Samenvatting ANW Hoofdstuk 1 en 2

Transcriptie

1 Samenvatting ANW Hoofdstuk 1 en 2 Samenvatting door een scholier 4925 woorden 15 februari ,8 12 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar Hoofdstuk 1 Ontwikkeling 1 Recherchewerk Hoe vind je de dader? Angst of de metale schok kan je waarneming en geheugen beïnvloeden. Rechercheurs mgen daaron niet zonder meer aannemen dat getuigenverklaringen betrouwbaar zijn. Zo zullen zij zich afvragen of de getuige onder invloed van drugs spreekt. En of er veel tijd is verstreken tussen de ondervraging en het misdrijf. We de ondervraagde is maakt ook verschil uit. Als er een misdrijf is gepleegd weet de politie meestal nog niets van de slachtoffers af. Daarom ondervragen ze eerst familieleden en buurtbewoners. Dit heet een relatie- en buurtonderzoek. Getuigenverklaringen vormen bewijsmateriaal in een rechtszaak, maar ze zijn niet altijd betrouwbaar. Daarom zoekt de technische recherche naar aanwijzingen op de plaats van een moord. Rechercheurs fotograferen en filmen de plek tot in detail (beeldverslag). Ook zoeken rechercheurs naar stille getuigen. Na elke onderzoek schrijven zee en verslag. Die informatie komt samen met de rapporten van het laboratorium en de getuigenverklaringen in een dossier. Om de rechter te overtuigen dat de verdachte ook echt de dader is, moet de recherche bewijs verzamelen. Pas als blijkt dat het bewijs sterk genoeg is kan een straf worden opgelegd. Er moeten dus betrouwbare technieken worden gebruikt om de schuldige te straffen. Aan het sporenonderzoek wordt grote waarde gehecht. In het Gerechtelijk Laboratorium in Rijswijk werken deskundige op allerlei gebieden. Als het rapport terug komt uit het laboratorium wordt bij aanwezigheid van de getuigen de informatie vergelijkt van het sproenonderzoek. Leugenaars vallen hier door de mand. Hoe betrouwbaar zijn vingerafdrukken? Aan het eind van de 19de eeuw raakte Sir Francis Galton, een Engelse geleerde, geïntereseerd in vingerafdrukken. Hij bestudeerde ze en concludeerde dat uniek zijn. Ze zijn daarom bruikbaar voor identicifatie van misdadigers. De belangrijkste conclusies van Galton zijn: Pagina 1 van 14

2 Het lijnenpatroon van de vindgerhuis blijft levenslang hetzelfde Het aantal patronen dat kan voorkomen is zee groot Je kunt vingerafdrukken indelen is groepen Het Galton systeem is gebaseerd op details in het huislijnenpatroon. Deze details worden typica genoemd. In Nederland eist de rechter minimaal 12 punten van overeenkomst (kans op foutive identificatie is dan 0%). In de praktjik is gebleken dat identificatie dmv vingerafdrukken betrouwbaar is. Wetenschappers noemen zoiets empirisch bewijs van betrouwbaarheid; een bewijs dat uit ervaring verkregen is. Sinds 1907 bewaart de recherche de vingerafdrukken van misdadigers. Tegenwoordig worden ze opgeslagen in archieven dan het Centrale Recherche Informatiedienst. Een zoekprogramma laat een onbekende afdruk vergelijken met afdrukken van het archief. Een deskundige stelt uiteindelijk vast welke afdruk identiek is met de onbekende afdruk. Perfecte identificatie met DNA? In 1985 ontwikkelde de Engelse professor Jeffreys een nieuwe techniek. Deze maakte het mogelijk een bijzonder stukje uit DNA-moleculen te lichten. DNA is een stof die voorkomt in de kernen van cellen waaruit mensen, dieren en planten zijn uit opgebouwd. Het bijzondere stukje DNA wat Jeffreys isoleerde tref je tussen de genen in het DNA-molecuul aan. Dat stukje bestaat uit een herhalend patroontje. Het aantal keren dat het patroontje zich herhaalt is kenmerkende voor de eigenaar van het DNA. Volgens de wet ben je baas over je eigen lijf. Wel zijn in de loop van de tijd uitzonderingen gemaakt. Sommige mense nwaarschuwen dat de privacy in gevaar gaat lopen. Een belangrijk punt van de critici is de controle op de DNA-informatie. Hoe betrouwbaar is de informatie in de databanken en wie krijgen de bevoegdheid om ermee te werken? DE regering moet zorgen dat er met jouw erfelijk materiaal niets gebeurt wat jij niet wil. Vraag & Antwoord 1.1: Noteer 4 factoren die de betrouwbaarheid van het beheugen kunnen beïnvloeden: Angst, metale schok, het gebruik van drugs en het verstrijken van de tijd tussen de ondervraging en het misdrijf kunnen het geheugen beïnvloeden. Beschrijf kort de werkzijze van de rechercheurs bij een moordzaak: De werkwijze van de recherche bij een moordzaak: de plaats van het misdrijf afzetten, fotografen en filmen de gerechtelijke arts onderzoekt de doodsoorzaak de technische recherche gaat opzoek naar sporen, zoals het moordwapen, vingerafdrukken, bloedsporen, haren, vezels, drank, drugs of medicijnen, getuigenverklaringen opnemen relatie- ten buurtonderzoek om gegevens te verzamelen van het slachtoffer schrijven van een onderzoeksverslag Licht de term stille getuige toe: Pagina 2 van 14

