar zijn in de klas. Het opvangen en begeleiden van leerlingen die te maken krijgen met verlies en verdriet is geen sinecure. Bovendien hebben leraren ook om te gaan met hun eigen emoties. Een goed en op maat gemaakt protocol is een niet te onderschatten hulpmiddel wanneer de school te maken krijgt met een dramatische gebeurtenis. Een protocol geeft houvast in paniektijden en helpt scholen zicht te houden op de aspecten die bij calamiteiten een rol spelen. Het ligt voor de hand deze gegevens regelmatig geactualiseerd moeten worden. Een protocol is geen stoffig instrument: er moet immers mee worden gewerkt. Vrijwel iedere keer wanneer het nodig is om het draaiboek te gebruiken, blijkt achteraf dat er aanpassingen nodig zijn. Een protocol wordt immers vaak weer achterhaald door de werkelijkheid. Dood Als er iemand doodgaat die je heel goed hebt gekend, dan is het nogal logisch dat je erg verdrietig bent. Misschien is het je oma. Misschien is het je hond. Misschien is het een ander, die je zo aardig vond. Als er iemand doodgaat die je heel goed hebt gekend, dan is het nog al logisch dat je erg verdrietig bent. Want doodgaan is: iets missen. Het maakt je ook zo bang. Toch zul je er aan wennen, al duurt het vaak heel lang. ( Nannie Kuiper ) 4

5 1.2. Welk besef hebben kinderen van de dood? Kinderen van drie tot zes jaar kennen het verschil tussen leven en dood. Ze gebruiken het woord dood in hun spel: Jij bent dood, je moet blijven liggen!. Maar ze weten niet precies wat het betekent. Ze weten dat mensen en dieren dood kunnen gaan. Het definitieve karakter van de dood kunnen ze echter nog niet bevatten. Voor hen is dood iets tijdelijks, een soort slaap waarbij de dode niet meer kan zien en bewegen. Ze beginnen te beseffen dat dood en verdriet met elkaar te maken hebben. Kinderen van deze leeftijd denken vaak dat leven en dood elkaar afwisselen. Bij kinderen van zes tot negen begint het besef door te dringen dat de dood onomkeerbaar is, onherroepelijk en definitief. Wat het definitieve einde precies inhoudt, begrijpen ze echter nog niet. Dat is voor hen erg verwarrend en beangstigend. Op deze leeftijd krijgen kinderen belangstelling voor de uiterlijkheden die bij een sterfgeval horen, zoals de kist, de begrafenis, de crematie en het kerkhof. Ze interesseren zich ook voor wat er na de dood gebeurt. Kinderen proberen op allerlei manieren uitdrukking te geven aan de wijze waarop zij dood en sterven begrijpen. Het komt erop aan hier op deze momenten open voor te staan en in te gaan op wat ze vragen en zeggen. Als je als leerkracht hier zelf bang voor bent, breng je deze angst over op kinderen. Kinderen hebben behoefte aan een uitleg die bij hun leeftijd past. Het klopt dat ze op een bepaalde leeftijd nog te jong zijn om de dood volledig te begrijpen. Het is echter wel belangrijk dat de leerkracht hun correcte inzichten bijbrengt. Je moet je niet schuldig of beschaamd voelen als je geen specifieke verklaring kunt geven van wat dood is en waar men na de dood naartoe gaat. Het is voor kinderen goed te aanvaarden dat de leerkracht ook niet op alle vragen antwoord heeft, beter dan dat ze pseudo-verklaringen krijgen die ze achteraf als onjuist kunnen doorprikken Hoe maak je de dood bespreekbaar? De dood bespreekbaar maken, is een goede basis leggen om verdriet en rouw te delen. De dood hoeft dan geen taboe te zijn dat de kinderen extra belast. Het kan een verrijkende levenservaring zijn. Als je goed luistert, eerlijk en open op vragen ingaat, zonder voorbij te gaan aan je eigen twijfels, dan is het onderwerp bespreekbaar. Als de dood een bespreekbaar onderwerp is op school, kun je in tijden van groot verdriet veel voor de kinderen betekenen. De dood houdt kinderen soms erg bezig en komt op allerlei manieren de klas binnen. Wanneer je er open voor staat kun je er als leerkracht prima aandacht aan besteden, ook in de onderbouw. Als je in staat bent je eigen gevoelens te tonen nodig je kinderen uit om zich te uiten. Een leerkracht kan de dood als lesonderwerp introduceren. Je kunt kinderen aan de hand van concrete opdrachten na laten denken en praten over zichzelf, hun gevoelens en de manier waarop ze met anderen omgaan. Laat ze stukjes uit de krant zoeken waarin mensen droefheid tonen en praat erover. Laat kinderen vertellen wat ze het meeste zouden missen in hun leven. Lees een boek voor over verdriet of verlies. Nog beter is aan te sluiten bij de gebeurtenissen van alle dag. Zo leer je kinderen om te gaan met de dood. Door met kinderen herinneringen op te halen, erover te praten, foto s te bekijken en terug te blikken op plezierige momenten, help je hen bij het verwerken van verdriet. Samen stil staan bij de dood, leert kinderen iets over sterven en doodgaan. 5

