Living Loving Methode seksuele vorming voor het vo

Transcriptie

1 Living Loving Methode seksuele vorming voor het vo Werkblad beschrijving interventie Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Werkblad erkenningscommissie, versie mei 2015 Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende kennisinstituten:

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam organisatie: Weerbaar in Seksualiteit Postadres: Boommarter 12, 7325 AX Apeldoorn info@living-lovingonline.com Telefoon: Website (van de interventie): Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in. Naam : Sebastiaan Kruyswijk info@wiseducatie.nl Telefoon : Referentie in verband met publicatie Naam auteur interventiebeschrijving: Weerbaar in Seksualiteit Titel interventie: Living Loving Methode Seksuele Vorming voor het VO Databank(en): Plaats, instituut: Datum: Het werkblad is een invulformulier voor het maken van een interventiebeschrijving, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel, enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. De interventiebeschrijving is een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie over de interventie voor de bezoeker van de databanken effectieve interventies en voor de erkenningscommissie interventies. De informatie is van belang voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Dit werkblad wordt na erkenning, inclusief contactgegevens gepubliceerd op Loketgezondleven.nl en in indien relevant ook in de databases van onze samenwerkingspartners. Kijk bij het invullen in de handleiding die bij dit werkblad hoort. Titel interventie * 2

3 Inhoud Colofon... 2 Inhoud... 3 Samenvatting... 4 Korte samenvatting van de interventie... 4 Doelgroep... 4 Doel... 4 Aanpak... 4 Materiaal... 4 Onderbouwing... 4 Onderzoek Uitgebreide beschrijving... 6 Beschrijving interventie Doelgroep Doel Aanpak Uitvoering Onderbouwing Onderzoek Onderzoek naar de uitvoering Onderzoek naar de behaalde effecten Samenvatting Werkzame elementen Aangehaalde literatuur Praktijkvoorbeeld Titel interventie * 3

4 Samenvatting Eén A-4tje, max 600 woorden Korte samenvatting van de interventie max 150 woorden Het lespakket Living Loving stelt scholen in staat aandacht te besteden aan seksualiteit en te werken aan de seksuele weerbaarheid en seksuele vorming van leerlingen. Dit gebeurt door het lespakket op te nemen in het bestaande curriculum en docenten te trainen. Zo komt de school tot een integrale aanpak van het thema seksualiteit. De interventie bestaat uit 4 lesmodules. Een lesmodule is inzetbaar binnen het daarvoor bestemde leerjaar: Module 1: In the name of Love Leerjaar 1(12-13 jaar) Module 2: Look at You! Leerjaar 2 (13-14 jaar) Module 3: Be Strong Leerjaar 3 (14-15 jaar) Module 4: Together One Leerjaar 4 (15-16 jaar) De lesmodules vormen met elkaar één doorlopende leerlijn en worden na implementatie door Weerbaar in Seksualiteit (WiS) (interventie-eigenaar) geëvalueerd met (de uitvoerende docenten van) de school. Vervolgens wordt (eventuele) feedback en opmerkingen verwerkt in het definitieve beleid van de school. Het pakket is geschikt voor alle niveaus binnen het VMBO en HAVO-VWO. Doelgroep max 50 woorden Leerlingen van het voortgezet onderwijs in de leeftijd van jaar binnen het VMBO en HAVO-VWO. Doel max 50 woorden De leerlingen binnen het voortgezet onderwijs hebben meer kennis, communicatieve vaardigheden en een open houding waardoor zij beter zijn voorbereid op seksuele gevoelens en seksualiteit. Aanpak max 50 woorden Door de integrale benadering (in de doorlopende leerlijn van 4 jaren) wordt de school in staat gesteld structureel aandacht te besteden aan seksualiteit en seksuele vorming. De integrale aanpak bevordert de zelfredzaamheid van scholen. De training van docenten en het toegankelijke en complete pakket (online beschikbaar) maakt de docent handelingsvaardig. Materiaal max 50 woorden 4 Handboeken voor docenten, 4 werkboeken voor leerlingen, Leskaarten per les, PowerPoint en digi-les per les, ondersteunend beeldmateriaal, online docentenportal. Onderbouwing max 150 woorden Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Titel interventie * 4

5 Onderzoek max 100 woorden Er heeft een procesevaluatie plaats gevonden (Weerbaar in Seksualiteit, 2017). Uit de enquêtes blijkt dat het de scholen lukt Living Loving zelfstandig uit te voeren. Het aanbieden van Living Loving wordt voortgezet binnen de school en is ingebed binnen het curriculum. Zo werkt een school die meewerkte aan de procesevaluatie al voor het derde jaar met het lespakket Living Loving. Door het lespakket onder te brengen binnen het vak mentorraat wordt de voortgang geborgd. Titel interventie * 5