3 Getuigen zijn personen die het misdrijf hebben gezin (slachtoffer, dader en eventuele omstanders) en de recherche hierover inlichtingen kunnen verschaffen. Alle andere aanwijzingen die de recherche inlichtingen kunnen verschaffen. Alle andere aanwijzingen die de recherche op de plaats van een misdrijf vindt en die helpen bij het ophelderen van de zaak worden stille getuigen genoemd. Beschrijf 5 moderne technieken om vingerafdrukken zichtbaar te maken: laserlicht maakt bepoederde, op folie overgebrachte afdrukken beter zichtbaar het gebruik van kleurstoffen speciale poeders laten de afdrukken oplichten in Uvlicht gouddamp hecht zich aan plastic en niet aan de vingerafdrukken; met doorvallend licht vorden de afdrukken zichtbaar de damp van secondenlijm reageert met het vocht van de afdruk en vormt een wit laagje stof. Verse vingerafdrukken zijn beter zichtbaar dan oude; hoezo? Een verse vingerafdruk bestaat voor 99% uit water en 1% uit zout, veten eiwit. Als gevolg van verdamping zal de hoeveelheid water verminderen, en het poeder zich minder goed hechten aan de afdruk. Wettenschappers hebben het liever over een DNA-profiel dan overeen DNA-fingerprint, licht toe: Omdat de huideige DNA-print nog niet zo uniek is als de vingerafdruk, hebben wetenschappers het liever over een DNA-profiel in plaats van een DNA-fingerprint. 2 De pil Waarom is de pil ontwikkeld? Zonder geboortebeperking zouder vrouwen meer dan 20 kinderen kunnen krijgen. Uit ervaring wisten ze dit al tegen te gaan door bijvoorbeeld lang borstvoedeing te geven. Dit gebeurt nog steeds in ontwikkelingslanden. Een van de eerst voorbehoedsmiddelen is het condoom (bescherming tegen geslachtszieken). Mannen gebruiken een blinde darm van een geit of schaap. In de vorige eeuw werden ze van rubber gemaakt, nu van synthetische stoffen waardoor ze dunner en sterker zijn. Aletta Jacobs de eerst vrouwelijke arts in Nederland verspreide het pessarium in Nederland, zo kregen vrouwen zelf beschikking over het voorbehoedsmiddel. Veel katholieke landen stonden het gebruik van voorbehoedsmiddelen niet toe, ze werden dan ook niet openlijk verkocht. De eerst voorbehoedmiddelen waren niet betrouwbaar. Margaret Sanger kwamen voor de ongewenst zwangere vrouwen op. Ze benaderde de bioloog Gregory Pincus. Ook bracht ze wetenschappers en geneesmiddelenfabrikanten op het idee de vruchtbaarheidsremmende werking van vrouwelijke hornomen te gaan onderzoeken. Hoe is de pil ontwikkeld? Pagina 3 van 14

