Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. Levercirrose

Transcriptie

1 Informatie van de Maag Lever Darm Stichting en de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen

2 De Maag Lever Darm Stichting heeft deze brochure met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen. De brochure bevat algemene informatie, waaraan niet zonder meer medische conclusies voor een individuele situatie kunnen worden verbonden. Voor een juiste beoordeling van uw eigen situatie, dient u dus altijd te overleggen met uw arts of een andere professionele hulpverlener. De Maag Lever Darm Stichting aanvaardt geen aansprakelijkheid voor mogelijke onjuistheid en/of onvolledigheid van de in deze brochure verstrekte informatie, terwijl evenmin aan de inhoud van deze brochure rechten kunnen worden ontleend. De Maag Lever Darm Stichting is een onafhankelijke organisatie die zich inzet om maag-, darm- en leverziekten te voorkomen en te bestrijden en patiënten een betere kwaliteit van leven te kunnen bieden. De Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen is de wetenschappelijke beroepsvereniging van maag-darmleverartsen. De vereniging wil onder andere de kennis over ziekten van de spijsverterings organen bevorderen. Deze brochure valt onder een Creative Commons Naamsvermelding- NietCommercieel- GeenAfgeleideWerken 4.0 Internationaal-licentie (CC-BY-NC-ND). Dit betekent dat het toe gestaan is de brochure te delen (kopiëren, verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat), onder de volgende voorwaarden: 1 Naamsvermelding: de gebruiker dient de maker van het werk te vermelden, een link naar de licentie te plaatsen; 2 NietCommercieel: het werk mag niet gebruikt worden voor commerciële doeleinden; 3 GeenAfgeleideWerken: het veranderde materiaal mag niet verspreid worden als het werk is geremixt, veranderd, of op het werk is voortgebouwd; 4 Geen aanvullende restricties: geen juridische voorwaarden of technologische voor zieningen mogen toegepast worden die anderen er juridisch in beperken om iets te doen wat de licentie toestaat. Inhoud Een verhaal uit de praktijk Wat is levercirrose? De spijsvertering Wat zijn de klachten? Wat is de oorzaak? Wat kan de arts doen? Wat is de behandeling? Wat kunt u zelf doen? Hoe verder? Extra informatie of vragen? Overzicht brochures

3 Een verhaal uit de praktijk Ik ben een enthousiaste voetballer. In het weekend was ik meestal op het sportveld te vinden. Heerlijk een balletje trappen met mijn vrienden. Een prima uitlaatklep voor mijn drukke baan. Op een gegeven moment was ik steeds moe. Daarom ging ik minder sporten maar dat hielp niet, ik werd steeds lustelozer. Ik had geen energie meer en kreeg last van mijn spieren en gewrichten. Ik besloot toen naar mijn huisarts te gaan. Uit het bloedonderzoek bleek dat ik chronische hepatitis B had. Dit is een ontsteking van de lever die wordt veroorzaakt door een virus. Hierdoor kan de lever beschadigen, waardoor littekenweefsel wordt gevormd. Uiteindelijk kan dit tot een blijvende beschadiging van de lever leiden. Het littekenweefsel herstelt zich dan niet meer. Dit wordt levercirrose genoemd. Ik schrok erg van die diagnose. Om de ontsteking te remmen en verdere leverbeschadiging te stoppen, krijg ik nu anti-virale medicijnen. Deze medicijnen remmen de deling van het virus, en daarmee de ontsteking van de lever. Mijn lever is wel beschadigd. Er zit littekenweefsel dat niet meer weg zal gaan. Ik heb dus levercirrose. Ik probeer zo gezond mogelijk te leven. Ik werk nog drie dagen per week en dat lukt me net. Sporten lukt me niet meer, maar ik wandel nu regelmatig. Als ik me moe voel, neem ik een pauze. Op die manier functioneer ik het beste. Ik probeer dus zoveel mogelijk rekening te houden met mijn ziekte. In deze brochure krijgt u meer informatie over levercirrose. U kunt lezen op welke manier levercirrose kan ontstaan en wat de klachten zijn. Daarnaast wordt besproken hoe de diagnose gesteld wordt, wat de behandelingsmogelijkheden zijn en wat u zelf kunt doen. Wat is levercirrose? Om te begrijpen wat levercirrose is, wordt eerst de werking van de spijs vertering en de functie de lever uitgelegd. Daarna wordt besproken hoe levercirrose ontstaat en wat het is. De spijsvertering Het verteren van voedsel wordt ook wel spijsvertering genoemd. Alle organen die samen zorgen voor de spijsvertering 1 noemen we het spijsverteringsstelsel. De spijsvertering begint in de mond. In de mond wordt voedsel fijngekauwd en vermengd met speeksel. Hierdoor kunt u het makkelijk doorslikken. In 11 speeksel zitten stoffen die het voedsel 10 helpen verteren. Zodra u voedsel doorslikt, komt het in de slokdarm. De slokdarm is in feite een soort transportkanaal. De spieren in de slokdarmwand duwen het voedsel naar de maag. Op de overgang van slokdarm naar maag zit een sluitspiertje. Dit gaat open als er voedsel vanuit de slokdarm de maag in gaat en sluit zich daarna weer. Hierdoor kan er minder Spijsverteringsstelsel 1 Mond 2 Slokdarm 3 Maag gemakkelijk voedsel en maagsap terugstromen vanuit de maag in de slokdarm. 6 Blinde darm 7 Endeldarm 8 Anus 4 Dunne darm 5 Dikke darm Het sluitspiertje zorgt op deze manier 9 Alvleesklier 10 Galblaas 11 Lever Van der Zon Visueel 4 5