6 Een kind kan alles aan, zolang het de waarheid hoort en van mensen van wie het houdt de natuurlijke gevoelens mag delen die mensen hebben als ze lijden. (Eda le Shan) 1.4. Wat is rouw? Rouwen is een gedragsuiting na een verlies van iets dat of iemand die je erg dierbaar is. Het rouwgedrag geeft uiting aan het verdriet dat is ontstaan door een verlies. Het is belangrijk dat het verlies verwerkt wordt. Dit is een lang en moeilijk proces. Rouwen is pijn lijden en kost energie. Het verdriet moet een plaats krijgen in je bestaan, zodat je verder kunt leven. Wanneer het verdriet niet goed verwerkt wordt, zullen er vroeg of laat problemen ontstaan in de ontwikkeling van de persoon die iemand verloren heeft. Dit geldt voor volwassenen en voor kinderen. Voor de ontwikkeling van een rouwend kind tot een gezonde volwassene is het belangrijk dat het geleden verlies een plaats krijgt in het leven van het kind. Voor een goede verwerking is het noodzakelijk om het kind de ruimte te geven zijn verdriet te uiten. Kinderen helpen met rouwverwerking betekent dat je helpt het verdriet een plaats te geven Rouwverwerking bij kinderen Wanneer je een geliefd of dierbaar persoon verliest, kun je hier om rouwen. Door het doorlopen van het rouwproces kan een leefbaar evenwicht in de alledaagse werkelijkheid weer gevonden worden. Je kunt rouw zien als het totaal van gevoelens, gedachten en gedrag dat ontstaat ten gevolge van het permanent missen van iemand dierbaars. Omdat zowel volwassenen als kinderen verdriet hebben als zij een dierbare verliezen, kunnen ze beiden ook rouwen. Het kunnen rouwen is niet leeftijdgebonden. Toch zijn er wel verschillen tussen het rouwen van een volwassene en het rouwen van een kind. Kinderen staan er eenvoudigweg niet bij stil dat er iemand zomaar uit hun leven kan verdwijnen. Het verlies is daarom vaak totaal onverwacht en onbegrijpelijk. De hevigheid van het rouwen bij kinderen doet niet onder voor die bij volwassenen. Kinderen laten echter hun rouw, verdriet en niet te omschrijven gevoelens op een andere manier zien. Voor volwassenen is het vaak erg moeilijk om het anders geuite verdriet te herkennen als rouwgedrag. Het is van belang dat de leerkracht op de hoogte is van hoe hij een kind kan begeleiden in het rouwproces. Het mag niet blijven bij enkel herkenning van gedragingen, maar moet uiteindelijk lijden tot een goede begeleiding van het kind Hoe rouwen kinderen? Kinderen vertonen dezelfde emoties en reacties als volwassenen. Ze kunnen verdrietig zijn en huilen, ook al laten ze dat soms niet zien. Ze maken zich zorgen over alles wat er door het verlies in hun leven verandert. Gevoelens komen en gaan, vormen een kringloop: verdriet, woede, jaloezie, ergernis, onmacht, vreugde, kracht, hoop en nog zoveel andere stemmingen dringen het bestaan binnen zonder dat we er vat op hebben, ongeordend en vaak chaotisch. Voor kinderen is doodgaan vaak de eerste confrontatie met zin en betekenis. Kinderen beleven niet verdriet om de dood zelf maar om het grote gemis. Het is de pijn van het gemis dat allerlei vragen bij hen doet opkomen. Waar kom ik terecht als ik dood ga? Wie zal er 6