4 In de pil zitten stoffen die op vrouwelijke hormonen lijken. Hormonen zijn stoffen die in je lichaam in uiterst kleine hoeveelheden worden gemaakt. Ze besturen ingewikkelde processen als de groei en de vruchtbaarheid. Zo regelen vrouwelijke hormonen de eirijping, de eisprong en daarna de innesteling van een bevruchte eicel in de baarmoeder. Als er aan het einde van de maandelijkste cyclus geen innesteling is, brengen ze de menstruatie op gang. Vanaf 1910 werden bij onderzoek naar vrouwelijke hormonen oplossingen van vrouwelijke hormonen uit slachtafval bij levende dieren ingespoten.ze ontdekten dat door eirijping sommige stoffen werden gestimuleerd en anderen volledig werden afgeremd. Na injecties met urine van zwangre merries bleek urine een geschikte vindplaats te zijn voor werkzame stof. Na veel experimenten lukte in 1929 de stof in tamelijk zuivere toestand te verkrijgen. De vraag naar het hormoon overtrof al gauw de hoeveelheid urine. Daarom richtte het onderzoek zich op de chemische productie van een stof met dezelfde werking op het vrouwelijk lichaam. Bij toeval ontdekten stoffen die sterker werkten. De kunstmatige hormonen werden oestrogenen en progestagenen genoemd. In 1938 werden de hormonen voorgeschreven door vrouwenartsen. Zo kwamen geneesmiddelenfabrikanten erachter of de hormonen niet als geneesmiddel konden worden gebruikt. Onderzoekers kregen een goed beeld van de gewenste en ongewenste werkingen van deze stoffen op het vrouwelijk lichaam. Margaret Sanger gaf de impuls tot onderzoek naarde vruchtbaarheidsremmede werking van oestrogenen en progestagenen. Voor vooronderzoek werd een overbevolkte wijk uit Pueto Rico getest bij 800 vrouwen. Geen van hen werd zwanger. Pas na enkele jaren toen men een goed beeld van de bijwerkingen had, vonden ze het verantwoord hormonen als voorbehoedsmiddel voor te schrijven. Binnen een paar jaar was het een succes. Waardoor is de pil veranderd? Fabrikanten van de geneesmiddelen werken intensief samen emt de ondderzoekers, dit deden ze voor de octrooirechten. De uitvinder van een nieuw procédé waarmee een vijftal bewerkingen van het kostbare progesteron kon worden gemaakt begon zelf een bedrijf. Door ruzie binnen de bedrijfsleiding verkocht de uitvinder de octrooirechten voor een spotprijs aan meerdere bedrijven tegelijk. Doordat de pilgebruikster pas na enkele jaren kritischer werden, werd er na onderzoeken de pil verbeterd. De dosering werd verlaagd waardoor de bijwerkingen minder werden. Dus door economische belangen en klachten van de gebruiksters leidden tot de ontwikkeling van de derde generatie pil. Vraag & Antwoord 1.2: Welke onderzoeksfases kun je onderscheiden die leidde tot de ontdekking van oestrogenen? Het maken van oplossingen van vrouwelijke organen Het testen van deze oplossingen op proefdieren De ontdekking dat sommige stoffen de vruchtbaarheid veranderen Urine van vrouwelijke dieren geeft dezelfde veranderingen bij proefdieren Isoleren van de werkzame stoffen uit de urine Toevallige ontdekking van kunstmatige hormonen met dezelfde werking Pagina 4 van 14

5 Noem 5 plaatsen in het lischaam waar de pil op inwerkt: De hypofyse, de besturing van de menstruatiecyclus raakt buiten werking De eierstok, de eirijping wordt bemoeilijkt De eileider, het ransport van de eicel wordt vertraagd Slijmvlies van de baarmoeder wordt onvoldoende ontwikkeld, geen innesteling van de bevruchte eicel De slijmprop tussen de baarmoeder en de vagina wordt taai, geen transport zaadcellen. Leg uit wat bedoelt wordt met pilmerken van de 1ste, 2de en 3de generatie? Pilsoorten met een steeds lagere oestrogeendosis. De eerste generatie pil bevat meer dan 50µg, de tweede generatie 50µg en de derde generatie minder dan 50 µg oestrogeen per pil. Welke verschillen constateer je nu al je de ontwikkeling van de eerst pil vergelijkt met de testfase van nieuwe medicijnen nu? Eerste pil Geneesmiddelen van nu Proefpersonen waren niet op de hoogte van het onderzoek Verplicht testprogramma Geen onderzoek met placebo s Wel onderzoek met placebo s Door voorschrijven als middel tegen hevige menstruatie werd er onderzoek gedaan naar bijwerkingen Bij gezonde proefpersonen wordt onderzoek gedaan naar bijwerkingen Testen op gezonde vrouwen niet gebeurd Vooronderzoek op gezonde personen Bij de ontwikkeling van de pil speelde verschillende factoren, noem die: Maatschappelijke factor: er is vraag naar een echt betrouwbaar voorbehoedsmiddel Economische factor: voor de geneesmiddelen fabrikanten kan er goed verdiend mee worden Wetenschappelijke factor: de kennis over de werking van de vrouwelijke hormonen Technische factor: ontdekking van productiewijze van de hormonen, geschikt voor productie op grote schaal (chemische technologie) 1.3 Navigatie Wat is het belang van navigatie? Het kompas is al vele eeuwen een belangrijk hulpmiddel op zee. Zolang je alleen maar korte afstanden vaart, bieden het kompas en de kustlijn voldoende houvast. Maar een kompas geeft alleen het noorden aan en vertelt niet waar je bent. Voor grotere afstanden heb je dus meer hulpmiddelen nodig. Tegen het einde van de Middeleeuwen ginge nde Europeanen met hun schepen de wereld verkennen. Dit deden ze naast het avondtuur om nieuwe landen te veroveren en winstgevende handelsnederzettingen op te zetten. Om na afloop van je reis te bepalen waar je bent geweest is er een systeem ontwikkeld waarbij elke plaats op aard met behulp van 2 getaalen kan worden aangegeven. Het zijn de geografische lengte en breedte. Pagina 5 van 14