6 1. Uitgebreide beschrijving Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als op de school als op de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie ook de aanwijzingen in de handleiding. 1.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep max 100 woorden Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? Het lespakket Living Loving richt zich op leerlingen binnen VMBO en HAVO-VWO van het Voortgezet Onderwijs. Deze leerlingen hebben veelal de leeftijd van jaar. Intermediaire doelgroep max 100 woorden Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Keuze doelgroep docenten: Docenten in het voortgezet onderwijs vormen de intermediaire doelgroep. Scholen worden door middel van Living Loving in staat gesteld om op structurele wijze aandacht te besteden aan het onderwerp seksualiteit en seksuele vorming. Door het aanbieden van training, evaluatie en deskundigheidsbevordering worden docenten toegerust en betrokken. Docenten worden gemotiveerd om zich in te zetten voor het bevorderen van de seksuele gezondheid van de leerlingen. Selectie van doelgroepen max 250 woorden Hoe wordt de (intermediaire)doelgroep geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? In principe kunnen alle jongeren in de leeftijd van 12 tot 17 jaar deelnemen aan de lessen Living Loving. Er zijn geen contra-indicaties. Wel wordt er rekening gehouden met de beginsituatie van de leerlingen. Wanneer er weet is van bepaalde problematiek onder de leerlingen, of hier signalen van zijn (zoals bijv. seksueel misbruik), dan stemt de docent de bespreking/ aanpak hierop af. Indien mogelijk kan er bijvoorbeeld met de leerling worden onderzocht op welke manier de lessen voor hem/haar veilig en constructief genoeg kunnen blijven om deel te kunnen nemen. De school selecteert zelf de docenten die gaan werken met Living Loving. Daarbij wordt rekening gehouden met eventuele persoonlijke omstandigheden van de docent. Een docent kan bijvoorbeeld slachtoffer zijn van seksueel geweld en aangeven het emotioneel te belastend te vinden om deze lessen te verzorgen. Tijdens de voorbereiding is deze factor besproken met de school en onderzocht welke mogelijkheden er zijn om Titel interventie * 6

7 daarop te anticiperen. De lessen worden dan overgenomen door een vertrouwenspersoon of andere docent. Elke docent die werkt met de materialen van Living Loving neemt deel aan de training voor docenten (verplicht onderdeel van het aanbod). Op deze manier wordt de training aan docenten ingebed in een school. Via de online portal ontvangt de uitvoerende docent aanvullende informatie over actualiteiten of onderzoeken. Betrokkenheid doelgroep max 150 woorden Was de doelgroep betrokken bij de (door)ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Eind 2010 is een samenwerking ontstaan tussen WiS en een VO-school om een bestaande doorlopende leerlijn seksualiteit en weerbaarheid (Be-Loved) te herschrijven en geschikt te maken voor het openbaar voortgezet onderwijs. In samenwerking met een team docenten, doelgroep en betrokkenen is de leerlijn Living Loving ontwikkeld en sindsdien jaarlijks doorontwikkeld in samenwerking met doelgroep en betrokken intermediairs. Jaarlijks worden de materialen, aanpak en werkwijze met de uitvoerende docenten geëvalueerd door middel van een mondelinge evaluatie. Jaarlijks vinden er focusbijeenkomsten plaats met een tiental leerlingen. Op basis van de uitkomsten van de evaluatie worden er aanpassingen gedaan in het ondersteunend beeldmateriaal, de vormgeving of de keuze voor onderwerpen. Dit draagt bij aan de herkenbaarheid van thema s/ materialen voor de leerlingen. Na elke lessenreeks vullen de leerlingen een (online) evaluatieformulier in. De uitkomsten geven een beeld van de mate van tevredenheid over de lessen Living Loving. De resultaten hiervan worden verwerkt in aanpak van de lessen en de training voor de docenten. Alle scholen hebben een bijdrage geleverd aan de doorontwikkeling van het materiaal. Titel interventie * 7

8 1.2 Doel Hoofddoel max 100 woorden Wat is het hoofddoel van de interventie? De leerlingen binnen het voortgezet onderwijs verwerven meer kennis, communicatieve vaardigheden en een open houding, waardoor zij beter zijn voorbereid op seksuele gevoelens en seksualiteit. Intermediaire Doelgroep Hoofddoel: Na afloop van de training/ deskundigheidsbevordering is de kennis en de handelingsbekwaamheid van de docent vergroot met betrekking tot het bespreekbaar maken van seksualiteit bij de leerlingen. Subdoelen max 350 woorden Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: welke subdoelen horen bij welke intermediaire doelgroepen of subdoelgroep(en)? Subdoelen 1. De leerlingen hebben basisinformatie en informatiebronnen over seksualiteit* tot hun beschikking. 2. De leerlingen zijn zich bewust van ieders recht op een eigen mening en maken hun opvattingen en attituden m.b.t. seksualiteit makkelijker bespreekbaar. 3. De leerlingen hebben met het oog op de eigen seksuele gezondheid zicht op hun eigen (seksuele) grenzen en ze weten beter hoe ze deze aan moeten geven door (non-)verbale communicatie. 4. De leerlingen weten dat grensoverschrijdend gedrag altijd onacceptabel is, ze kunnen dit gedrag herkennen en weten daarmee om te gaan. 5. De leerlingen hebben aandacht en begrip voor seksuele diversiteit en nemen een respectvolle houding aan in de omgang met seksuele diversiteit. *o.a. over de thema s: houding en uitstraling, conceptie en anticonceptie, seksueel misbruik en huiselijk geweld, loverboys, grensoverschrijdend gedrag, soa s, zelfbevrediging en pornografie, homoseksualiteit en seksuele diversiteit, communicatie en relatie, seksuele ontwikkeling en vorming, social media, sexting, gender en stereotypering, weerbaarheid. Subdoelen Intermediaire Doelgroep: Subdoelen: 1. De docent maakt het onderwerp seksualiteit en seksuele diversiteit bespreekbaar tijdens de lessen Living Loving. 2. De docent is met collega s in gesprek over hoe seksualiteit bespreekbaar te maken onder leerlingen. 3. De docent heeft vaardigheden om de kennis, houding en vaardigheden van de leerlingen ten aanzien van relaties en seksualiteit vergroten. 4. De docent is in staat om een open gesprek te voeren waarin eventuele misvattingen worden gecorrigeerd. 1.3 Aanpak Opzet van de interventie max 200 woorden Hoe is de opzet van de interventie en wat is de omvang (duur, aantal contacten indien van toepassing)? Titel interventie * 8