7 voor me zorgen? Nooit meer, wat is dat? Iemand missen, waarom doet dat zo n pijn? Kinderverdriet is volwaardig, even intens en net zo hevig als bij volwassenen. Ook al hebben kinderen nog het eenvoudige geloof in de dingen en de gebeurtenissen van het leven, het gemis snijdt. Zij verwerken hun verdriet anders. Kinderen willen hun verdriet uiten en zullen dit eerlijk en spontaan doen, op voorwaarde dat wij in staat zijn om onbevangen met hen mee te gaan. Het gevoel waar zij mee zitten en de vragen die hen intens bezig houden, zullen onverwachts en heel direct geuit worden. Luister naar de kinderen, geef ze het gevoel dat ze gezien en begrepen worden. Om de dood voor zichzelf iets begrijpelijker en verdraaglijker te maken gaan de kinderen op zoek naar informatie. Zij hebben de behoefte om veel concrete en heel praktische vragen te stellen. Ook zijn kinderen nieuwsgierig naar feiten met betrekking tot de dood. Omdat deze vragen zo eerlijk zijn en daardoor soms cru over kunnen komen, kunnen de vragen voor degene aan wie ze gesteld zijn erg onthutsend zijn. Ieder kind is een individu. Kinderen vragen om benaderd te worden als uniek wezen. Toch kunnen kinderen in dezelfde leeftijdsgroep soortgelijke reacties vertonen op de dood en rouw vanwege hun cognitieve psychologische ontwikkeling. Houd de leeftijd en capaciteiten van het kind in gedachten bij het beantwoorden van hun vragen. Stel jezelf open en ontdek wat je allemaal van kinderen kunt leren Het rouwproces bij kinderen in rouwfasen Kinderen zijn van nature levenslustig en hebben een sterke drang om te leven. Dit is ook merkbaar in het rouwproces. Kinderen kunnen niet de hele dag continu verdrietig zijn. Zij wisselen treurige momenten automatisch af met vrolijke, actieve momenten. Dit hangt ook samen met het ontwikkelingsniveau dat hoort bij de leeftijd van het kind. Volwassenen vinden deze abrupte overgang vaak onbegrijpelijk. Vooral heel jonge kinderen hebben na een verdrietig moment de behoefte om gewoon even lekker te spelen met de lego of om in de bouwhoek een heel mooi gebouw neer te zetten. Het lijkt dan alsof er niets gebeurd is. Zeker voor kinderen is dit heel normaal en zelfs natuurlijk gedrag. Zij kunnen hun verdriet ook tijdelijk verdringen waarna het vaak onverwacht toch boven tafel komt. Zij blijken het dus nog niet verwerkt te hebben. In het begin is dit niet verontrustend. Het is gebleken dat kinderen hun emoties pas echt gaan tonen als zij zich veilig voelen in de omgeving en situatie waarin zij zich bevinden. Een gezond kind groeit en ontwikkelt zich. Door een aangrijpend en groot geleden verlies zal de ontwikkeling van dit kind voor korte tijd stil kunnen staan. Het is zelfs mogelijk dat het kind tijdelijk een stapje terug zal doen in de ontwikkeling. Het zal weer gedragingen kunnen gaan vertonen die bij een al eerder doorlopen ontwikkelingsstadium horen. Deze ontwikkelingsstop of -terugval ontstaat door het creëren van emotionele ruimte voor het rouwverwerkingsproces dat op dat moment een hogere prioriteit heeft. Kenmerkend voor het rouwproces is dat er een aantal fasen worden doorlopen. Uiteraard bepaalt het kind zelf zijn of haar eigen pad in het rouwproces. Iedereen rouwt op de manier die bij zijn of haar persoonlijkheid past. Wel is het zo dat er veel herkenbare momenten aan te wijzen zijn in het proces. Fase 1: Boosheid verdriet en angst In de eerste fase moet de realiteit onder ogen worden gezien. Hoe graag volwassenen dat ook willen, kinderen kunnen niet altijd beschermd worden tegen pijn en verdriet. Ze zullen met de werkelijkheid moeten leven. In deze fase voeren verdriet, boosheid, pijn en angst de boventoon. Ook kunnen kinderen zich 7

8 schuldig voelen omdat ze bijvoorbeeld ruzie hebben gemaakt en dit nu nooit meer goed kunnen maken. Fase 2: Desoriëntatie en desorganisatie In deze fase is er sprake van rusteloosheid en sterk wisselende gevoelens. Het kind is dikwijls druk doende met niks. In de klas kan hij / zij doorlopend met de voeten schuiven, plotseling opstaan en door de klas lopen of lachen op momenten dat het niet verwacht wordt. Ook kan er sprake zijn van concentratieproblemen. Fase 3: De ontkenning In deze fase ontkent het kind de werkelijkheid omdat deze te veel pijn doet. Er is geen opvallend gedrag. De meeste kinderen kiezen in deze fase wat meer voor alleen zijn en de eenzaamheid. Het verdringen van het verlies kan ertoe bijdragen dat het kind geen nieuwe intieme gevoelsrelaties aan wil gaan om nieuw verlies te voorkomen. Fase 4: Opstandigheid In deze fase protesteert de leerling tegen de werkelijkheid. Sommige kinderen zijn kwaad op personen, die in hun ogen de dood hadden kunnen voorkomen (verwijten aan bijvoorbeeld ouders, politie, huisarts, ziekenhuis). Ook kan er sprake zijn van concentratie- en leerproblemen, slapeloosheid en terugval in een vorige ontwikkelingsfase ( bijvoorbeeld weer duimen of bedplassen, thuis en op school zich extra aanhankelijk en afhankelijk tonen). Fase 5: Aanvaarding In deze fase wordt het verlies onder ogen gezien. De leerling koestert bewust sommige spullen van de overledene. Na de idealisering van de overledene, wordt het beeld van hem of haar realistischer. Het kind praat over de overledene, over wat hij deed of zei in bepaalde situaties. Fase 6: Integratie Het verwerken van de rouw maakt het kind beter toegerust voor de toekomst. De aandacht wordt weer op andere dingen gericht en er is weer ruimte voor nieuwe relaties. Het kind kan weer genieten van gewone dingen van het leven; het verdriet is verwerkt. Voor alle fasen van het rouwproces geldt: Nieuw verlies werpt kinderen terug in het rouwproces. Elk kind heeft zijn eigen tempo in het verwerken van een verlies. Een rouwproces verloopt nooit helemaal volgens het boekje. Zeker bij kinderen komt het heel veel voor dat kracht en zwakte elkaar afwisselen. Net als volwassenen de indruk hebben dat het kind alles vrij goed heeft verwerkt, komt er plotseling weer een terugval. Kinderen uiten hun emoties soms heel direct. Het is niet makkelijk hiermee om te gaan. Toch moeten de boosheid, de angst en het verdriet eruit, het is daarom van belang om te zoeken naar uitwegen waarbij de kinderen bij zichzelf en anderen geen schade kunnen aanrichten Wat kan de school betekenen? De school speelt een bijzondere rol in de opvang van leerlingen, collega s en andere direct betrokkenen die rouwen of een groot verdriet dragen. Het is belangrijk dat het schoolteam en andere direct betrokkenen begrip tonen voor hun verdrietige of verstoorde gedrag. Naar school gaan als rouwende betekent ook hier gezien, beluisterd en begrepen willen worden met al het verdriet, de boosheid, het onbegrip, de onmacht. De rouwende wil aanvaard worden. De juf en meester zijn bijzondere mensen in het leven van de kinderen. Gezien worden door degene die bijzonder is, geeft troost en steun. 8