6 Hoe bepaal je je plaats op aarde? Dé vraag bij navigeren is: Hoe bepaal ik mijn plaats op aarde? Het belangrijkste houvast dat je op zee hebt zijn zon, maan en sterren. Met behulp van de hoogte van de zon boven de horizon, de zonshoogte, kun je de geografische breedte ook bepalen. De breedte wordt bepaald aan de hand van de maximale zonshoodt die de zon overdag bereikt. Uit het tijdstip waarom de zon zijn hoogste punt bereik, wordt vervolgens de geografische lengte afgeleid. De prijs werd gewonnen door de klokkenmaker John Hariisson ( ). Hij bedacht dat als je een nauwkeurige klok kon maken die ook op zee bleef tikken, het mogelijk moest zijn om de lengte te bepalen. De aarde draait immers in 24 uur om haar as. Dat is 360 graden in 24 uur en dus 15 graden per uur. Als je 15 graden naar het oosten reist, zou je de zon dus 1 uur eerder op zijn hoogste punt zien. Om te weten hoe laat de zon precies op zijn hoogste punt staat, moest je een klok hebben. En hoe nauwkeuriger die klok, hoe nauwkeuriger de positie kan worden bepaald. Kan navigeren eenvoudiger? Door nieuwe ontwikkelingen op het gebied van navigatie is navigeren een stuk makkelijker geworden. Een radiobaken is een radiostation dat een speciaal signaal uitzendt. Op veel plaatsen op aarde staan radiobakens. Elk baken zend een ander signaal uit en van alle bakens is de plaats precies bekend. Een schip heeft een antenne die de richting waaruit alle signalen komen kan meten. Met die gegevens kan de plaats op aarde bepaald worden. Er zjin ook navigatiesystemen die gebruik maken van het tijdsverschil tussen de ontvangst van hetzelfde signaal dat door verschillende zenders tegelijk wordt uitgezonden. De computers kunnen ook ingebouwde kaarten hebben,. Hierdoor is het mogelijk op de kaart afgelegde route aan te geven. Bovendien kan de computer ook een route uitstippelen en met behulp van regelmatige plaatsbepalingen aangeven of het schip nog op koers is. Dit nagivatiesysteem, het Global Positioning System (GPS) wordt bij vliegtuigen steeds belangrijker. Vraag & Antwoord 1.3: Waarom heb je op open zee niet genoeg aan alleen een kompas en waarom was er belang bij nauwkeurige navigatiemethoden? Een kompas geeft allen aan waar het noorden is en dus in welke richting je vaart, maar niet waar je bent op aarde. Er was veel belang bij nauwkeurige navigatiemethoden om ontdekkingen van nieuwe gebieden precies te kunnen aangeven waar deze liggen, om vervolgens met deze landen zeer winstgevende handelsverbindingen op te zetten. 3 omstandigheden waarbij navigatie op land nodig is: 1. het vaststellen van de granzen van een land 2. reizen door gelijkmatige terrein zoals woestijn, toendra op poolgebied 3. tijdens militaire operaties Pagina 6 van 14

7 3 nadelen van het breedte bepalen met behulp van de poolster: zo n meting kan niet plaatsvinden als: 1. het bewolkt is of bij mistig weer 2. als het licht is 3. op het zuidelijk halfrond Waarom werken slingeruren niet op zee? Omdat schepen zelf ook slingeren, beweegt de slinger van de klok niet regelmatig waardoor de aangegeven tijd niet klopt. Klokken gebaseerd op dit principe zijn voor het bepalen van de geografische lengte dus veel te onnauwkeurig. Waarom heb je minimaal twee bakens nodig om je plaats te kunnen bepalen? Bij het gebruik van 1 baken bevind je je op een denkbeeldige lijn vanaf het baken, maar je weet niet waar op de lijn. Wanneer er twee bakens worden gebruikt, bevind je je op het snijpunt van twee lijnen en is het mogelijk je positie te bepalen. Noem 3 technische ontwikkelingen zonder welke GPS onmogelijk zou zijn: Het GPS-systeem kon gerealiseerd worden door de ontwikkeling van de ruimtevaart en satellieten, computers en radiocommunicatie. 1.4 Ruimtevaart Waarom de ruimte in? DE eerste wetenschappelijke experimenten met raketten zijn in het begin van deze eeuw gedaan. Het waren kleine raketten. Heel erg hoog kwamen ze niet. Maar in het begin van de jaren 40, tijdens de Tweede Wereldoorlog, was de rakettechniek al zover ontwikkeld dat de Duitsers onder andere de beruchte V2-raket konder bouwen. Deze raketten waren in feite bommen die met behulp van brandstof over grote afstand konden vliegen. Na de oorlog hebben de VS en de toenmalige sovjet-unie elk een groot aantal Duitse raketdeskundige en materiaal naar eigen land gehaald. Tussen de VS en de Sovjet-Unie ontstond een race om de bste wapens. In 1957 brechten de Russen de eerste satelliet in de ruimte. De Amerikanen schrokken geweldig. Vanaf dat moment stak Amerika heel veel geld in ontwikkeling van ruimtevaarttechnologie. Wat is er door satellieten veranderd? Dankzij de ruimtevaart is het mogelijk apparaten in een baan om de aarde te brengen. Voorwerpen die in een baan om de aarde draaien, noemen we satellieten of kunstmanen. Satellieten worden aangetrokken door de zwaartekracht van de aarde. Maar omdat een satelliet een grote snelheid heeft dwars op de richting van de zwaartekracht, beweegt hij tijdens het vallen ook vooruit. Als de snelheid maar groot genoeg is, komt de satelliet tijdens de val niet dichter bij de aarde. Satellieten bevinden zich buiten de dampkring. Ze hebben daarom geen last van luchtwrijving. Dit zorgt Pagina 7 van 14