9 Voeg eventueel een schema toe als bijlage. Living Loving is een doorlopende leerlijn die bestaat uit vier modules die elk in een ander leerjaar gegeven worden. Het is niet mogelijk om één module af te nemen. De school kiest met Living Loving voor een doorlopende leerlijn seksuele vorming voor leerjaar 1-4 binnen het VMBO en/of HAVO-VWO. Elke module bestaat uit vijf lessen van een lesuur. De docent geeft aan de hand van een handboek de lessen in het eigen leslokaal met behulp van de ondersteunende digitale materialen. De eerste les van de module geldt als introductie op de thema s die worden behandeld in de module. Les 2 tot en met 4 vormen de kernlessen. Hierin worden de thema s uitgediept aan de hand van schriftelijke informatie, filmpjes, verwerkingsopdrachten en groepsopdrachten. Les 5 sluit de module af. Vaak gebeurt dit door het doen van een groepsopdracht. De leerlingen werken gedurende de lessen uit een werkboek voor leerlingen. Living Loving is een doorlopende leerlijn die bestaat uit vier modules die elk in een ander leerjaar gegeven worden. Het is alleen mogelijk om alle modules af te nemen. De school kiest met Living Loving voor een doorlopende leerlijn seksuele vorming voor leerjaar 1-4 binnen het VMBO en/of HAVO-VWO. Elke module bestaat uit vijf lessen van een lesuur. De docent geeft aan de hand van een handboek de lessen in het eigen leslokaal met behulp van de ondersteunende digitale materialen. De eerste les van de module geldt als introductie op de thema s die worden behandeld in de module. Les 2 tot en met 4 vormen de kernlessen. Hierin worden de thema s uitgediept aan de hand van schriftelijke informatie, filmpjes, verwerkingsopdrachten en groepsopdrachten. Les 5 sluit de module af. Vaak gebeurt dit door het doen van een groepsopdracht. De leerlingen werken gedurende de lessen uit een werkboek voor leerlingen. Een gemiddelde klas bestaat uit 25 leerlingen, jongens en meisjes. Ongeveer 75% van de tijd zal er in groepsverband worden gewerkt. De rest van de tijd worden er individuele werkvormen of werkvormen voor duo s aangeboden die de leerling onder andere aanzetten tot zelfevaluatie en zelfreflectie. Zoals vragenlijsten, testjes en huiswerkopdrachten. Bij sommige huiswerkopdrachten worden ouders betrokken. Inhoud van de interventie max 1200 woorden Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en -eventueel- in welke volgorde? Geef geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe dit gedaan wordt. Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Vergeet niet aandacht te besteden aan de werving. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geef ook aan wat minimaal moet worden uitgevoerd om de gestelde doelen te behalen. Opbouw Leerlijn Living Loving Leerjaar Thema Klas 1- Module 1: In the name of Love Algemene seksualiteit & eigen seksualiteit Thema s als verschillen tussen jongens en meisjes, veranderingen, eigenwaarde, grenzen en grooming. Klas 2 - Module 2: Look at You Maatschappij & weerbaarheid Thema s als uiterlijk, kleding, grenzen, nee zeggen, zelfwaardering en sexting. Titel interventie * 9

10 Klas 3 Module 3: Be Strong Relaties Thema s als verkering, internetseks, afhankelijkheidsrelaties, loverboy en mensenhandel, misbruik, huiselijk geweld en single zijn. Klas 4 Module 4: Together One Seksualiteit Thema s als homoseksualiteit pornografie, dwang, seksualiteit in relaties, mythes. Inhoud Om de gesprekken tijdens de lessen goed te laten verlopen zijn er bij de werkvormen groepsgesprek vragen opgenomen die de docent kan stellen om het gesprek te openen/sturen. Op deze manier weet de docent waar het groepsgesprek heen moet leiden en kan het de leidraad voor het groepsgesprek volgen. Door duidelijke doelen te koppelen aan het groepsgesprek weet de docent waar het gesprek toe moet leiden en kunnen bepaalde aannames en mythes worden ontkracht. Het materiaal sluit aan bij de belevingswereld van de leerlingen. De normen en waarden die jongeren hebben worden als vertrekpunt genomen voor de benadering van bepaalde onderwerpen (bijv. waarom zou je wachten met seks?). Bepaalde misvattingen kunnen daardoor worden ontkracht (zoals bijv. bij het thema homoseksualiteit: homoseksualiteit is een ziekte). Via de online portal ontvangt de uitvoerende docent aanvullende informatie over actualiteiten of onderzoeken. Vanaf schoolseizoen kunnen de docenten online webinars volgen over seksuele vorming en aanverwante thema s met als doel de kennis en betrokkenheid van docenten op het onderwerp gedurende de uitvoering vast te houden. Educatieve Escaperoom Het stopt bij jou Sexting alternatief les 3 module 2 In plaats van les 3: Sexting, module 2 kan de school ook WiS uitnodigen om de Educatieve escaperoom Het stopt bij jou over Shame-Sexting aan te bieden. Medewerkers van WiS komen dan langs om deze escaperoom aan te bieden op locatie. Het is mogelijk om (vooraf of achteraf) maatwerk te leveren voor een school. Het maatwerk bestaat uit het aansluitend maken van het lespakket op het huidige lesaanbod om de implementatie te bevorderen. Hoeveel tijd is er beschikbaar en is de opbouw van het lespakket passend. Wat betreft opbouw of behandeling van de thema s kan er worden geschoven van bijvoorbeeld les 2 naar les 4. Ouderavond WiS biedt scholen aan om een ouderavond te verzorgen. Scholen zijn echter niet verplicht om deze ouderavond door Wis te laten verzorgen. Scholen kunnen ook zelf een ouderavond verzorgen, waar zij de aanleiding en keuze voor het lespakket toelichten Titel interventie * 10