4 voor eenrichtingsverkeer. In de maag wordt voedsel gekneed en vermengd met 1 maagsap. Dit maagsap wordt door de maag aangemaakt en het bevat onder andere zoutzuur. Het zure maagsap is belangrijk voor de verdere vertering van het voedsel in de maag. Daarnaast vormt het zoutzuur een barrière tegen eventuele ziekmakende bacteriën die u met het eten binnenkrijgt. De meeste bacteriën kunnen niet overleven in de zure maag en gaan dood. Een warme maaltijd blijft gemiddeld 2 drie uur in de maag. Daarna wordt de voedselbrij doorgegeven aan de twaalfvingerige darm; het eerste deel van de dunne darm. 3 In de dunne darm worden spijsverteringssappen uit de galblaas en alvleesklier aan de voedselbrij toegevoegd. Deze spijsverteringssappen zorgen voor een goede vertering van vetten, eiwitten en suikers in de dunne darm. De alvleesklier produceert zelf alvleeskliersap met belangrijke spijsverteringsenzymen. Galvloeistof wordt aangemaakt door de lever. In de dunne darm vindt het belangrijkste deel van de vertering plaats. De voedingsstoffen die vrijkomen bij de vertering, worden via de wand van de dunne darm in het bloed opgenomen. Vervolgens komen ze in de lever terecht. In de lever worden de voedingsstoffen tijdelijk opgeslagen of omgezet in bijvoorbeeld bouwstoffen of energie. De dunne darm gaat over in de dikke darm en vervolgens de endeldarm. De spijsvertering is voltooid als de onverteerbare voedselresten als ontlasting het Lever en Galwegen 1 Slokdarm 2 Lever 3 Galwegen 4 Galblaas 5 Maag 6 Twaalfvingerige darm 7 Alvleesklier 8 Papil van Vater 9 Dunne darm 9 Van der Zon Visueel lichaam verlaten. De lever is een belangrijk orgaan met veel verschillende functies. Behalve Vanwege de grote reservecapaciteit van de lever geven leverziektes vaak pas de aanmaak van galvloeistof vindt ook opslag van vitaminen en mineralen in de in een laat stadium klachten. In een vroeg stadium hebben veel mensen met lever plaats. In de lever worden veel essentiële stoffen geproduceerd zoals eiwitten leverziekten geen klachten. Dit komt doordat het gezonde deel van de lever de en vetten. Daarnaast maakt de lever giftige stoffen en medicijnen onschadelijk en verschillende functies goed genoeg kan uitvoeren. speelt hij een belangrijke rol bij de energiehuishouding. De lever is een bijzonder orgaan met een grote reservecapaciteit en een groot herstelvermogen. De lever ligt rechtsboven in de buikholte, vlak achter de ribben. Bij volwassen mensen weegt de lever ongeveer anderhalve kilo en is bijna zo groot als een voetbal. Wanneer is het gevolg van een chronische leverziekte. Chronisch wil zeggen een deel van de lever verwijderd wordt, groeit het resterende deel weer aan. Een dat de leverziekte lang bestaat. voorwaarde hiervoor is dat het achtergebleven deel van de lever gezond en groot Er is sprake van levercirrose als het leverweefsel zo erg is beschadigd dat het genoeg is. niet meer kan herstellen. Het leverweefsel kan beschadigd raken door een infectie, 6 7

5 een vergiftiging of een ziekte. Hierdoor gaan de levercellen eerst ontsteken. V ervolgens sterven ze af en worden ze Lever met cirrose Van der Zon Visueel vervangen door littekenweefsel. Wat zijn de klachten? Als gevolg hiervan kan het bloed niet meer goed door de lever is een sluipend proces. Dat wil zeggen dat levercirrose lang stromen. De lever raakt steeds zaam ontstaat en dat patiënten in het beginstadium vaak niet of nauwelijks verder beschadigd en is steeds klachten hebben. Na verloop van tijd raakt de lever steeds meer beschadigd. minder in staat om zijn functies Hierdoor kunt u last krijgen van onderstaande klachten. uit te oefenen. Om dit functieverlies zoveel mogelijk op te vangen, gaan gezonde levercellen zich delen. Bij beginnende cirrose kan de lever dan ook groter worden. vermoeidheid en zwakte; In een later stadium wordt de lever juist weer kleiner. Een gezonde lever heeft verminderde eetlust; een glad oppervlak. Bij levercirrose is de lever aan de buitenkant hobbelig. gewichtsverlies; misselijkheid en braken; Er zijn drie stadia van levercirrose: stadium A, B en C. Stadium A is het begin buikpijn; stadium. Dit stadium is in principe nog omkeerbaar. Dit betekent dat de litteken- jeuk; vorming langzaam minder wordt als de achterliggende oorzaak van de leverziekte geelzucht (het geel zien van de huid en het oogwit); wordt weggenomen. Stadium B is ernstiger en stadium C is zeer ernstig, deze kleine spinvormige bloedvaatjes op de borst en bovenarmen (spider naevi); stadia zijn onomkeerbaar. In een vergevorderd stadium is een levertransplantatie donkere plekken in het gezicht en rode handpalmen; de enige mogelijke behandeling en de enige kans op genezing. stoppen van de menstruatie bij vrouwen; Het is niet duidelijk hoeveel mensen levercirrose hebben. Dat komt doordat borstvorming en impotentie bij mannen. beginnende levercirrose niet altijd klachten geeft. In een gevorderd stadium van levercirrose stroomt het bloed steeds moeilijker door de lever. Hierdoor ontstaat er stuwing in de bloedvaten van de lever en de darmen. De druk in de poortader neemt hierdoor toe. De poortader is het bloedvat dat bloed naar de lever aanvoert. De toenemende druk in de poortader wordt portale hypertensie genoemd. Als er sprake is van portale hypertensie, kunnen de volgende klachten ontstaan: Spataderen in slokdarm of maag Door de toegenomen druk in de poortader zoekt het bloed een uitweg naar andere bloedvaten. Deze bloedvaten zwellen op en worden spataderen. De 8 9