8 ervoor dat ze niet worden afgeremd. Een satelliet kan dus zonder aandrijving om de aarde blijven cirkelen. De hoogte en richting van de baan van een satelliet hangen af van de functie van de satelliet. Satellieten worden voor allerlei toepassingen gebruikt. Satellieten kunnen ook gebruikt worden voor onderzoek naar de atmosfeer. Kortom, de ruimtevaart heeft ontzettend veel nieuwe mogelijkheden gebracht. Mogelijkheiden waar mensen vroeger zelfs nooit van hadden kunnen dromen. Mensen in de ruimte, hoe gaat dit? Ruimteschepen met mensen aan boord moeten aan heel andere eisen voldoen dan wanneer er niemand meegaat. De bemaning moet kunnen ademen en ook veilig terugkeren naar de aarde. Bovendien dient een ruimteschip aangepast te zijn aan een gewichtloze situatie. Langdurig verblijf in de ruimte is voor het menselijk lichaam niet gezond. Door de gewichtloosheid verslappen je spieren. Ze hoeven immers bijna niets meer te doen. Op de lange duur kunnen zelfs botten ontkalkt raken waardoor snel botkreuken ontstaan. Niet allen na terugkeer hebben astronauten problemen met hun gezondheid. Ze worden vaak ook ziek als ze in de ruimte zijn. Dat wordt veroorzaakt door het evenwichtsorgaan door de gewichtloosheid in de war raakt. Want ook dat orgaan heeft de zwaartekracht nodig. Doordat astronauten concentratieproblemen hebben als ze net in de ruimte zijn, worden routines vaak eindelijk geoefend zodat astronauten ze bijna zonder er bij na hoeven te denken ze kunnen uitvoeren. Vraag & Antwoord 1.4: Welke technieken hebben de ruimtevaart mogelijk gemaakt? - raketmotortechniek: om de raketten te lanceren - radiocommunicatie: voor besturing op afstand - computertechniek: voor een nauwkeurige besturing van de raket - materialen: de raket moet bestand zijn tegen extreme temperatuur- en druk verschillen. Bemande ruimtevaart is veel duurder dan onbemande, verklaar; Omdat er mensen aan boord zijn van een raket, moeten er veel meer spullen, zoals voedsel en zuurstof, worden meegenomen. Er moet dus veel meer ruimte zijn in de raket. Een grotere massa van de raket vereist krachtiger motoren, dus duurder. Bovendien worden er veel hogere eisen gesteld aan de veiligheid van de raket. Tenslotte moeten de astronauten ook weer terug naar de aarde. Leg uit waarom de raketten meestal in oostelijke richting worden gelanceerd? De aarde draait in de oostelijke richting. Raketten krijgen als het ware een zetje in de rug mee wanneer ze gelanceerd worden in de richting Hoe kun je een raket sturen of afremmen? Door de uitstoot van de verbrandingsgassen zijwaarts te richten, kan een raket worden bestuurd. Hiervoor worden kleine stuurraketjes gebruikt, die aan de zijkant van de raket zijn bevestigd. Een raket kan remmen door de gasuitstoot naar voren te richten, dus door de raket om te draaien met de Pagina 8 van 14