9 Rouwenden en het gezin waartoe zij behoren, voelen zich gedragen wanneer de schoolomgeving deelt in het verlies en dat laat blijken door kleine zorgvuldige handelingen. Een kaartje sturen met woorden van medeleven, informeren of er iemand van school thuis mag langskomen en luisteren zijn minimale gebaren van nabijheid en betrokkenheid. Aanwezig zijn met de klas op de begrafenis, de andere ouders erbij betrekken, een bijdrage leveren aan de begrafenis, zijn kleine tekens die grote steun geven in het rouwproces. Omdat school zo belangrijk is in het leven van een leerling, ouders/ verzorgers en teamleden, zijn zij een onmisbare schakel in het verwerkingsproces. Kinderen en volwassenen brengen elke vorm van verlies mee naar school Verscheidenheid in handelen In dit protocol zijn meerdere draaiboeken opgenomen. De volgende onderverdeling is gemaakt: 1. Leerlingen: a. leerlingen zelf b. gezinsleden van leerlingen 2. Collega s: a. collega s zelf b. gezinsleden van collega s 9

10 HOOFDSTUK 2: DRAAIBOEK onderdeel leerlingen 2.1. Het bericht komt binnen Bij een ongeval, bij overlijden op school of een overlijden, waarbij de school betrokken is, zorgt de ontvanger voor: De opvang van degene die het meldt en de eventuele getuigen. De overdracht van de melding aan de schoolleiding Schoolleiding en ontvanger Verifiëren de omstandigheden, waaronder de gebeurtenis plaatsvond. Brengen zo nodig de hulpverlening op gang. Gaan na of iedereen op school is, die er moet zijn. Zorgen ervoor dat leerlingen, die zich op de plaats van het ongeval bevinden, naar school worden gehaald. Gaan de gegevens van de overledene na. Zorgen ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft. Zoeken contact met de nabestaanden (eventueel in samenwerking met politie, huisarts, slachtofferhulp e.d.) Bij andere omstandigheden De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden. Zorgen voor informatie over wie, wat, waar en hoe het is gebeurd. Zorgen voor telefonische bereikbaarheid van de school. Geheimhouding van het bericht tot nader order Het crisisteam Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding, de groepsleerkracht en eventuele, in deze situatie belangrijke, anderen zoals de Intern Begeleider en een extern deskundige. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor: Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega s. Contacten met de ouders. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen. Tip: Het zitting nemen in een crisisteam zou meegenomen kunnen worden in groepsoverstijgende taken. 10

11 2.5. Het verstrekken van informatie Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden: Het personeel. Familieleden, zoals broers, zusjes, neven en nichten die op school zitten. De klas van de leerling. Ex-klasgenoten ( binnen de school). Leerlingen van andere klassen. Overige leerlingen (denk ook aan leerlingen in de gymzaal, op excursie, schoolreis, e.d.). Chauffeur en leerlingen, die meereizen wanneer de leerling met het busje naar school kwam Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur Externe instanties die in de school werkzaamheden verrichten (bijv. kinderfysio, jeugdarts, schoolmaatschappelijk werker, tekentherapeut) Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen. Zeker zij moeten het bericht op een zorgvuldige wijze krijgen Het vertellen van het verdrietige nieuws aan de kinderen Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan. Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten? Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips. Zorg indien mogelijk dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat er leerlingen zijn die extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierbij. Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn. Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten. Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren De mededeling Begin met een inleidende zin. Vertel het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis. Breng het bericht over zonder er omheen te draaien. Geef in eerste instantie alleen de hoogst noodzakelijke informatie. Neem voldoende tijd voor emoties. Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie: Vertel hoe het contact verloopt met de familie. Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal). Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek. Laat de kinderen weten hoe het programma van deze dag en van de komende dagen er uit ziet. Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium). 11