6 spataderen ontstaan met name in de slokdarm of maag. Ze kunnen levensgevaarlijke bloedingen veroorzaken. Vochtophoping in de buikholte (ascites) Door de hoge bloeddruk in de lever kan er vocht vanuit de bloedvaten in de buikholte terechtkomen. Een opgezette buik is het gevolg. Een vergrote milt Door de hoge bloeddruk in de lever stroomt er meer bloed door de milt. Hierdoor kan op den duur een vergrote milt ontstaan. Uiteindelijk is de lever niet meer in staat om giftige stoffen onschadelijk te maken en uit het bloed te verwijderen. Als gevolg hiervan komen afbraakproducten in de hersenen terecht, waardoor vergiftiging van de hersenen ontstaat. Dit wordt encephalopathie genoemd. Dit kan trillende handen, concentratieverlies, sufheid, verwardheid en een gedragsverandering veroorzaken. Uiteindelijk kan de patiënt in coma raken en overlijden. Ga meteen naar de dokter bij: koorts; bloed opgeven/braken van bloed; het dikker worden van uw buik en/of uw enkels; sufheid en verwardheid. Leverkanker (hepatocellulair carcinoom) Mensen met levercirrose hebben een verhoogde kans op het krijgen van leverkanker. Regelmatige controle door uw arts is daarom belangrijk. Wat is de oorzaak? kan ontstaan als gevolg van verschillende chronische leverziekten. De meest voorkomende chronische leverziekten die uiteindelijk kunnen leiden tot levercirrose zijn: Chronische leverbeschadiging door langdurig alcoholgebruik. Op lange termijn kan overmatig alcoholgebruik leiden tot een blijvende beschadiging van de levercellen, met als uiteindelijk gevolg levercirrose; Hepatitis B en C; Auto-immuun hepatitis; Primaire biliaire cirrose (een chronische ontsteking van de galkanaaltjes in de lever); Primaire scleroserende cholangitis (een chronische ontsteking van de gal wegen binnen en buiten de lever); Chronische hepatitis door vetstapeling in de lever; Hemochromatose (ijzerstapelingsziekte). Langdurig alcoholgebruik kan de oorzaak zijn van leverproblemen. Bij veel patiënten ontstaat een leverziekte echter niet vanwege het drinken van (te veel) alcohol. Uitgebreide informatie over hepatitis B en C vindt u in de brochure Hepatitis. Meer informatie over de andere aandoeningen vindt u op

7 Wat kan de arts doen? Uw arts onderzoekt of u levercirrose hebt. Hij vraagt naar uw klachten en doet lichamelijk onderzoek. Daarna is verder onderzoek nodig om de diagnose te stellen. Meestal is een combinatie van verschillende onderzoeken nodig om het stadium van de levercirrose vast te stellen. Op basis van de resultaten van deze onderzoeken bespreekt de arts met u welke behandeling mogelijk is. Bloedonderzoek Bloedonderzoek is nodig om een beeld te krijgen van de ernst van de cirrose en hoe deze zich ontwikkelt. In het bloed worden de gehaltes bepaald van onder andere: eiwitten (stolling en albumine); bilirubine; enzymen (ASAT, ALAT, AF, GGT). De uitslag van dit bloedonderzoek geeft informatie over het functioneren van de lever. Echogeleide leverbiopsie Met een leverbiopsie neemt de arts een stukje weefsel van de lever. Dit wordt vrijwel altijd gedaan in combinatie met een echografie. De arts ziet dan op het beeldscherm waar de naald precies ingebracht moet worden. Een leverbiopsie wordt gedaan onder plaatselijke verdoving. De leverbiopsie gebeurt met een lange holle naald. Deze naald wordt tussen uw rechter ribben ingebracht en voorzichtig verder geschoven naar de lever. Daar haalt de arts een stukje weefsel weg, het leverbiopt. Het biopt wordt vervolgens onder de microscoop verder onderzocht. Op die manier kan de arts vaststellen of er sprake is van een ontsteking of levercirrose. Ook de aard van een ontsteking en het stadium van de cirrose of andere leverziekte kan vastgesteld worden. Bij een biopsie is er een kleine kans op een nabloeding. Daarom wordt vóór de biopsie uw bloedstollingswaarden gecontroleerd. Na de biopsie moet u een aantal uren in het ziekenhuis plat in bed blijven liggen. Uw bloeddruk en pols worden dan regelmatig gecontroleerd. Ook kunt u dan pijnstilling krijgen als dat nodig is. Leverbiopsie 1 Lever 2 Holle naald Echografie Met een echografie ziet de arts of er afwijkingen zijn in uw lever. Bij een echografie wordt gebruik gemaakt van geluidsgolven. Tijdens het onderzoek ligt u op een onderzoekstafel. Uw buik wordt ingesmeerd met een gel die geluidsgolven goed geleidt. Daarna beweegt de arts het echoapparaat over uw buik. Het echoapparaat zendt geluidsgolven uit en vangt de teruggekaatste geluidsgolven op. De verschillende soorten weefsels in en rond de lever kaatsen deze golven allemaal op een andere manier terug. De teruggekaatste geluidsgolven zijn te zien op een beeldscherm en geven zo informatie over de lever. Een echografie is een eenvoudig onderzoek dat geen pijn doet. 1 2 Van der Zon Visueel 12 13