9 stuurraketjes en dan de hoofdmotoren te ontsteken. Onder welke extreme omstandigheden moeten onderdelen van satellieten kunnen werken? De onderdelen van satellieten moeten kunnen werken in vacuüm en bij zeer hoge en lage temperaturen Leg uit waarom communicatiesatellieten altijd een gestationeerde baan hebben en waarom zijn die banen altijd boven de evenaar? Een omlooptijd van een satelliet is een gestationeerde baan is 24 uur en dus gelijk aan de omwentelingstijd van de aarde. En alleen boven de evenaar draait de satelliet met de aarde meer. Een satelliet met een omlooptijd van 24 uur en een baan boven de polen staat steeds ergens anders boven het aardoppervlak. Waarom is langdurige verblijf in de ruimte ongezond? Met welke gezondheidsproblemen krijgen astronauten te maken? Door de gewichtloosheid verslappen de spieren, kunnen de botten op de lange duur gaan ontkalken, en raakt het evenwichtsorgaan in de war. Astronauten worden vaak duizelig en lusteloos en moeten soms overgeven, omdat het evenwichtsorgaan ontregeld raakt door gebrek aan zwaartekracht. Als ze terugkeren uit de ruimte kunnen ze de eerste periode vaak niet goed meer lopen. Hoofdstuk 2 Techniek 1 Cassettes en cd s Waarom is het cassettebandje verdrongen? Het geluid van een cd is veel beter omdat hij nauwelijks last heeft van ruis of slijtage. Toch is een cd niet onkwetsbaar. Het plastic van een cd tje kan smelten. Cassettebandjes kun je zelf snel en makkelijk kopiëren. Om een cd te kopiëren heb je speciale, dure apparatuur nodig. Welke technieken maken de cd mogelijk? De eerste techniek aan die aan de wieg van de cd stond was het digitaal opslaan van gegevens. Bij een cd gebeurt dat is de vorm van wel of geen putjes in het schijfje. Het onderscheid tussen wel of geen putje is heel groot. Veel duidelijker dan de geleidelijke overgangen in de patronen op een cassettebandje. Geluid is een trilling waarvan het signaal alle denkbare waarden kan hebben (Analoog signaal). Om zo n signaal om te zetten in een digitaal signaal moet het bemonstert worden. Hoe vaker er bemonstert wordt. Hoe nauwkeuriger het discrite signaal overeenkomt met het continue signaal. Om die putjes te lezen wordt gebruik gemaakt van een laser. Een laser leest de putjes. Het licht wat op een putje valt, wordt weer terug gekaatst en omgezet in geluid. Een laser kostte in de tijd waarin hij ontwikkeld werd erg veel. Daarom werden Philips en Sony elkaars compagnon om de kosten te drukken. Ze veroverde de markt met hun ontwikkeling. Hun voornaamste argumenten waren de geringe kwetsbaarheid en en de geluidsweergave zonder ruis. Een cd geeft geen ruis door het scherpe onderscheid tussen wel of geen Pagina 9 van 14

10 putjes. Er is ook geen slijtage om dat er geen direct contact is tussen schijfje en ontvanger. Door al deze voordelen werd de grammofoonplaat snel uit de markt gedrukt. De cassette is nog niet verdrongen, hoewel het aandeel in de markt wel afneemt. Ui onderzoek is gebleken dat het discrete signaal meer op het continue signaal gaat lijken naarmate de bemonsteringsfrequentie groter is. Dan is het ook eenvoudiger om uit het discrete signaal weer een continu signaal te vinden dat sterk lijkt op het oorspronkelijke geluid. Behalve muziek kan er nog veel meer op scd s. Dat gebeurt ook op grote schaal, vooral op cd-roms. ROM staat voor Read Only Memory. Je kunt de informatie dus wel aflezen maar niet veranderen. Doordat cd s veelvuldig gekopieerd worden is het voor uitgevers niet meer interessant om informatie op cd-roms te zetten. Door het vele illegale kopiëren worden de kosten niet meer terugverdiend. Vraag &Antwoord 2.1: Leg uit waarom een cd geen ruis geeft en het cassettebandje wel: Een cd geeft geen ruis omdat op een cd de informatie digitaal is opgeslagen in de vorm van wel of geen putjes. Een cassettebandje is van zichzelf magnetisch, dus geeft met of zonder muziek altijd een bepaalde hoeveelheid ruis. Geef een aantal reden waarom cd-fabrikanten de standaard voor bemonstering niet veranderd hebben: - kost te veel geld - de oude cd s zijn dan niet meer afspeelbaar - het zal enige tijd duren voordat er voldoende cd s volgens de nieuwe standaard aanwezig zijn. - Mensen blijken zo n nieuwigheid dan alleen te kopen als er een zeer groot (duidelijk) waarneembaar verschil is tussen oud en nieuw. 2.2 Toilet en riolering Waarom eigenlijk het toilet? In de eerste helft van de vorige eeuw zijn in Nederland voor het eerst op grote schaal gegevens over de bevolking bijgehouden. Er werd toen veel informatie verzameld over ziektegevallen en doodsoorzaken verzameld. Hieruit bleek dat op de ene plaats in Nederland mensen vaker ziek werden en gemiddeld eerder stierven dan op de andere. Men vroeg zich af waar de verschillen vandaan kwamen. Toen met de bevolkingsstatistieken had geordend werd er een belangrijke conclusie getrokken. Een betere hygiëne zorgde voor gezondere mensen en dus een betere volksgezondheid. De ontdekking van de relatie tussen ziekte en slechte hygiënische omstandigheden was erg belangrijk. Toch zorgde dat niet direct voor een verbetering van de leefomstandigheid. Niet iedereen zag het nut ervan in. Toch werden halverwege de vorige eeuw er oplossingen voor bedacht. Het tonnenstelsel bijvoorbeeld. Toen na 1880 er langzamerhand overal waterleiding kwam ontstond ook het closetpot. Pagina 10 van 14