12 2.7. Organisatorische aanpassingen Als leerlingen per se naar huis willen, ga dan na of de ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen. Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig Contacten met ouders van de overleden leerling Het eerste bezoek Neem nog dezelfde dag contact op. Maak voor dezelfde dag een afspraak voor een huisbezoek. Ga bij voorkeur samen met iemand van de schoolleiding. Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is. Vraag of je een tweede bezoek mag brengen om wat verdere afspraken te maken en laat een telefoonnummer achter De tweede dag Vraag wat de school kan betekenen voor de ouders. Overleg de te nemen stappen: Welke informatie mag bekend gemaakt worden? Plaatsen van een rouwadvertentie. Afscheid nemen van de overleden leerling. Bijdragen aan de uitvaart. Bijwonen van de uitvaart. Als dit mogelijk is, nagaan welke leerlingen dit willen. Het hoeft niet. Begeleiding door eigen ouders/verzorgers regelen. Afscheidsdienst op school voor leerlingen en leerkrachten Contacten met ouders van de overige leerlingen Informeer de ouders via een brief over: De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. De zorg voor de leerlingen op school. Contactpersonen op school. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. Eventuele afscheidsdienst op school. Nazorg voor de leerlingen. (eventuele) Rouwprocessen bij kinderen en problemen die zich daarbij kunnen voordoen Begeleiding tussen overlijden en uitvaart Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de leerlingen. Creëer een herinneringsplek. Haal de lege stoel niet meteen weg. Bedenk met de klas hoe je de overledene het best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het kind, geliefd speelgoed, o.i.d. Creëer veel ruimte voor de vragen die leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen. 12

13 Maak zo nodig gebruik van speciale lessen om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen. Spreek af wie het contact met de ouders onderhoudt. Nagaan of de ouders het op prijs stellen dat klasgenoten en hun ouders/ verzorgers op bezoek komen. Ga, na overleg met de ouders van de overleden leerling, met de kinderen aan het werk om bijdragen te leveren voor de dienst(en): teksten. Spreek, indien gewenst, af wat de kinderen nog meer kunnen doen bij de verschillende diensten. Bereid het bijwonen van de uitvaart goed voor. Vertel aan de leerlingen wat ze kunnen verwachten. Houd rekening met cultuurverschillen: een Molukse begrafenis is compleet anders dan een Katholieke. De vlag wordt op school tot en met de dag van de begrafenis halfstok gehangen. Organiseer eventueel, in overleg met de ouders, een afscheidsdienst op school om zoveel mogelijk leerlingen de kans te geven afscheid te nemen. Vang de leerlingen na de uitvaart op om nog even na te praten. Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan Nazorg, in overleg met de nabestaanden Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat. Probeer zo mogelijk de dag na de uitvaart weer te starten met de lessen. Organiseer gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen, zoals schrijven, tekenen of het werken met gevoelens. Let op signalen van de kinderen, ouders en collega s die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden. Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding. Sta af en toe stil bij herinneringen, besteed aandacht aan speciale dagen zoals de verjaardag en de sterfdag van de overleden leerling. Ook bijzondere dagen als de feestdagen en voor Rooms- Katholieken Allerzielen (2 november) zijn vaak moeilijke dagen voor de nabestaanden. Denk op speciale dagen ook aan broers en zussen en de ouders van de overleden leerling. Heb oog voor de moeilijke momenten van de ouders van de overledene: schoolreisjes, ouderavonden, e.d. Een kaartje of een gebaar op die momenten kan voor de ouders heel ondersteunend zijn. Rond aan het einde van het schooljaar iets af met de kinderen van de klas van de overledene. Houd oog voor de broers en zussen van het overleden kind (knuffel bijv.). Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben Administratieve zaken Handel administratieve zaken zorgvuldig af. Ga zorgvuldig om met alles wat er van het overleden kind nog op school is: voor de ouders zijn dit heel waardevolle zaken. Geef geen bezittingen mee aan broers of zussen, maar breng het persoonlijk. 13

14 Tijdens latere contacten kunnen ook financiële zaken ter sprake komen, zoals eventueel (gedeeltelijke) restitutie van de ouderbijdrage. De overleden leerling dient uitgeschreven te worden Onverwachte zaken en valkuilen Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen. De leerkracht die het bericht net heeft ontvangen, vertelt, op weg naar de kamer van de schoolleiding, het nieuws aan iedereen die het horen wil. De school vergeet het bericht te verifiëren. Het draaiboek is onvindbaar. De leerlingen in de gymzaal worden vergeten. De school heeft allerlei ideeën voor de dienst. De ouders willen er niets van weten. Dit heeft de school te respecteren. De klas waarin de broer / zus van het overleden kind zit, besteedt nauwelijks aandacht aan het gebeuren. De groepsleerkracht heeft zichzelf emotioneel niet meer in de hand, waardoor een aantal kinderen hysterisch wordt. Op de eerste dag dat er weer les gegeven wordt, zijn de tafel en stoel van de leerling weggehaald. De kinderen willen de eerste dag na de uitvaart nog even napraten. De leerkracht besteedt er geen aandacht aan en begint gewoon met de les. De schoolarts roept het overleden kind op voor een onderzoek. 14