11 2. Uitvoering Materialen max 200 woorden Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Algemeen Wervingsmaterialen: flyer lesmethode Living Loving, flyer aanbod WiS en flyer Educatieve escaperoom Het stopt bij jou over Shame-Sexting (gratis op te vragen bij WiS) Module 1-4: (per module) - Handboek docenten: bestaat uit drie delen: uitleg context ontwikkeling: beschrijving probleem en aanpak (1), uitgewerkte lessen: per onderdeel een uitgebreide beschrijving van de uitvoering (2), achtergrondinformatie: van de te behandelen thema s in de module (3). - Werkboek leerlingen: verwerkingsopdrachten bij de lessen - Leskaart per les met daarop per les de doelen, aanpak en onderdelen als ook een overzicht van de betreffende module - PowerPoint presentatie per les - Digi-les per les - Ondersteunend beeldmateriaal: o.a. filmpjes en beeldfragmenten. - Eigen online omgeving per docent op de portal wiseducatie.nl. Elke module is leeftijdsadequaat ontwikkeld. Zowel de benadering als verwerking is aangepast aan de ontwikkelingsfase en vorming die past bij de betreffende leeftijdsfase. HAVO-VWO en VMBO versie De HAVO-VWO en VMBO versie zijn nagenoeg hetzelfde. Op een aantal plekken in de modules vindt er een verdieping plaats ten behoeve van de HAVO-VWO leerlingen. Deze veranderingen zijn in samenwerking met HAVO-VWO docenten aangebracht. Zie bijvoorbeeld module 3, les 4: afhankelijkheid. In de VMBO versie wordt in deze les het onderwerp afhankelijkheidsrelaties, grenzen in relaties en loverboy-problematiek besproken. In de HAVO-VWO versie vindt er een stuk verdieping plaats door het thema in de bredere context te plaatsen van (internationale) mensenhandel en prostitutie. Kosten Voor alle materialen geldt dat deze onderdeel uitmaken van de lesmethode en uitsluitend aan te schaffen zijn bij Weerbaar in Seksualiteit. De school kan hiervoor een (jaarlijkse) licentie afsluiten voor 1,50 per leerling per jaar. De docententraining kost 595 (met een max. aantal deelnemers van 22). Locatie en type organisatie max 200 woorden Waar kan de interventie uitgevoerd worden en welk(e) soort(en) organisatie(s) kan/kunnen de interventie uitvoeren? Voortgezet onderwijs, afdeling VMBO en afdeling HAVO-VWO, klas 1-4. In schooljaar 2017/2018 hebben naar schatting leerlingen binnen het voortgezet onderwijs lessen van Living Loving ontvangen op 5 verschillende locaties verspreidt over Nederland. Naar verwachting zal dit in schooljaar 2018/2019 stijgen tot leerlingen. Door uitbreiding naar de o.a. de volgende plaatsen: Alkmaar, Amsterdam, Culemborg, Leiden. Opleiding en competenties van de uitvoerders max 200 woorden Titel interventie * 11

12 Wie zijn de uitvoerders en welke opleiding en competenties hebben zij nodig? De docent is werkzaam binnen het voortgezet onderwijs. De docent voert de lessen zelfstandig uit, met ondersteuning vanuit de school of Weerbaar in Seksualiteit. De ondersteuning vanuit WiS kan bestaan uit intervisie, coaching, begeleiding, evaluatiegesprekken, advies. De docent dient op de hoogte te zijn van de leefwereld van jongeren en van de thema s die aan de orde komen. Training: De docenten nemen deel aan de training voor docenten. In deze training wordt de docent wegwijs gemaakt in de materialen en wordt er geoefend met de uitvoering van de lessen. Een docententraining vormt een verplicht onderdeel van het aanbod. Doel is het bevorderen van goed gebruik van Living Loving. Voor de methodiek in de training vormen de volgende trainingscomponenten de leidraad: demonstratie van good practice; oefenmogelijkheden van vaardigheden in gesimuleerde situaties; feedback tijdens uitvoering, coaching van de geleerde vaardigheden in de praktijk. Het is belangrijk dat de docent: - Ervaring heeft in het begeleiden van groepen en bekend is met de doelgroep (jongeren in de leeftijd van 11 tot 17 jaar). - Gesprekken en discussies over seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid met een open niet veroordelende houding, kan stimuleren en begeleiden. - Een faciliterende, ondersteunende rol kan vervullen. - In staat is overzicht te behouden en gespreksregels te handhaven zonder autoritair te zijn. - Kennis heeft over de thema's seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid of de benodigde informatie weet op te zoeken. - Oog heeft voor verschillen tussen jongeren in opvattingen en ervaringen op het terrein van seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid, ruimte kan geven aan deze verschillen en rekening kan houden met diverse achtergronden (sekse, etniciteit, seksuele oriëntatie, religie, e.d.). - Bewust is van zijn/haar eigen normen en waarden op dit gebied en gevoeligheden die kunnen spelen in een groep jongeren. De school maakt ruimte in het rooster zodat de lessen Living Loving gegeven kunnen worden. Het is van belang dat hierover enige vorm van communicatie is geweest met (pleeg)ouders. Tijdens de uitvoering van de lessen is WiS beschikbaar voor persoonlijke feedback op de gegeven lessen en het ontwikkelen van verbeterplannen voor toekomstige lessen. Inmiddels zijn er naar schatting 125 docenten getraind. De lessen worden in de meeste gevallen aangeboden door de mentoren. Dit heeft ermee te maken dat de lessen Living Loving goed aansluiten bij het karakter van mentorlessen. Kwaliteitsbewaking max 200 woorden Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? WiS biedt alle materialen aan in de eigen online docentenportal. Hierdoor hebben de docenten elk jaar de beschikking over actueel materiaal wat jaarlijks wordt geüpdatet. In september worden de nieuwe materialen geüpload en docenten geïnformeerd over de beschikbaarheid van de nieuwe materialen. De materialen zijn beschikbaar voor de scholen die een licentie hebben afgenomen. Ze zijn niet beschikbaar voor andere partijen en/of particulieren. De modules zijn niet los verkrijgbaar. Ze worden beschikbaar gesteld in een doorlopende leerlijn. Het accent van Living Loving ligt vooral op kennisoverdracht, discussie en meningsvorming over seksualiteit en aan seksualiteit gerelateerde (gevoelige) onderwerpen. De kwaliteit van de kennisoverdracht is geborgd doordat deze vast staat en is opgenomen in de handleiding. De discussie en meningsvorming zijn voor een deel afhankelijk van de didactische en methodische vaardigheden van de professional. Deze competenties verschillen per professional. Wel is de lijn waarheen de discussie moet leiden vastgelegd in de handleiding. Er zijn vragen opgenomen die worden gebruikt om de discussie in te zetten en mogelijke conclusies richting Titel interventie * 12