11 Tegenwoordig heeft bijna ieder huis een wc en een aansluiting op het riool. Doorspoelen en dan...? Al het rioolwater uit een bepaald gebied wordt afgevoerd naar een waterzuiveringsinstallatie. Daar zijn er in Nederland zo n 500 van. Ze bevinden zich meestal aan de rans van een stad of buiten de bebouwde kom. In deze waterzuiveringsinstallatie wordt het water gezuiverd voordat het weer in het milieu terechtkomt. Na hevige regenval is komt door de te grote hoeveelheid rioolwater een deel van het ongezuiverde water in het milieu, maar ook redelijk schoon regenwater wordt vervuild doordat het in het riool terecht is gekomen. Gescheiden afvoer van regen- en rioolwater is dus beter voor het milieu. In Nederland gebeurt dit nog niet omdat het erg duur is om het rioleringsstelsel aan te passen. Hoe werkt een toilet? Tegenwoordig moet het toilet niet alleen functioneel zijn maar ook mooi. Hierdoor hebben we verschillende soorten toiletten gekregen (diepspoel- en schoteltoiletten). Na het doortrekken van de wc gebeuren er een aantal dingen: De afvoerpijp in de stortbak wordt geopend De stortbak loopt leeg en de behoefte wordt weggespoeld De afvoerpijp wordt weer afgesloten De kraan gaat open waardoor de stortbak weer volloopt De bak is vol De kraan gaat weer dicht. De stortbak van een wc is een voorbeeld van een regelsysteem. Er wordt gemeten hoe hoog het water staat en bij het gewenste niveau gaat de kraan dicht. De watershoogste in een stortbak wordt geregeld met hendels, kranen en vlotters. We noemen dit mechanische techniek. Vraag &Antwoord nadelen van het tonnenstelsel zijn: 1. er is stankoverlast 2. de tonnen moeten om de zoveel tijd opgehaald worden 3. niet hygiënisch 4. er is veel personeel voor nodig Geef een voor- en nadeel van schoon drinkwater om het toilet mee te spoelen: Voordeel: - gemakkelijk verkrijgbaar, je tapt het gewoon uit de waterleiding - het is hygiënisch Nadeel: - het is relatief duur - zonder van het schone water Licht de drie fase van waterszuivering toe: Pagina 11 van 14

12 Bij de eerste fase van de waterzuivering wordt grof afval uit het rioolverwijderd door middel van zeven en bezinken. Dit is een mechanische manier van zuiveren. Tijdens de tweede fase is er sprake van een biologische zuivering omdat de afvalstoffen in het water worden afgebroken met behulp van bacteriën. In de derde fase worden de bacteriën gescheiden van het water. Als gevolg van de zwaartekracht zakken de bacteriën naar de bodem van de nabezinkbak. Dit is weer een mechanische zuivering. 2.3 Techniek op menselijke maat: Wat is gebruiksvriendelijkheid? Gebruiksvriendelijkheid stelt de gebruiker centraal en niet het product. Maar of de doelgroep van het product nou groot of klein is, tussen de mensen van de doelgroep bestaan altijd verschillen. Daar moet een ontwerper rekening mee houden. Zoveel mogelijk mensen moeten straks met gemakt en plezier het door hem ontworpen producten kunnen gebruiken. Bovendien stellen ontwerpers zich de vraag op wat voor manier een product gebruikt wordt. Ontwerpers van een product ( dat intensief gebruikt wordt) proberen dit zo nauw mogelijk te laten aansluiten bij zoveel mogelijk gebruikers. In eerste plaats door rekening te houden met de lichaamsafmetingen van de mesen uit de doelgroep. Maar ook door ervoor te zorgen dat de toekomstige gebruiker het apparaat makkelijk begrijpen. Wat is de menselijke maat? Om producten zo goed mogelijk op de menselijk maat te maken, is en wordt er veel onderzoek gedaan naar lichaamsmaten, kracht en waarnemingsvermogen. Aan de hand van computer opgeslagen scans wordt tabellen met lichaamsafmetingen opgesteld. Deze scans bieden nog veel meer mogelijkheden. Niet alleen de lengte- en breedtematen zijn belangrijk, ook de onderlinge verhoudingen zijn van belang. De letter P is een afkorting van percentiel, een woord om aan te geven in welk honderdste deel van de gemeten waarden de maat ligt. Fabrikanten en ontwerpers nemen de P5-P95 waarden vaak als uitgangspunt. Maar hoe ontwerpers de P-waarden gebruiken verschilt per product en per onderdeel. Een andere rol is de levensduur van een product. Architecten moeten vooruitdenken en rekening houden met de lengtes van mensen over dertig jaar. 5 strategieën van ontwerpen 1. laag percentiel-strategie 2. hoog percentiel-strategie 3. gemiddelde als maatstaf 4. verstelbaarheid-strategie 5. varianten-strategie Hoe ergonomisch kan een ontwerp zijn? Soms hoeft gebruiksvriendelijkheid niets extra te kosten. Elke ondernemer wil natuurlijk dat zoveel mogelijk mensen in zijn product geïnteresseerd zijn. Tegelijk zal hij zich afvragen of de extra kosten van een Pagina 12 van 14

