Bridging the gap. Belang van klinische neurowetenschap voor behandeling verslaving. Anneke Goudriaan

Transcriptie

1 Bridging the gap Belang van klinische neurowetenschap voor behandeling verslaving Anneke Goudriaan Bijzonder hoogleraar Werkingsmechanismen en behandeling van verslaving, GZ-psycholoog Arkin, AUMC, Universiteit van Amsterdam

2 Clinical neuroscience bij verslaving Welke mechanismen zijn verantwoordelijk voor craving verminderde controle effect motiverende gespreksvoering effect van medicatie Kennis gebruiken: om terugval te verkleinen nieuwe behandelingen verbeteren behandelingen

3 Wat denkt u over neurowetenschap? Hoeveel van de kennis van neurowetenschap wordt toegepast? De kracht van interactie Neurowetenschap en verslaving als olifant

4 Cliënt Therapeut perspectief Hoofddoelen: - voorspellende waarde, ontwikkeling, perspectief en veranderbaarheid van therapeutische alliantie en behandelmotivatie in relatie met behandeluitkomst Samenwerking: Antes-YOUZ, Bascule, Brijder, Curium-LUMC, Lucertis Hoofdonderzoeker: Drs. Patty van Benthem, prof. Vincent Hendriks

5

6 Leucht et al Br J Psychiatry 2012

7 Neurobiologische mechanismes (Volkow and Goldstein; I-RISA model) Control circuit: ACC DLPFC Motivation: OFC, insula Limbic reward system

8 3 van de 30 variabelen voorspellen terugval

9 2005 Predictor (P) Interaction P x Tx Severity Physical Dependence P=0.155 P=0.975 Severity Craving P<0.000 P=0.626 Positive Family History of Alcoholism P=0.301 P=0.294 Age of Onset Alcohol Problems P=0.519 P=0.599 Anxiety at Baseline P<0.000 P=0.705 Klinische / vragenlijst kenmerken voorspellen terugval, maar niet behandelrespons (effectiviteit medicatie)

10 Duur gokverslaving: voorspelt 24% variantie voor effect behandeling Vragenlijsten (impulsiviteit, beloningsgevoeligheid) voorspellen NIET Neurocognitieve maten van impulsiviteit (SSRT) en besluitvorming (CPT) voorspellen 31% van de verklaarde variantie

11

12 Regulatory brain circuitry (DLPFC, ACC) Types of research Self-report questionnaires: Impulsivity (personality trait) Neurocognitive/neuroimaging: Executive functions: Planning Inhibition / Impulsivity Cognitive flexibility / compulsivity Attentional shifting Working memory

13 Impulsiviteit (neurocognitieve maten) Stevens, Verdejo-Garcia, Goudriaan, Roeyers, Dom, Vanderplasschen, J. Subst. Abuse Treatm, 2014

14 Error Monitoring: Stop Signal Task Activation in response to errors Controls Smokers Problem Gamblers De Ruiter, Oosterlaan, Veltman, van den Brink, Goudriaan, 2012, Drug Alc Dep

15 Bent u een beetje impulsief? Tap on your leg when you see a number appear. Try not to tap on your leg when you see the number

16 Sex effect: Men

17 Twee cohorten (training N=90; validatie N=71) Groep cognitieve gedragstherapie Urine cotinine, CO ademtest, delay discounting Delay discounting beste predictor Niet: BIS; motivatie, FTND, locus of control, sekse, aandacht, geheugen, RT

18

19 Voorbeelden Wat zijn werkingsmechanismen van motiverende gespreksvoering? Doet impulsiviteit er toe bij effect van medicatie?

20 Verandering op cannabisgebruik -> verandering in functionele connectiviteit OFC en SFG, ACC en PCC pallidum, caudate nucleus

21 How Psychosocial Alcohol Interventions Work: A Preliminary Look at what fmri can tell us (Feldstein-Ewing et al., 2011, 2013) Verandertaal Bezwaartaal

22 Doet impulsiviteit er toe in effect medicatie: modafinil als voorbeeld

23 Modafinil Optimal performance Een cognitive enhancer verbetert leervermogen, aandacht, verbetert impulsiviteit in speed gebruikers (Ghahremani et al., 2011; Dean et al., 2011 Finke et al., 2011) Verbetering in hoog impulsieve probleem gokkers (Zack & Poulos, 2008) Klinische trials: Enkele positieve RCTs bij cocaïne afhankelijkheid (review: Joos et al., Tijdschrift voor Psychiatrie, 2010)

24

25 Percentage Abstinent Days Percentage Heavy drinking days Resultaten: primaire uitkomstmaat Alcohol use variables changed over time, but no significant effect of treatment Primary outcome measures: Alcohol use % abstinente dagen % heavy drinking days Modafinil Placebo Modafinil Placebo T0 T2 FU1 FU2 0 T0 T2 FU1 FU2 Time Time MMRM: time by treatment: p=.756 MMRM: time by treatment: p=.113

26 % Abstinent days % Abstinent days RCT: modafinil bij alcoholafhankelijkheid: laag impulsief vs hoog impulsief Effect of modafinil versus placebo on % abstinent days 100 Weak response inhibition high impulsivity (n=30) Modafinil Placebo 3-way interaction: p<.001 Good response inhibition, low impulsivity (n=22) 100 Modafinil Placebo T2 FU1 FU2 Time 40 T2 FU1 FU2 Time MMRM: time by treatment: p=.066 MMRM: time by treatment: p=.002 Joos L, Goudriaan AE, Schmaal L, Fransen E, van den Brink W, Sabbe BG, Dom G. Eur Neuropsychopharmacol. 2013

27 Conclusie Impulsiviteit is een belangrijke voorspeller voor terugval (systematic reviews) Voor hoog impulsieve groepen werken bepaalde interventies beter Verminderen van impulsiviteit mogelijk belangrijk werkingsmechanisme in behandeling

28 Take home message Neurobiologische werkingsmechanismen (endofenotypen) zijn relevant Verbeteren van behandelrespons is mogelijk Work in progress Klinische trials om bevindingen te toetsen In praktijk Grotere trials

29 Neuromodulatie: Transcraniele magnetische stimulatie (TMS) Direct effect Gericht effect Verschillende instellingen voor verschillend effect Beperkt aantal sessies Maar: veel nog onbekend: Hoe werkt het? Werkt het bij verslaving?