13 te geven (zie bijv. onderdeel Help, wat nu? Over sexting, pag. 40, handboek docenten module 2). Tijdens de voorbereidingsfase en de training van docenten is door WiS uitvoerig aandacht besteed aan de competenties van de professional en het belang van volgen van deze leidraad. Elke beschrijving van een les begint met onderstaande oproep aan de docent: Let op: lees de stukjes onder Vertel goed door. Daar wordt de gewenste lijn van het gesprek weergegeven. Het is belangrijk dat deze lijn wordt gevolgd zodat bepaalde mythes en aannames worden ontkracht en doelen worden behaald. De monitoring van de uitvoering bestaat uit 1. Individuele gesprekken door leidinggevenden met docenten over de uitvoering van de lessen (optioneel). 2. Het bespreken van de voortgang tijdens teamoverleg. 3. Intervisie (optioneel) 4. Standaard evaluatie door WIS met uitvoerende docenten: Na uitvoering vindt er altijd een evaluatie plaats met WiS en school. Deze evaluatie kent een vaste opbouw. Een evaluatiegesprek duurt 1,5-2 uur. 5. Deskundigheidsbevordering. (optioneel) Voorjaar 2019 staat bijv. het thema: Seksuele intimidatie op de agenda. 6. Evaluatie met primaire doelgroep. Na de les vult de docent online een evaluatievragenlijst in. De team coördinator ziet erop toe dat deze wordt ingevuld door de docenten in het team. De resultaten van de vragenlijsten komen ook binnen bij WiS. WiS monitort de evaluatie of afstand. De team coördinator brengt verslag uit op een algemene evaluatiebijeenkomst tussen een medewerker van WiS en de school. Tijdens deze evaluatie wordt a.d.h.v. de volgende punten het uitvoeringsproces geëvalueerd: voorbereiding (training), uitvoering van het lesprogramma, sterke/zwakke punten van uitvoering, participatie leerlingen, formuleren van aandachtspunten/verbeterpunten, begeleiding voor docenten. De resultaten van de online vragenlijsten worden besproken. De medewerker van WiS doet suggesties en aanbevelingen wat betreft de uitvoering. Daarin is specifieke aandacht voor het verloop van de groepsgesprekken. Naar aanleiding van deze evaluatie kunnen aanpassingen worden gedaan in de uitvoering. Aanpassingen kunnen zijn: de periode waarin de lessen worden verzorgd, begeleiding van docenten of het aanbieden van deskundigheidsbevordering over een specifiek thema. Daarnaast vinden er focusbijeenkomsten plaats met de primaire doelgroep. Leerlingen gaan met een medewerker van WiS in gesprek over hoe zij de lessen Living Loving hebben ervaren, wat ze ervan hebben geleerd en algemene feedback over inhoud en werkwijze. De uitkomsten van de focusbijeenkomsten worden verwerkt in de jaarlijkse update van de materialen en training van docenten. Randvoorwaarden max 200 woorden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? - De school roostert vier jaar lang de lessen Living Loving in. - De school verzorgt de communicatie richting ouders en docenten. - Er is overleg tussen WiS en de uitvoerende school met betrekking tot implementatie, intervisie en evaluatie. - Training en deskundigheidsbevordering van docenten ter ondersteuning van de uitvoering van de lessen. - De docent onderschrijft de uitgangspunten en doelstellingen van Living Loving, volgt de leidraad van de les en erkent het belang van evalueren. Titel interventie * 13