8 CT-scan of computertomografie Met een CT-scan kan de arts afwijkingen aan de lever opsporen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van röntgenstralen. Tijdens het onderzoek ligt u op een onderzoekstafel en wordt u langzaam door een kokervormige scanner geschoven. De scanner maakt een serie gedetailleerde foto s van uw lever. Meestal wordt van tevoren contrastvloeistof in een ader gespoten. Hierdoor worden de afbeeldingen duidelijker. Fibroscan Een FibroScan wordt uitgevoerd om de hoeveelheid littekenweefsel (fibrose) in de lever te meten. Dit littekenweefsel wordt fibrose genoemd. Alle patiënten met een (chronische) leverziekte kunnen fibrose krijgen. Dus ook als u een chronische leverziekte heeft die is veroorzaakt door een virusinfectie, zoals hepatitis B of C. Als bekend is hoeveel fibrose er in uw lever zit, kan uw arts beter bepalen welke behandeling voor u geschikt is. Het onderzoek met de FibroScan maakt gebruik van geluidsgolven en is eenvoudig uit te voeren. De FibroScan meet hoe soepel en stevig de lever is, waardoor de mate van fibrose te bepalen is. Het onderzoek is minder goed uit te voeren bij patiënten met ernstig overgewicht en patiënten met veel vocht in de buik. Vooraf aan het onderzoek is het niet nodig om kleding uit te trekken. De arts of assistent vraagt u alleen uw buik bloot te maken. Dan plaatst hij de echo-kop, voorzien van wat gel, op de huid van de buik ter plaatse van de lever en stuurt via de echokop de geluidsgolven. Dit voelt u als een soort tikjes. Het is niet pijnlijk. Het apparaat meet hoe snel de geluidsgolven terugkomen. De snelheid geeft aan hoe soepel de lever is. De arts meet dit minimaal tien keer. Dan krijgt hij een betrouwbare uitslag. Het onderzoek duurt enkele minuten. U krijgt de uitslag bij de volgende afspraak met uw behandelend arts. MRI-scan of magnetic resonance imaging Ook met een MRI-scan kan de arts afwijkingen aan de lever opsporen. Dit onderzoek lijkt op een CT-scan. In plaats van röntgenstralen wordt een sterk magnetisch veld gebruikt. Ook voor dit onderzoek ligt u een kokervormige scanner. Meestal krijgt u voor het onderzoek contrastvloeistof in een ader ingespoten. De scanner maakt een serie gedetailleerde foto s van uw lever. Gastroscopie Een gastroscopie wordt gedaan als de arts denkt dat u spataderen in uw slokdarm of maag hebt. Tijdens dit onderzoek bekijkt de arts de binnenkant van uw slokdarm, maag en twaalfvingerige darm. Dit gebeurt met een speciaal kijkinstrument, een endoscoop. Dit is een dunne, flexibele slang die via de mond in de slokdarm en maag wordt geschoven. Tijdens het onderzoek kan de arts direct kleine ingrepen uitvoeren zoals het afbinden van spataderen in de slokdarm met elastiekjes. Meer informatie over dit onderzoek vindt u in de brochure Gastroscopie. Wat is de behandeling? Als de oorzaak van de levercirrose bekend is, kan de arts een behandeling starten. De behandeling is afhankelijk van de ziekte die de cirrose veroorzaakt. Hepatitis B of C wordt bijvoorbeeld soms behandeld met medicijnen. In het geval van hemochromatose bestaat de behandeling uit aderlatingen. Als de ziekte geneest, stopt de vorming van nieuw littekenweefsel. Het littekenweefsel dat al in de lever zit, is meestal niet te genezen. Kan de achterliggende ziekte niet worden behandeld? Dan kan de levercirrose zich uitbreiden en ontstaat er steeds meer littekenweefsel. Het is onduidelijk hoe de levercirrose zich vervolgens ontwikkelt. De cirrose kan jarenlang stabiel blijven. Dit betekent dat er geen nieuw littekenweefsel bij komt. Maar de cirrose kan ook erger worden. Soms is een levertransplantatie dan de enige oplossing