13 ergonomische ontwerp wel terugverdiend worden door extra omzet. Is er markt voor? De techniek heeft in deze eeuw massaproductie mogelijk gemaakt. Ze kan ook gebruikt worden om producten zo goed mogelijk aan te passen aan individuele behoeften. De tijd van massaproductie waarin alle producten identiek waren, maakt plaats voor aan ander productieproces. Dankzij automatisering en computers wordt veel meer rekening gehouden met individuele wensen van consumenten. Toch zal er altijd spanning blijven tussen de in grote hoeveelheden geproduceerde technische producten en de menselijke maat. De economische belangen rond de ontwikkeling en verkoop van een nieuw product bepalen voor een groot deel de speelruimte van ergonomische aanpassingen. Vraag &Antwoord 2.3 Noem 3 voordelen van pictogrammen boven het intypen van tekstcommando s - tijdwinst - je hoeft geen tekstcommando s te leren - goede herkenbaarheid - taalonafhankelijk 2.4 Ontwerpen Wat is ontwerpen? Ontwerpers zijn voortdurend bezig nieuwe producten te bedenken en bestaande te verbeteren. Ze proberen wetenschappelijke ontdekkingen en technische uitvindingen in nieuwe producten om te zetten. Zo veroorzaakten grootschalige productie van elektriciteit en elektrische aandrijving deze eeuw een revolutie in het ontwerpen van huishoudelijke producten. Elektrische aandrijving en verwarming werd er voor ontwerpers een basistechniek die ze in de meer uiteenlopende producten konden toepassen. Minstens even belangrijk voor ontwerpers was de uitvinding van een elektronische schakelaar, de transistor en vooral de chip in de jaren zestig. Het bleek mogelijk te zijn om miljoenen van die elektronische schakelaars samen te brengen op een oppervlak van niet meer dan een kwart vierkante centimeter. Door toepassing van de elektromotor konden veel huishoudelijke apparaten die tot nu dan met de hand bediend waren opeens, uit zichzelf, bewegen. Elektronische chips in ontwerpen zorgden ervoor dat technische producten steeds compacter en slimmer werden. Waar moet een ontwerper rekening mee houden? De meeste ontwerpprocessen beginnen met een inventarisatie van alle eisen waar een ontwerp aan moet voldoen, Bedrijven proberen door marktonderzoek zo goed mogelijk inzicht te krijgen in behoeften en wensen van de consument. Hun producten laten ze zoveel mogelijk daarop aansluiten. Deze eisen zijn in 4 groepen te verdelen: 1. functionele eisen Pagina 13 van 14

14 2. ergonomische eisen 3. vormgevingseisen 4. financiële eisen. Hoe verantwoordelijk is een ontwerper? Moeten ontwerpers rekening houden met de effecten van hun producten op milieu en maatschappij? Met andere woorden: hebben ontwerpers ook een ethische en maatschappelijke verantwoordelijkheid? Toch kun je niet zeggen dat ontwerpers uitsluiten producten bedenken en dat het aan de mensen zelf ligt wat ze ermee doen.technische apparaten en producten zijn medebepalend voor de manier waarop mensen zich gedragen en met elkaar omgaan. Mensen kunnen niet zonder techniek en dezelfde techniek vormt ons leven Ontwerpers moeten zich dus realiseren dat de invloed van technische apparate nvaak groter is dan wordt gedacht. Techniek met dan een gebruiksvoorwerp, het beïnvloed. Dat geeft ontwerpers een extra verantwoordelijkheid. Hun ontwerpen zijn medebepalend voor de rol die techniek speelt, en daarmee voor de manier waarop mensen zich in onze moderne cultuur gedragen. Pagina 14 van 14