14 - Scholen hebben mogelijkheden tot het bieden van nazorg voor de leerlingen die verder willen praten of vragen hebben over negatieve ervaringen, bijvoorbeeld seksueel misbruik. In de vorm van schoolmaatschappelijk werk, intern begeleiders en/of externe zorgaanbieders. Deze zijn op de hoogte van de uitvoering en inhoud van de lessen. Implementatie max 200 woorden Is er een systeem voor implementatie? Geef een samenvatting. Het systeem voor implementatie verschilt per school hoewel er wel een aantal vaste onderdelen zijn die doorlopen dienen te worden (zie bijlage I Implementatie Living Loving). In nauwe samenwerking met bestuur, directie en uitvoerende docenten wordt de implementatie doorlopen. Proces van implementatie Voorbereidingsfase Voordat de school overgaat tot de aanschaf van het lespakket zijn er verschillende overlegmomenten tussen betrokkenen/directie en WiS. Het overleg spitst zich toe op de aanleiding van het gebruik van het lespakket, de inhoud van het lespakket, de wijze van benadering van de jongeren over het thema seksualiteit en het inbedden binnen de school. De docenten worden getraind door WiS, ontvangen een eigen account op de digitale leeromgeving van wiseducatie.nl en de ouders worden ingelicht over de lessen Living Loving. Voordat de lessen worden uitgevoerd worden ouders per brief, opgesteld door de school, op de hoogte gesteld van de lessen Living Loving. In deze brief staat kort de aanleiding en de inhoud van de lessen Living Loving beschreven. Daarnaast worden ouders opgeroepen de lessen te ondersteunen. Uitvoeringsfase: de lessen zelf Ondersteuning en advisering door WiS ter bevordering van de uitvoering Uitvoering van lessen Living Loving Mogelijk intervisie door medewerker WiS Evaluatie leerlingen (online-schriftelijk door docenten) (focusbijeenkomst WiS) Evaluatie docenten (mondeling met medewerker WiS) Evaluatie- en adviesgesprek directie/team coördinatoren Deskundigheidsbevordering (specifieke thema s als diversiteit, seksueel misbruik, e.d.) Implementatiefase Jaarlijkse update materialen docentenportal Structurele inbedding binnen curriculum school Werving: de scholen zijn in de meeste gevallen mondeling (door collega s en andere VO-scholen) op de hoogte gebracht van het bestaan van Living Loving. In de meeste gevallen wordt WiS door de school benaderd voor meer informatie over Living Loving. Kosten max 200 woorden Wat zijn de kosten van de interventie? Benoem daarbij de personele (in aantallen uren) en de materiële kosten. Aanschaf Jaarlicentie 1,50* per leerling per jaar Training 595,00 Ouderavond 495 (optioneel) Deskundigheidsbevordering 595 (optioneel) Titel interventie * 14

15 Implementatie Printkosten van docentenhandleiding 0,06 per pagina Per docent gemid. 65 pag. = 3,90 Per leerling gemid. 24 pag. = 1,55 Uren directie/ management 1,5 uur per gesprek Uren voorbereiding voor module per docent 1 uur per module Uren training betrokken docent 4 uur Evaluatie en Maatwerk Uren docent evaluatie 1 uur Evaluatie betrokken coördinator/directie met WiS 1-1,5 uur per gesprek *excl btw Titel interventie * 15

16 3. Onderbouwing Probleem max 400 woorden Voor welk probleem of (mogelijk) risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard, ernst, spreiding en gevolgen. Seksualiteit, genderrollen en weerbaarheid zijn belangrijke thema s in de ontwikkeling van jongeren (Rutgers WPF, 2011 en Rutgers, 2017). De leeftijd waarop de helft van de jongeren geslachtsgemeenschap heeft gehad is 18,6 jaar. In 2012 was dit nog 17,1 jaar. Van de jongeren die geen seks hebben zegt 46% van de jongens en 59% van de meisjes dat ze zichzelf te jong vinden. 16% van de jongeren ontmoette de laatste sekspartner via online media. 33% van de jongeren gebruikte in de afgelopen 6 maanden een dating-app (Rutgers, 2017). 4% van de jongens en 3% van de meisjes voelt zich, vooral of uitsluitend seksueel aangetrokken tot seksegenoten. 40% van de homoseksuele jongens zijn wel eens uitgescholden vanwege hun seksuele Voorkeur (Rutgers, 2017). Jongeren tussen jaar die seksueel actief zijn blijken minder te zijn toegerust om een seksueel contact veilig en gewenst te laten verlopen. Ze hebben in vergelijken tot andere groepen minder kennis, waarderen informatie die ze hebben gekregen lager en praten minder over seksualiteit. Als ze porno kijken geven ze vaker aan deze beelden leerzaam en realistisch te vinden. Ze beschermen zich minder goed tegen zwangerschap en denken minder positief over seks dan oudere jongeren (Rutgers, 2017) Turkse of Marokkaanse jongeren zijn conservatiever in hun opvattingen over seks. Turkse of Marokkaanse jongeren tussen jaar hebben minder ervaring met relaties en vrijwel alle vormen van seks. Kennis over seks, soa s en anti-conceptie is bij deze groep relatief laag. Meisjes geven aan vaker te zijn overgehaald bij de eerste keer (Rutgers, 2017). Islamitische jongeren zijn conservatiever in hun opvattingen over seks zonder verliefdheid en seks voor het huwelijk. Ze denken minder positief over seks maar zijn iets meer tevreden over hun eigen lichaam (Rutgers, 2017) Jongeren die voor hun 16e jaar verwaarlozing en psychisch en fysiek geweld thuis hebben meegemaakt zijn eerder seksueel actief, kregen vaker te maken met ongeplande zwangerschap en hebben een grotere kans op een negatieve ervaring met sexting of een ervaring met seksueel grensoverschrijdend gedrag (Rutgers, 2017). Laagopgeleide jongeren (die vmbo of mbo volgen, of die geen hogere opleiding dan middelbaar onderwijs hebben gevolgd) vormen een risicogroep, omdat zij relatief weinig kennis van voortplanting, soa s en anticonceptie hebben. Ook beschermen zij zich relatief slecht tegen zwangerschap en hebben zij vaker ervaring met overhalen en dwang (De Graaf et al., 2009) (Rutgers, 2017). Weinig scholen kennen een structurele aanpak van het thema seksualiteit. Er is sprake van handelingsverlegenheid onder docenten en de aanpak is sterk incident- en docentafhankelijk. (Bijsterveldt- Vliegenthart, J.M., OCW 2012). Veel scholen hebben behoefte aan een lesmethode over seksualiteit dat zij naar eigen inzicht onderwijskundig én inhoudelijk kan invullen, passend bij de eigen professionele en identiteit gerelateerde keuzes. Spreiding Het lespakket Living Loving richt zich primair op leerlingen op VMBO/ HAVO/VWO (leerjaren 1 4). Titel interventie * 16