15 2.14. Checklist 01. Bellen: team, denk ook aan collega s die deze dag niet werkzaam zijn schooladviescommissie MR activiteitenraad ouders van betreffende groep familie: steunbetuiging SKOD vorige school van de leerling 02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en de groepsleerkracht. 03. Opvang op school: -professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. -ouders opvangen met kop koffie 04. Schoolvlag half stok 05. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 06. Contact onderhouden met Kerk en uitvaartleider 07. Advertentie opstellen: van alle geledingen en van de klas. Dit indien wenselijk 08. Delegatie familiebezoek 09. Aanschaf knuffel voor broer, zus 10. Bloemstuk regelen 11. Jarigen vieren op gepaste wijze hun verjaardag in de klas 12. Verjaardag overledene: bloemetje op graf. Indien gewenst door ouders. 13. Foto in de boom in de hal 14. Extra nieuwsbrief met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc. 15

16 HOOFDSTUK 3: DRAAIBOEK onderdeel Gezinsleden van leerlingen 3.1. Het bericht komt binnen Bij het overlijden van een gezinslid van een leerling, zorgt de ontvanger voor: De opvang van degene die het meldt. De overdracht van de melding aan de schoolleiding Schoolleiding en ontvanger De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden. Zorgen voor informatie over wie, wat, waar en hoe het is gebeurd. Zorgen voor telefonische bereikbaarheid van de school. Geheimhouding van het bericht tot nader order Het crisisteam Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding, de groepsleerkracht en eventuele, in deze situatie belangrijke, anderen zoals de Intern Begeleider en een extern deskundige. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor: Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega s. Contacten met de ouders. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen Het verstrekken van informatie Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden: Het personeel. De klas van de leerling. Chauffeur en leerlingen, die meereizen wanneer de leerling met het busje naar school komt. Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen. 16

17 3.5. Het vertellen van het verdrietige nieuws aan de leerlingen Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan. Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten? Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips. Zorg indien mogelijk dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat er leerlingen die extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierbij. Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten. Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren De mededeling Begin met een inleidende zin. Vertel het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis. Breng het bericht over zonder er omheen te draaien. Geef in eerste instantie alleen de hoogst noodzakelijke informatie. Neem voldoende tijd voor emoties. Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie: Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal). Vertel dat leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek bij de leerkracht. Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium) Contacten met het gezin Het eerste contact Neem nog dezelfde dag contact op. Vraag of er behoefte is aan een huisbezoek. Ga bij voorkeur samen met iemand van de schoolleiding. Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is. Tijdens het gesprek: Vraag wat de school kan betekenen voor de ouders. Overleg de te nemen stappen: Welke informatie mag bekend gemaakt worden? Sturen van een kaart en bestellen van een rouwstuk Contacten met ouders van de overige leerlingen Informeer de ouders via een brief over: De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. 17

18 3.8. Begeleiding tussen overlijden en uitvaart Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de leerlingen. Creëer een herinneringsplek. Bedenk met de desbetreffende leerling hoe je de overledene het.best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het kind, geliefd speelgoed, o.i.d. Creëer veel ruimte voor de vragen die de leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen. Maak zo nodig gebruik van speciale momenten om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen. Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan Nazorg, in overleg met de nabestaanden Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat. Let op signalen van de kinderen die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden. Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding. Sta af en toe stil bij herinneringen, besteed aandacht aan speciale dagen zoals de verjaardag en de sterfdag van de overleden leerling. Ook bijzondere dagen als de feestdagen en voor Rooms- Katholieken Allerzielen (2 november) zijn vaak moeilijke dagen voor de nabestaanden. Heb oog voor de moeilijke momenten van de ouders van de overledene: schoolreisjes, ouderavonden, e.d. Een kaartje of een gebaar op die momenten kan voor de ouders heel ondersteunend zijn. Ook kan er een jaarlijks moment van gedenken voor iedereen komen. Rond aan het einde van het schooljaar iets af met de kinderen van de klas van de overledene. Houd oog voor de broers en zussen van het overleden kind (knuffel bijv.). Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben. 18

19 3.10. Checklist 01. Bellen: team, denk ook aan collega s die deze dag niet werkzaam zijn familie: steunbetuiging 02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en de groepsleerkracht. 03. Opvang op school: - professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. - ouders of andere betrokkenen opvangen met kop koffie 04. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 05. Delegatie familiebezoek 06. Bloemstuk regelen en kaart sturen 07. Extra nieuwsbrief voor de ouder(s)/verzorger(s) van de leerlingen van de desbetreffende groep. Eventueel met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc. 19

20 HOOFDSTUK 4: DRAAIBOEK onderdeel Collega s 4.1. Het bericht komt binnen Bij een ongeval, bij overlijden op school of een overlijden, waarbij de school betrokken is, zorgt de ontvanger voor: De overdracht van de melding aan de schoolleiding. De schoolleiding zorgt voor de opvang van degene die het meldt Schoolleiding Brengt zo nodig de hulpverlening op gang. Zorgt ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft. Roept alle personeelsleden op een daarvoor geschikt moment bij elkaar voor berichtgeving Het crisisteam Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding en iemand vanuit het team die dichtbij de desbetreffende persoon stond. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor: Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega s. Contacten met de ouders. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen Het verstrekken van informatie Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden: Het personeel. De klas van de leerkracht. Familieleden, zoals broers, zusjes, neven en nichten die op school zitten. Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur Leerlingen van de andere klassen. Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen. Zeker zij moeten het bericht op een zorgvuldige wijze krijgen. 20