30

31 Reduction of craving by neuromodulation: a meta-analysis* Active stimulation of dlpfc reduces craving more than sham hedge s g: p<0.001 The effect did not differ between the abused substances The effect did not differ between stimulation of left and right dlpfc. Jansen, J. M., Daams, J. G., Koeter, M. W., Veltman, D. J., van den Brink, W., & Goudriaan, A. E. (2013). Effects of non-invasive neurostimulation on craving: a meta-analysis. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 37(10),

32 Systematic review: effects of neuromodulation on cognitive functions

33 Effecten neuromodulatie op cognitie bij verslaving Schluter, Daams, van Holst, Goudriaan (2018) Frontiers in Neuroscience

34 Improvement of control / regulation Control circuit: ACC DLPFC Motivation: OFC, insula Reward system Limbic memory/stress (Impaired Response Inhibition, Salience Attribution model; I-RISA Goldstein and Volkow, 2006

35 Executive function Impulsivity Negative affect Craving Alcohol use Emotion Regulation Goudriaan, Jansen, Schluter, van Holst, in preparation

36

37 Effect of rtms on emotion regulation Effect van rtms op emotie regulatie alleen onderzoecht in gezonde controles: Rechts, maar niet links DLPFC of sham tdcs verbetert emotie regulatie* Research questions: Emotie regulatie verschillen tussen mensen met een alcoholverslaving en gezonde controles? Effect van rtms op emotieregulatie en craving Effect van rtms op hersenfuncties *Feeser, M., Prehn, K., Kazzer, P., Mungee, A., & Bajbouj, M. (2014). Transcranial Direct Current Stimulation Enhances Cognitive Control During Emotion Regulation. Brain stimulation, 7(1),

38 Methoden Participants: 40 Alcohol dependent patients Recruited from addiction treatment centers in Amsterdam. Abstinent for >3 weeks No psychoactive medication 40 healthy controls matched on: Age Sex Education

39 Study Design Twee sessies: 1. Interview + emotie regulatie taak in MRI 2. rtms (10 Hz of sham) direct gevolgd door emotie regulatie taak in de scanner TMS Actief of placebo (gerandomiseerd) Hoog frequent (10 Hz) 110% van 'Motor Treshold rechter dlpfc door middle van neuronavigatie (peak voxel baseline fmri emotion regulation task)

40 Emotie Regulatie Taak Bekijk instructie Experience the emotion related to the image in a natural way Reguleer instructie: Reappraise image a more positive explanation for the image Visual Analogue Scale (VAS)

41 Emotie regulatie taak Bekijk Reguleer

42 Sample Characteristics Healthy Controls Alcohol Dependents Age 41.6 (11.9) 41.6 (9.0) n.s. Significance Sex 22 male; 16 female 32 male; 15 female n.s. Education 15.7 (2.6) 15.4 (3.3) n.s. AUDIT 4.6 (3.1) 21.7 (10.3) p<0.001 Emotion Regulation Questionaire 34.8 (8.8) 37.0 (7.9) n.s.

43 Study Design Active or placebo rtms (N= 40 Alcohol Dependent vs. N=40 Controls) High frequency (10 Hz) 110% van 'Motor Treshold Right DLPFC with neuronavigation

44 Baseline sessie: emotie regulatie Resultaten groepsverschillen AD en HC: reguleren even goed Jansen, van den Heuvel, van der Werf, de Wit, Veltman, van den Brink, Goudriaan (in revision, Frontiers in Psychiatry special issue)

45 rtms effecten op emotie (VAS) Group by stimulation effect: neutral, positive, negative Significant stimulation effect: AUD: negatieve en positieve stimuli HCs: neutral en positieve stimuli Alcohol Neutral Positive Negative HC AUD HC AUD HC AUD HC AUD Jansen, van den Heuvel, van der Werf, de Wit, Veltman, van den Brink, Goudriaan (in revision, Frontiers in Psychiatry special issue)

46 Craving increase (post-pre task) Effect van rtms vs sham stimulatie op craving per groep Interactie stimulation*group Lagere stijging van craving na rtms vs sham in de AD groep Values log(x+1) transformed AUD Jansen, van den Heuvel, van der Werf, de Wit, Veltman, van den Brink, Goudriaan (in revision, Frontiers in Psychiatry special issue) HC

47 Work in progress: rtms RCT 80 alcohol dependent patients in treatment as usual 40 rtms 40 placebo rtms Clinical trial: Relapse, craving, neurocognition 20 rtms 20 placebo rtms (f)mri study: craving, impulsivity, connectivity

48 Take home message rtms heeft acute effecten op craving emotion regulatie cognitie Grotere klinische trials nodig Veel kleine pilot studies Veel éénmalige rtms

49 Wat werkt voor wie?

50 Dank voor uw aandacht! In collaboration with Jochem Jansen, PhD Renée Schluter, Msc Tim van Timmeren Wim van den Brink Odile van den Heuvel Ysbrand van der Werf Ruth van Holst Funding: European Foundation for Alcohol Research; ZonMW Dutch Scientific Foundation

51 Dank voor uw aandacht!