9 Daarnaast zijn onderstaande behandelingen van complicaties van de levercirrose mogelijk: Patiënten met levercirrose zijn gevoeliger voor infecties. Bij een infectie kan de arts antibiotica voorschrijven. Als er vochtophoping in de buikholte (ascites) ontstaat, kan de arts vochtafdrijvende medicijnen voorschrijven. Dit wordt gecombineerd met een zout beperkt dieet. Een diëtist kan u hierbij helpen met een voedingsadvies. Verwardheid of sufheid door encephalopathie kan behandeld worden met lactulose of neomycine. Deze medicijnen verhinderen de opname van bepaalde stoffen door het lichaam via de darmwand. Behandeling van slokdarmspataderen Als gevolg van levercirrose kunnen slokdarmspataderen ontstaan door de verhoogde bloeddruk in de lever. Als u slokdarmspataderen hebt, krijgt u bloeddrukverlagende medicijnen. Hierdoor verkleint de kans op een bloeding. Als de slokdarmspataderen toch gaan bloeden, bestaan er verschillende andere behandelingen: Endoscopische behandeling van de bloeding De arts probeert de bloeding te stoppen met behulp van een flexibele slang via uw mond. Deze flexibele slang wordt ook wel een endoscoop genoemd. De arts kan medicijnen naast de spatader spuiten, die ervoor zorgen dat de ader wordt dichtgedrukt en de bloeding stopt. Een andere mogelijkheid is het afbinden van de bloedende spatader, waardoor deze afsterft. Deze behandeling wordt ook wel rubberbandligatie genoemd. Er is ook een behandeling waarbij de arts een omleiding aanlegt met behulp van een buisje (stent). Deze omleiding wordt ook wel shunt genoemd. De arts plaatst het buisje tussen de poortader en een tak van de afvoerende leverader. Het bloed kan dan beter wegstromen uit de poortader. Hierdoor neemt de druk af in de poortader en vervolgens ook in de spataderen. Deze behandeling wordt ook wel T.I.P.S. (Transjugulaire Intrahepatische Portosystemische Shunt) genoemd. Een dergelijke omleiding kan overigens ook buiten de lever om worden aangelegd. De arts zal u ook enkele leefregels en voedingsadviezen geven. Hiermee kunt u zo gezond mogelijk blijven. In sommige gevallen verwijst de arts u naar een diëtist voor een persoonlijk voedingsadvies. Goede voeding is namelijk erg belangrijk. Het houdt uw lichaam en uw lever in een zo goed mogelijke conditie. Wat kunt u zelf doen? Voeding bij levercirrose Gezonde mensen krijgen voldoende belangrijke voedingsstoffen binnen als zij dagelijks volgens de hiervoor genoemde richtlijnen eten. Mensen met levercirrose kunnen nogal eens ondervoed raken. De belangrijkste oorzaken hiervan zijn: Te weinig eten: door weinig eetlust, misselijkheid of een vol gevoel; Onvoldoende variatie in voedingsstoffen, bijvoorbeeld door zelf een vetarm dieet te gaan volgen; Diarree, waarbij de darmen minder voedingsstoffen opnemen; De lever krijgt minder voedingsstoffen aangevoerd; De lever kan voedingsstoffen niet goed omzetten en opslaan. Om ondervoeding bij levercirrose tegen te gaan, kunt u extra koolhydraten en eiwitten gebruiken. Verder zijn voldoende vet, vitaminen en mineralen onmisbaar in uw dagelijkse voeding. Het is belangrijk dat u extra voedingsmaatregelen neemt. De volgende adviezen kunnen u hierbij helpen. Vaker eten, een goed ontbijt en eten voor het slapen gaan Bij levercirrose kan de lever niet veel voedingsstoffen tegelijk verwerken. Daarom kunt u het best vier tot zeven kleinere maaltijden verspreid over de dag gebruiken. Uw lichaam kan dan makkelijker voldoende energie en eiwitten uit de voeding halen. Daarbij is eten voor het slapen gaan belangrijk. Een boterham 16 17