21 4.5. Het vertellen van het verdrietige nieuws aan het team en de leerlingen Aandachtspunten vooraf De groepsleerkrachten bereiden zich voor op het gesprek met hun klas. Het kan zijn dat er leerkrachten zijn, die erg veel moeite hebben om met deze tijding de klas in te gaan. Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten? Creëer een sfeer, waarin het mogelijk is om te zeggen dat je er moeite mee hebt of misschien wel: dat je het niet kunt. Bekijk in hoeverre je elkaar kunt ondersteunen met tips. Zorg indien mogelijk dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat leerkrachten en leerlingen extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierin. Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn. Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten. Zorg dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren De mededeling Begin met een inleidende zin. Vertel het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis. Breng het bericht over zonder er omheen te draaien. Geef in eerste instantie alleen de hoogst noodzakelijke informatie. Neem voldoende tijd voor emoties. Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie: Vertel aan het team hoe het contact verloopt met de familie. Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal). Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek. Laat de kinderen weten hoe het programma van deze dag en van de komende dagen er uit ziet. Geef, als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter in een later stadium) Organisatorische aanpassingen Als leerlingen per se naar huis willen, ga dan na of de ouders thuis zijn, op de hoogte zijn en hun kind kunnen ophalen. Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig Contacten met familie van de overleden collega Het eerste bezoek Neem nog dezelfde dag contact op. Ga bij voorkeur samen met iemand van de collega s. Houd er rekening mee dat het eerste bezoek meestal alleen een uitwisseling van gevoelens is. 21

22 4.7.2 De tweede dag Vraag wat de school kan betekenen. Overleg de te nemen stappen: Welke informatie mag bekend gemaakt worden? Plaatsen van een rouwadvertentie Afscheid nemen van de overleden collega Bijdragen aan de uitvaart Bijwonen van de uitvaart. Als dit mogelijk is, nagaan welke leerlingen dit willen. Het hoeft niet. Begeleiding door eigen ouders/verzorgers regelen. Afscheidsdienst op school voor leerlingen en leerkrachten Contacten met ouders van de leerlingen Informeer de ouders via een brief over: De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen. De zorg voor de leerlingen op school. Contactpersonen op school. Regels over afwezigheid. Rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart. Eventuele afscheidsdienst op school. Nazorg voor de leerlingen. (eventuele) Rouwprocessen bij kinderen en problemen die zich daarbij kunnen voordoen Begeleiding tussen overlijden en uitvaart Heb veel aandacht voor gedrag / verdriet van de collega s en leerlingen. Creëer een herinneringsplek. Haal de lege stoel niet meteen weg. Bedenk met de klas hoe je de overledene het best kunt gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen van het overledene, geliefd speelgoed, o.i.d. Creëer veel ruimte voor de vragen die leerlingen hebben. Sommige leerlingen die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief, bijvoorbeeld door te tekenen. Voor de kleuters kan spelen, bijvoorbeeld in de poppenhoek (begrafenisje spelen), verwerking bevorderen. Maak zo nodig gebruik van speciale lessen om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen. Spreek, indien gewenst, af wat de collega s en leerlingen nog meer kunnen doen bij de verschillende diensten. Bereid het bijwonen van de uitvaart goed voor. Vertel aan de leerlingen wat ze kunnen verwachten. De vlag wordt op school tot en met de dag van de begrafenis halfstok gehangen. Organiseer eventueel, in overleg met de ouders, een afscheidsdienst op school om zoveel mogelijk leerlingen de kans te geven afscheid te nemen. Vang de leerlingen na de uitvaart op om nog even na te praten. Vervoer naar en van de uitvaart regelen met de ouders/ verzorgers van de leerlingen die mee gaan Nazorg, in overleg met de nabestaanden Creëer een blijvende plek voor de overledene, maar laat leerlingen ook merken dat het leven weer door gaat. Probeer zo mogelijk de dag na de uitvaart weer te starten met de lessen. Organiseer gerichte activiteiten om het rouwproces te bevorderen, zoals schrijven, tekenen of het werken met gevoelens. 22

23 Let op signalen van de kinderen, ouders en collega s die het moeilijk hebben. Wees o.a. alert op plotselinge gedragsveranderingen, absenties, concentratieproblemen, stemmingswisselingen. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder een verlies hebben geleden. Geef kinderen die veel moeite hebben met het verwerken van het verlies individuele begeleiding. Het is belangrijk terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren en het protocol evt. aan te passen. Dit kan het beste eerst binnen het (crisis) team gebeuren. N.a.v. deze evaluatie kan de contactpersoon contact opnemen met de directe nabestaanden om te informeren hoe zij de gang van zaken ervaren hebben Administratieve zaken Handel administratieve zaken zorgvuldig af Ga zorgvuldig om met alles wat van de overleden collega was Onverwachte zaken en valkuilen Ondanks een goed in elkaar stekend draaiboek kan een school allerlei onverwachte zaken en valkuilen tegenkomen. De leerkracht die het bericht net heeft ontvangen, vertelt, op weg naar de kamer van de schoolleiding, het nieuws aan iedereen die het horen wil De school vergeet het bericht te verifiëren Het draaiboek is onvindbaar De groepsleerkracht heeft zichzelf emotioneel niet meer in de hand, waardoor een aantal kinderen hysterisch wordt Leerlingen die na de afscheidsdienst nog even napraten 23