17 Het voortgezet onderwijs aan klas 1-4 van het VMBO en HAVO-VWO kent in haar totaliteit ruim leerlingen (Rentinck, Rutten, 2018). Deze leerlingen hebben veelal de leeftijd van jaar. Zij wonen verspreid door heel Nederland. Gevolgen Het gebrek aan kennis, (communicatieve) vaardigheden en betrokken houding kan gevolgen hebben voor de seksuele gezondheid van jongeren. 40% van de jongeren die geslachtsgemeenschap heeft gehad tijdens een onenightstand gebruikte geen condoom (Rutgers, 2017). 3% van de jongens en 14% van de meisjes geeft aan bij hun eerste keer geslachtsgemeenschap te zijn overgehaald of te zijn gedwongen. 3% van de jongens en 14% van de meisjes heeft ooit te maken gehad met seksuele grensoverschrijding. 25% van de meisjes voelt zich onzeker over hun lichaam tijdens het vrijen. De beïnvloeding vanuit de media en het gebrek aan kennis en informatie kan leiden tot angst en onzekerheid, risicogedrag en een lager zelfbeeld. Jongeren die niet met hun ouders communiceren over seks hebben een negatievere seksualiteitsbeleving dan de jongeren die wel met hun ouders communiceren. Oorzaken max 400 woorden Welke factoren veroorzaken het probleem of (mogelijk) risico? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Aan te pakken factoren max 200 woorden Welke factoren pakt de interventie aan en welke onder 1.2 benoemde (sub)doelen horen daarbij? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Verantwoording max 1000 woorden Maak aannemelijk dat met deze aanpak ook daadwerkelijk de doelen bij deze doelgroep bereikt kunnen worden. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Titel interventie * 17

18 4. Onderzoek 4.1 Onderzoek naar de uitvoering max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de uitvoering van de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van ieder genoemd onderzoek mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave (indien gepubliceerd) b) Het type onderzoek, de onderzoeksmethode en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot inzicht in de mate waarin activiteiten zijn uitgevoerd volgens plan, het bereik van de interventie, de waardering en ervaring van de uitvoerders en doelgroep, succes- en faalfactoren, en -indien beschikbaar- de uitvoerbaarheid, de randvoorwaarden en de omgevingsvariabelen. Onderzoek en resultaten A. Kruyswijk, W., (2018) Procesevaluatie Living Loving. Weerbaar in Seksualiteit. Apeldoorn. B. Procesevaluatie. Er is door Weerbaar in Seksualiteit in de periode september-december 2017 een procesevaluatie uitgevoerd op drie scholen. Bij de deelnemende scholen zijn evaluatiegesprekken gehouden met de docenten die betrokken zijn bij de uitvoering van de lessen Living Loving. Daarnaast is er gesproken met degene die binnen de school verantwoordelijk zijn voor de implementatie van Living Loving. De evaluatievraag richting docenten was in hoeverre het de deelnemende scholen is gelukt om de lesmethode Living Loving op (voor hen) gewenste wijze uit te voeren en op welke wijze zij het lespakket inbedden in het curriculum. In de meeste gevallen zijn alle lessen van een module uitgevoerd. Er zijn tien evaluatiegesprekken geweest over de implementatie van de lessen Living Loving. Hieruit ontstaat een beeld dat docenten tevreden zijn over de (inhoud van) de materialen en de wijze waarop dit is geïmplementeerd. De docenten zijn tevreden over de bijdrage van WiS wat betreft de implementatie. De adequate begeleiding, training, expertise en flexibiliteit en volledigheid van materialen worden als succesfactoren genoemd bij de implementatie. De evaluaties uit deze procesevaluatie zijn alleen afgenomen onder uitvoerende docenten én betrokken docenten. Beter zou zijn als ook de doelgroep zélf, de leerlingen mee worden genomen in een procesevaluatie. De evaluatiegesprekken betroffen gestructureerde evaluaties, die aan de hand van een schema zijn afgenomen door een medewerker van WiS. (WiS is voornemens in schoolseizoen een nieuwe procesevaluatie uit te voeren onder uitvoerende scholen.) C. Samenvatting procesevaluatie In de evaluaties geven de betrokken docenten aan dat wat hen betreft de implementatie van Living Loving succesvol is doorlopen. De scholen hadden een behoefte aan een doorlopende leerlijn en vinden deze in Living Loving. De persoonlijke overtuiging van de noodzaak voor een doorlopende lijn speelde een belangrijke rol in de besluitvorming rondom het gebruik van Living Loving als ook de volledigheid en toegankelijkheid van de materialen. De training voor docenten, verandering in wetgeving, mogelijkheid tot Titel interventie * 18

19 leveren van maatwerk, digitale en snelle aanlevering zijn voorbeelden van bevorderende factoren m.b.t. het implementatieproces. Een volledige opsomming is terug te vinden in de procesevaluatie. Wat betreft het materiaal zou de hoeveelheid stof beter afgestemd moeten worden op de tijd die de docent tot zijn beschikking heeft. 4.2 Onderzoek naar de behaalde effecten max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de behaalde effecten met de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van iedere genoemde studie mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave b) Het type onderzoek, de meetinstrumenten en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot het bereik van de interventie, de gevonden effecten en -indien beschikbaar- de door de doelgroep ervaren effectiviteit en de mate waarin de veronderstelde werkzame elementen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel (4.2) hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op de niveaus Goed beschreven en Goed onderbouwd. Titel interventie * 19