10 met kaas of een schaaltje yoghurt met muesli geeft voldoende energie voor de nacht. Als u opstaat kunt u met een goed ontbijt de energievoorraad meteen aanvullen. Door het eten van meerdere kleinere maaltijden over de dag verspreid, kunt u bovendien een vol gevoel en misselijkheid voorkomen. Extra koolhydraten kost uw lichaam extra energie. Deze energie wordt voornamelijk geleverd door de koolhydraten uit de voeding. Hoe ernstiger de levercirrose, hoe meer extra energie er nodig is. Door te zorgen dat u voldoende energie uit de voeding haalt, voorkomt u dat spiermassa wordt afgebroken en als energiebron gaat dienen. In het beginstadium van levercirrose, als er nog weinig klachten zijn, is een kleine hoeveelheid extra koolhydraten al voldoende, bijvoorbeeld een beker melk, of een portie fruit. In een later stadium van levercirrose zijn andere adviezen noodzakelijk. Een diëtist kan u het best helpen met een persoonlijk voedingsadvies. Extra vet Het gebruik van voldoende vet is belangrijk bij levercirrose, omdat vet een energieleverancier is. Ook zorgen vetten voor een goede opname van de in vet Tips om extra energie uit uw voeding te halen Gebruik vier tot zeven kleine maaltijden per dag; Kies voor vette producten zoals smeerbare margarine of halvarine, vette vis en noten. Deze producten bevatten veel gezonde vetten en leveren meer energie dan magere voeding; Voeg aan yoghurt, vla, pap, soep, jus of saus een scheutje ongeklopte slagroom toe; Gebruik suiker of honing in de koffie, thee, vruchtensap, yoghurt of pap; Wissel zoete, zure, hartige, warme en koude gerechten regelmatig af; Neem een broodmaaltijd als een warme maaltijd u tegenstaat. oplosbare vitaminen A, D, E en K. Onverzadigde vetten zoals dieetmargarine, dieethalvarine, olie, noten en vette vis zijn gezonde vetten. Daarnaast zijn er verzadigde vetten. Dit zijn de ongezonde vetten. Verzadigd vet zit vooral in harde margarine of roomboter, hard frituurvet, vet vlees, volvette zuivel, chocolade, koek, gebak, snacks en zoutjes. Deze vetten vergroten de kans op hart- en vaatziekten. Kies zoveel mogelijk voor onverzadigde (vloeibare) vetten en vermijd verzadigde vetten. Een diëtist kan u informeren over vette producten die u dagelijks kunt eten. Extra eiwitten Een gevolg van levercirrose is dat de lever meer eiwitten afbreekt dan in de gezonde situatie, terwijl de aanmaak van eiwitten is verminderd. Ook kan de zieke lever niet te veel eiwitten tegelijkertijd verwerken. Het is daarom belangrijk dat u verdeeld over de dag meer eiwitten binnenkrijgt. Een diëtist kan u helpen om de juiste hoeveelheid eiwitrijke voeding in uw menu te bepalen. Eiwitten zitten in melk, melkproducten, kaas, vlees, vleeswaren, vleesvervanging (ei, tahoe), peulvruchten, noten, granen en brood. Denk bij het gebruik van extra eiwitten aan een glas melk, een schaaltje vla of een boterham met een extra plakje hartig beleg en wat meer vlees of vleesvervanging. Als de levercirrose in een vergevorderd stadium is en er complicaties optreden, kan het nodig zijn om juist eiwitarm te eten. U leest hierover meer onder Extra dieetmaatregelen bij complicaties van levercirrose op pagina 11 in deze brochure. Vitamine D en Calcium Door levercirrose kunnen stoornissen ontstaan in de opname van vitamine D en calcium (kalk). Ook kan dit ontstaan door gebruik van bepaalde medicijnen. Hierdoor ontstaat bij veel mensen met levercirrose botontkalking. gaat bovendien vaak met diarree gepaard, waardoor vitamine D en calcium te snel uit het lichaam verdwijnen. Door voldoende vitamine D en calcium te gebruiken, kunt u botontkalking voor een deel voorkomen. Vitamine D zit vooral in margarine, halvarine, roomboter en vette vis. Belangrijke calciumleveranciers zijn melk, melkproducten en kaas

11 Vitamine A, D, E en K en mineralen Door levercirrose bestaat een grotere kans op tekorten aan de in vet oplosbare vitaminen A, D, E en K en de mineralen ijzer, zink, magnesium, selenium en kalium. De arts zal dit regelmatig bij u laten controleren. In overleg met uw arts of diëtist kunt u een preparaat van multivitaminen en mineralen voorgeschreven krijgen. Dieetproducten als ondersteuning van uw dieet Als ondersteuning van uw dieet kunnen dieetproducten nuttig zijn. Dieetproducten zijn voedingsmiddelen die afgestemd zijn op een specifieke situatie. Zij kunnen extra energie, eiwitten, vitaminen en mineralen bevatten. Overleg met uw arts of diëtist welke producten geschikt zijn. De arts of diëtist bepaalt ook de hoeveelheid. Verschillende zorgverzekeraars vergoeden dieetproducten als de verzekerde ze om medische redenen gebruikt. Deze producten zijn verkrijgbaar bij apotheken en thuiszorgwinkels. Als aanvullende dieetproducten u niet voldoende energie opleveren, kan een arts sondevoeding adviseren. Sondevoeding is een complete vloeibare voeding die via een slangetje direct in de maag of in de darmen komt. Meer informatie hierover vindt u in onze brochures over sondevoeding. Extra dieetmaatregelen bij complicaties van levercirrose Als de levercirrose in een vergevorderd stadium is kunnen complicaties ontstaan, zoals vochtophoping in de buik, vochtophoping in de enkels, slokdarmspataderen of ophoping van afvalstoffen in de hersenen. Aangepaste voeding kan voorkomen dat uw klachten en de complicaties erger worden. Een diëtist kan u in deze situatie het best een persoonlijk dieetadvies geven. De meest voorkomende diëten bij een vergevorderd stadium van levercirrose met complicaties zijn het natriumbeperkte dieet (zoutarm) en het eiwitbeperkte dieet. Als u slokdarmspataderen hebt, kunt u beter geen voedsel eten waarin harde stukjes, graatjes of botjes voorkomen. Hiermee verkleint u de kans op bloedingen in de slokdarm. Zoutarm dieet (natriumbeperkt) Als uw lichaam vocht vasthoudt, mag u niet veel zout hebben. Vochtafdrijvende medicijnen werken ook beter als u minder zout gebruikt. De onderstaande tips kunnen helpen bij een zoutarm dieet: Gebruik geen zout in de maaltijden. U kunt het eten wel op smaak brengen met kruiden en specerijen, zoals peper, knoflook, kerrie en paprikapoeder. Kook aardappelen en groenten zo kort mogelijk in een bodempje water om de smaak te behouden. Roerbakken is ook prima voor het behoud van de smaak. Eet liever geen kant-en-klare maaltijden, hartige snacks zoals kroketten, soep uit pakjes of uit blik, gemarineerde, gepaneerde of gekruide vleessoorten en groenten uit blik of pot. Deze producten bevatten vrij veel zout. In ketjap, sojasaus, ketchup, strooiaroma, kant-en-klare kruidenmengsels, bouillonblokjes, smaakmakers (bijvoorbeeld Maggi) en juskorrels zit veel zout. Er zijn ook natriumarme smaakmakers te koop. Eiwitarm dieet Bij mensen met een vergevorderde levercirrose kan de lever zijn ontgiftende functie niet meer goed uitoefenen. Hierdoor ontstaat een opstapeling van giftige stoffen in het bloed, zoals ammoniak. Deze opstapeling kan ook in de hersenen plaatsvinden. Dit wordt encephalopathie genoemd. Klachten hierbij beginnen met trillende handen, verwardheid, vergeetachtigheid, sufheid en traagheid. De arts schrijft meestal het laxeermiddel lactulose voor. Hierdoor verlaten afvalstoffen sneller het lichaam en kan de ammoniak zich minder snel opstapelen. Soms schrijft de arts een tijdelijk eiwitbeperkt dieet voor. Tijdens de afbraak van eiwit in het lichaam komt namelijk ammoniak vrij. Deze giftige stof wordt normaal gesproken door de lever omgezet in een onschadelijke stof. Als de lever niet meer goed werkt dan wordt ammoniak niet onschadelijk gemaakt en blijft het in het lichaam aanwezig. Uw arts of diëtist bepaalt welke voedingsmiddelen u niet meer mag hebben