24 4.13. Checklist 01. Bellen: team, denk ook aan collega s die deze dag niet werkzaam zijn Schooladviescommissie MR activiteitenraad ouders van betreffende groep familie: steunbetuiging SKOD 02. Aanstellen van een contactpersoon. In principe de directeur en een teamlid. 03. Opvang op school: -professioneel gedrag, probeer eigen emoties ondergeschikt te maken. -ouders opvangen met kop koffie 04. Schoolvlag half stok 05. Stilteplekje school (klas): foto, bloemen, blaadjes om te schrijven tekenen voor ouders 06. Advertentie opstellen: van alle geledingen en van de klas. Dit indien wenselijk 07. Delegatie familiebezoek 08. Bloemstuk regelen 09. Foto in de boom in de hal 10. Extra nieuwsbrief met instructie, informatie organisatie omtrent bezoek etc. 24

25 HOOFDSTUK 5: DRAAIBOEK onderdeel Gezinsleden van collega s 5.1. Het bericht komt binnen Bij het overlijden van een gezinslid van een collega, zorgt de ontvanger voor: De overdracht van de melding aan de schoolleiding. De schoolleiding zorgt voor de opvang van degene die het meldt Schoolleiding De melding verifiëren, wanneer het bericht niet afkomstig is van de familie of andere bevoegden. Zorgt ervoor dat het bericht tot nader order geheim blijft. Roept alle personeelsleden op een daarvoor geschikt moment bij elkaar voor berichtgeving. Zoekt contact met de nabestaanden Het crisisteam Zo spoedig mogelijk wordt een crisisteam dat de activiteiten ontwikkelt en coördineert, samengesteld. Dit team bestaat uit iemand van de schoolleiding en iemand vanuit het team die dichtbij de desbetreffende collega staat. Eén persoon wordt als eindverantwoordelijke aangewezen. Het crisisteam is verantwoordelijk voor: Informatie van de betrokkenen. Organisatorische aanpassingen. Opvang van de leerlingen en collega s. Regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart. Administratieve afwikkeling. Nazorg van de betrokkenen Het verstrekken van informatie Het crisisteam gaat na wie geïnformeerd moet worden over het overlijden: Het personeel. De groep van de leerkracht en vervolgens alle groepen. Ouders, activiteitenraad en MR. Schoolbestuur Het crisisteam spreekt af wie wie informeert. Bijzondere aandacht moet er zijn voor de meest nauw betrokkenen. Zeker zij moeten het bericht op een zorgvuldige wijze krijgen. 25

26 5.5. Het vertellen van het verdrietige nieuws aan het team en de leerlingen Aandachtspunten vooraf De directie of afdelingscoördinatoren bereiden zich voor op het gesprek met de desbetreffende klas. Bereid je goed voor: wat ga je zeggen, hoe, welke effecten kan je verwachten? Zorg indien mogelijk dat één van de leerkrachten ambulant is en kan bijspringen. Het kan nl. zijn dat leerkrachten en leerlingen extra opvang behoeven. Directie ondersteunt hierin. Probeer de opvang zoveel mogelijk in de klas te houden, maar zorg dat er een ruimte is waar leerlingen naartoe kunnen die alleen maar willen huilen of erg overstuur zijn. Wees erop voorbereid dat deze jobstijding andere verlieservaringen kan activeren, zowel bij de leerlingen als de leerkrachten. Zorg (indien mogelijk) dat je werkvormen bij de hand hebt die verwerking stimuleren De mededeling Begin met een inleidende zin. Vertel het hoe, waar en wanneer van de gebeurtenis. Breng het bericht over zonder er omheen te draaien. Geef in eerste instantie alleen de hoogst noodzakelijke informatie. Neem voldoende tijd voor emoties. Wanneer de emoties wat luwen en de kinderen vragen hoe het verder moet, kun je overstappen naar de volgende informatie: Vertel aan het team hoe het contact verloopt met de familie. Geef uitleg over gevoelens van verdriet die naar boven kunnen komen (een ieder verwerkt het verdriet op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal). Vertel bij wie leerlingen terecht kunnen voor een persoonlijk gesprek Organisatorische aanpassingen Kijk kritisch naar de activiteiten die de school de komende dagen organiseert, zoals feesten, sportdagen, e.d. Wellicht is afgelasting of uitstel nodig Contacten met de desbetreffende collega Het eerste contact Neem nog dezelfde dag contact op en bespreek, indien mogelijk, de wensen van de collega. Maak korte afspraken. (zie punt 3.6.) De tweede dag Bijwonen van de uitvaart. Navragen hoeveel collega s er verwacht worden en wie Contacten met ouders van de leerlingen Informeer de ouders via een brief over: De gebeurtenis. Organisatorische (rooster-) aanpassingen en de inzet van een invalleerkracht. 26