20 5. Samenvatting Werkzame elementen Wat zijn de werkzame elementen van deze interventie waardoor de gestelde doelen bij de doelgroep gerealiseerd worden? Geef een puntsgewijs overzicht van de belangrijkste werkzame elementen van de interventie. Denk daarbij aan inhoudelijke en praktische elementen. Max 250 woorden Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Titel interventie * 20

21 6. Aangehaalde literatuur Maak een alfabetische lijst van alle in deze beschrijving aangehaalde literatuur en gebruik hiervoor de APAnormen (variant met kleine letters, zie aanwijzingen in de handleiding). Felten, H., Janssens, K., Brants, L. (2009). Seksualisering: Je denkt dat het normaal is. Utrecht: Movisie. Graaf, H. van de, Borne, M., Nikkelen, S., Twisk, D., Meijer, S. (2017). Seks onder je 25ste. Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno Delft: Eburon. Graaf, H. de, Nikken, P. Janssens, K., Felten, H. & Berlo, W. van (2009). Seksualisering: reden tot zorg? Utrecht: Rutgers Nisso Groep/NJi/Movisie. Kirby, D. & Lepore, G. (2008). Sexual risk and protective factors: Factors affecting teen sexual behavior, pregnancy, childbearing and sexually transmitted disease: Which are important? Which can you change? Washington, D.C.: The National Campaign to Prevent Teen and Unplanned Pregnancy. Kruyswijk, W. (2018). Procesevaluatie Living Loving. Apeldoorn: Weerbaar in Seksualiteit Nikken, P. (2007). Jongeren, media en seksualiteit. Utrecht: NJI Rentinck, E. C. M., Rutten, A. (2018). Referentieraming Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Titel interventie * 21

22 7. Praktijkvoorbeeld Beschrijf, indien beschikbaar, in max. 600 woorden een praktijkvoorbeeld van de uitvoering van de interventie: hoe was de situatie voor, tijdens en na de interventie? Situatie voor Living Loving: Scholengemeenschap (600 leerlingen) besteedt uitsluitend aandacht aan seksualiteit in de biologielessen. Daarnaast zijn er jaarlijks themadagen over het onderwerp sexting. Hiervoor maakt de school gebruik van een extern aanbod, in de vorm van een theaterstuk. Er doen zich incidenten voor rondom o.a. grensoverschrijdend gedrag en chantage via internet. De school heeft de wens meer structureel aandacht te besteden aan seksualiteit en seksuele vorming vanuit een positieve benadering van seksualiteit. Uitvoering Living Loving: (voorbereidingsfase) Begin maart 2017 vindt er een oriënterend gesprek plaats tussen WiS en de scholengemeenschap voor een oriënterend gesprek. Dit oriënterend gesprek wordt gevoerd met de zorgcoördinator van de school en twee betrokken docenten. In totaal zijn er drie mensen aanwezig. In dit gesprek wordt de wens uitgesproken om een structureel gesprek over seksualiteit met de leerlingen op gang te brengen. Men is op zoek naar een doorlopende leerlijn die geschikt is voor de leerlingen van deze school. De mogelijkheden van Living Loving, het op maat maken van het lespakket en de inbedding in het curriculum worden besproken. Naar aanleiding van dit gesprek stuurt de medewerker van WiS de gesprekspartners een inzage-account toe op de online docentenportal. Daar kunnen alle materialen bekeken worden. Na inzage besluit de scholengemeenschap te gaan werken met het lespakket. Afgesproken wordt om de lessen Living Loving binnen de mentoruren aan te bieden omdat dit logistiek het beste past. Ook past het vormende aspect van Living Loving het beste binnen deze uren. (uitvoeringsfase) Begin september 2017 ontvangen de uitvoerende docenten een account op de docentenportal van livinglovingonline.com. In november 2017 vinden er 2 trainingen plaats voor docenten. Er doen in totaal ongeveer 35 docenten mee aan de training. Tijdens de training staat het bespreekbaar maken van seksualiteit centraal. De docenten ervaren de training als intensief en persoonlijk maar als een goede voorbereiding op het geven van de lessen. De ouders worden per brief op de hoogte gesteld van het lespakket Living Loving en de motivatie van de school om deze te gebruiken. In maart april 2018 worden in leerjaar 2 en 3 een start gemaakt met de lessen Living Loving. Binnen de mentorlessen starten de meeste afdelingen rond dezelfde periode met de lessen. De begeleiding is per afdeling geregeld. Het geheel wordt gemonitord door de betrokken zorgcoördinator. In sommige gevallen zoeken docenten elkaar op om elkaar te ondersteunen bij de uitvoering. Er is dan ruimte voor reflectie en feedback. De leerlingen reageren wisselend. Er is een groep leerlingen die moet wennen aan het bespreken van seksualiteit, maar de grootste groep participeert tijdens de lessen. De vertrouwenspersonen waren op de hoogte van de uitvoering van de lessen. Tijdens elke module werd de leerling gewezen op de mogelijkheid van interne begeleiding. In mei vindt er een focusbijeenkomst plaats met 6 leerlingen die de lessen hebben ontvangen. In juni 2018 vindt er in team verband een evaluatie plaats. De school spreekt van een succesvolle implementatie. Situatie na Living Loving (implementatiefase) In schooljaar worden in alle leerjaren de lessen verzorgd. De lessen zijn ingebed binnen mentoraat. Elk jaar zullen de nieuwe mentoren worden getraind door WiS. Seksualiteit is een vast onderdeel Titel interventie * 22

23 van het aanbod van de school. Seksualiteit is bespreekbaar gemaakt en zal op structurele wijze ieder jaar bespreekbaar zijn binnen alle groepen van het VMBO en HAVO-VWO. Titel interventie * 23