12 Onderstaande tips kunnen helpen bij een eiwitarm dieet en het nemen van extra voedingsvezels: Beperk de hoeveelheid vleeswaren en (smeer)kaas op brood. Doe tussen twee sneden brood één plakje hartig beleg. Eet volkorenbrood, groente en fruit voor voldoende voedingsvezels. Er bestaan eiwitarme dieetproducten. Uw diëtist kan u hierover informeren. Als u vragen hebt over uw voeding, of twijfelt over wat u beter wel of niet kunt eten en drinken, overleg dan met uw arts of diëtist. Zij kunnen u helpen met het samenstellen van een persoonlijk voedingspatroon. Leefstijl bij levercirrose Naast het belang van voeding zijn er andere maatregelen die u kunt nemen om uw conditie op peil te houden. Belangrijke punten waar u op kunt letten zijn lichaamsbeweging, alcohol en een gezond gewicht. De onderstaande adviezen kunnen hierbij helpen. Zorg voor voldoende lichaamsbeweging Zorg voor voldoende lichaamsbeweging. Beweging stimuleert de opbouw van spieren en botten en voorkomt botontkalking. U krijgt meer eetlust en u voelt u fitter. Misschien vindt u het moeilijk om voldoende te bewegen, omdat u last hebt van vermoeidheid. Een half uur per dag extra beweging is vaak al voldoende. Dit hoeft geen topsport te zijn: wandelen, fietsen, de hond uitlaten en de trap nemen in plaats van de lift zijn ook prima. Als u niet zo vaak naar buiten gaat, is een hometrainer geschikt om in conditie te blijven. Ook een fysiotherapeut kan u helpen met bewegingsoefeningen. Gebruik geen alcohol Alcohol is een giftige stof. De lever maakt medicijnen en giftige stoffen onschadelijk. De lever breekt meer dan negentig procent van de alcohol die in het bloed komt af. Daarbij ontstaan schadelijke en agressieve stoffen. Het zijn juist deze stoffen die de levercellen beschadigen. Voor mensen met leveraandoeningen is het daarom belangrijk helemaal geen alcohol te gebruiken. is onomkeerbaar en niet te genezen. Het is belangrijk om geen alcohol te gebruiken om uitbreiding van de levercirrose tegen te gaan. Drugs en roken Gebruik geen drugs en rook niet. Roken en drugsgebruik zijn slecht voor uw lever en ook voor uw algehele lichamelijke conditie. Zorg voor een gezond gewicht Houd uw gewicht goed in de gaten door uzelf regelmatig te wegen. Gewichtsverlies gaat namelijk heel geleidelijk. Als u ongewenst afvalt, is dat vaak een teken van ondervoeding. Bespreek dit met uw arts of diëtist. Een te laag gewicht is niet gezond. U hebt dan weinig vetreserves en uw spiermassa is kleiner dan normaal. Hierdoor is uw lichaam minder goed bestand tegen ziekten. Overgewicht is ook niet goed, want dan hebt u een verhoogde kans op suikerziekte, hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. Als u plotseling zwaarder wordt en ook een dikkere buik krijgt, kan dat wijzen op ophoping van vocht in de buikholte. Dit heet ascites en kan een complicatie zijn van vergevorderde levercirrose. In dat geval kan er, ondanks uw gewicht, toch sprake zijn van ondervoeding. Uw arts of diëtist kan de omtrek van de bovenarm meten om na te gaan of u ondervoed bent. Gebruik van medicijnen Als u levercirrose hebt, dan kunnen bepaalde medicijnen uw lever te veel belasten. Overleg daarom altijd eerst met uw arts wanneer u nieuwe medicijnen zoals bijvoorbeeld pijnstillers en slaap- en kalmeringsmiddelen wilt gebruiken. Gebruik geen ontstekingsremmende pijnstillers zoals Voltaren (diclofenac), Naproxen en Ibuprofen. U kunt bij pijn paracetamol gebruiken in de door uw arts aan bevolen dosering. Wanneer paracetamol niet voldoende helpt, kunt u contact opnemen met uw huisarts of maag-darm-leverarts (MDL-arts)

13 Hoe verder? is een ernstige aandoening. Toch is het mogelijk om nog jarenlang een goede kwaliteit van leven te hebben. Wel is regelmatig onderzoek nodig, zodat de arts kan zien hoe het met uw lever gaat. In sommige gevallen moet na verloop van tijd een levertransplantatie worden overwogen. Hiervoor meldt uw arts u aan bij een transplantatiecentrum. Een team van deskundigen zal dan beoordelen of u daadwerkelijk in aanmerking komt voor een levertransplantatie. Als dat zo is, kunt u op de wachtlijst geplaatst worden. Probeer uw conditie zo goed mogelijk op peil te houden. Leef gezond en eet regelmatig en gevarieerd. Wilt u meer informatie? Neem dan contact op met: Nederlandse Leverpatiëntenvereniging Utrechtseweg EA Amersfoort Telefoon: Internet: Deze patiëntenvereniging behartigt de belangen van patiënten, geeft informatie en biedt lotgenotencontact aan. Wilt u advies over een deskundige diëtist, neem dan contact op met: de Nederlandse Vereniging van Diëtisten Telefoon: Internet Extra informatie of vragen? Hebt u nog vragen over uw klachten, neem dan contact op met uw arts. U kunt ook de Infolijn van de Maag Lever Darm Stichting bellen of mailen. De Infolijn ( 0,15 per minuut) op maandag, woensdag en donderdag van tot uur voorlichting@mlds.nl Internet Wilt u meer informatie of advies over stoppen met alcohol? Neem dan contact op met: Alcohol infolijn (onderdeel van het Trimbos-instituut) Telefoon: ( 0,10/min) Internet: GGZ Nederland Telefoon: Internet: Hebt u na het lezen van deze brochure nog vragen over ander onderwerpen die ter sprake zijn gekomen? Kijk dan in het brochureoverzicht op pagina 26 voor extra informatie. U kunt onze brochures bestellen via onze website:

14 Meer brochures 1 op de 8 mensen heeft een maag-, darm-, leverziekte. Steun ons! U kunt meer brochures vinden op onze website U kunt onze brochures gratis downloaden of bestellen in onze webshop. Er zijn verschillende brochures over de volgende onderwerpen: SLOKDARM EN MAAG LEVER, GAL EN ALVLEESKLIER DARM VOEDING EN SPIJSVERTERING Helpt u mee aan een betere toekomst voor ruim twee miljoen Nederlanders met een spijsverteringsziekte? De Maag Lever Darm Stichting zet zich in om deze veel voorkomende ziekten te voorkomen, te bestrijden en het leven van deze patiënten draaglijker te maken. Uw steun is hard nodig Wij krijgen geen subsidies van de overheid. Alleen dankzij onze donateurs kunnen wij ons werk blijven doen. Dat doen we al dertig jaar. En we gaan door zolang het moet. Met uw bijdrage kunnen wij: Uitgebreide informatie bieden over maag-, darm-, leverziekten, onderzoeken en behandelingen Wetenschappelijk onderzoek financieren om deze veel voorkomende ziekten te voorkomen en te bestrijden Gezondheidsvoorlichting geven via de Infolijn ( ) Hoe kunt u ons helpen? Vul onderstaande machtiging in of doneer via Alvast heel hartelijk bedankt! ONDERZOEK KINDEREN SONDEVOEDING PREVENTIE Ja, ik help mee! SEPA machtiging Ik maak een gift over op IBAN rekeningnummer NL70INGB o.v.v. Brochure MLDS Ik machtig de Maag Lever Darm Stichting om het onderstaande bedrag van mijn IBAN rekeningnummer af te schrijven: 10,- 20,- per maand per jaar eenmalig VOOR- EN ACHTERNAAM STRAAT HUISNUMMER Er zijn meerdere brochures per onderwerp, de afgebeelde brochures zijn een voorbeeld. Voor een volledig overzicht van alle brochures en de meest actuele versie verwijzen wij u naar onze website POSTCODE/PLAATS IBAN REKENING DATUM HANDTEKENING 26 Stuur deze machtiging retour naar Maag Lever Darm Stichting: Antwoordnummer 343, 3800 VB Amersfoort Incassant ID: NLZZZ

15 Inhoudelijk herzien: juni 2015 Redactie Maag Lever Darm Stichting Ontwerp en opmaak Oranje Vormgevers Illustraties Van der Zon Visueel Drukwerk Torendruk Artikelcode 5020