tweede voortgangsrapportage monitor erfgoedlijnen provincie zuid-holland

Transcriptie

1 tweede voortgangsrapportage monitor erfgoedlijnen provincie zuid-holland

2

3 juni M.G.A. Ligtvoet-Janssen, G.J. Troost, J.C. Polderman Tympaan Instituut

4

5 S Samenvatting Het programmamanagement van het Programma Erfgoedlijnen van de provincie Zuid- Holland heeft het Tympaan Instituut gevraagd de uitvoering van het programma te monitoren. Na de nulmeting in de zomer van 2013 heeft in het najaar van 2014 de eerste voortgangsmeting plaatsgevonden. In deze tweede voortgangsrapportage zijn het uitvoeringsproces, resultaten en behaalde doelen van de jaren 2015 en 2016 in beeld gebracht en is ook gekeken naar de resultaten en de bijdragen aan de doelstellingen over de hele periode De uitvoering van het Programma Erfgoedlijnen ligt goed op koers. Van de 248 projecten is inmiddels 72% afgerond. Vertragingen in de uitvoering van projecten zijn vooral gelegen in externe factoren, waaronder vergunningsprocedures en praktische omstandigheden. Op verschillende manieren is er aandacht voor een goede voorbereiding van projecten (zoals ondersteuning bij de voorbereiding van de subsidieaanvraag) om vertraging in de uitvoering zo veel mogelijk te voorkomen of te beperken. In de projecten uit de periode is, net als in de periode , met name bijgedragen aan de operationele doelstellingen vergroten van de bekendheid met de erfgoedlijn en de objecten daarbinnen (69% van de projecten) en zichtbaar maken van een strategische selectie van plekken/objecten (61% van de projecten). Verhoudingsgewijs is de bijdrage aan de doelstellingen beschermen en stimuleren van herbestemming in de periode minder dan in de periode , maar hebben verhoudingsgewijs wel meer projecten bijgedragen aan de doelstellingen restaureren, zichtbaar maken en vergroten bekendheid. Naar verwachting zal de bijdrage aan de doelstellingen vergroten van de bereikbaarheid en fysiek verbinden de komende jaren toenemen als gevolg van de kwaliteitsslag. De erfgoedtafels zijn goed op schema met het realiseren van de kwaliteitsslag: analyses van de huidige situaties zijn gemaakt. Visies zijn aangescherpt en bij veel erfgoedtafels inmiddels op de kaart gezet. Ook het afwegingskader voor de projecten is bij de meeste erfgoedtafels aangescherpt, wordt daaraan gewerkt of moet het aangescherpte afwegingskader nog worden geaccordeerd door de erfgoedtafel. De gemiddelde waardering voor de erfgoedtafel is een 7,5. De kwaliteitsslag heeft het functioneren van de erfgoedtafels een belangrijke impuls gegeven. Het gedeelde belang van de erfgoedtafels wordt steeds beter gezien, al blijft het van belang te bewaken dat de individuele projecten bijdragen aan de erfgoedlijn als geheel. In het algemeen is de werkwijze van de erfgoedtafels ( netwerkend werken ) goed geland: deelnemers vinden het belangrijk dat projecten bottom-up tot stand komen en dat deze worden getoetst aan criteria die door de erfgoedtafel zelf zijn vastgelegd. Ook weten organisaties elkaars expertise buiten de erfgoedtafel steeds beter te vinden. De leerpunten uit de vorige evaluatie zijn opgepakt: de aandacht voor communicatie is gegroeid. Er vindt op verschillende manieren uitwisseling plaats tussen de erfgoedlijnen. Ook is de indruk dat vrijwilligersorganisaties en kleine organisaties/gemeenten in het algemeen goed kunnen deelnemen aan de erfgoedtafel of worden de belangen van deze organisaties door een andere organisatie meegenomen naar de erfgoedtafel.

6 De afgelopen periode heeft een aantal leerpunten opgeleverd, waaronder het borgen van de continuïteit van de erfgoedlijnen en de netwerken in de toekomst en het belang van periodieke evaluaties door de erfgoedtafels. 2

7 I 1 Inhoud Inleiding blz 1.1 Aanleiding Vraagstelling Aanpak Leeswijzer 3 2 Programma Erfgoedlijnen 2.1 Stand van zaken van de projecten Bijdrage aan de operationele doelstellingen Kwaliteitsslag Waardering van de erfgoedtafel Leerpunten 10 3 Conclusies L Literatuur B Bijlagen

8

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De provincie Zuid-Holland heeft met de Beleidsvisie Cultureel Erfgoed Erfenis, erfgoed en erfgoud stevig ingezet op het behoud, het beleefbaar en toegankelijk maken en het benutten van erfgoed. Om hieraan concreet uitvoering te geven heeft de provincie onder meer een programma ontwikkeld rond 7 zogenaamde erfgoedlijnen: cultuurhistorischruimtelijke structuren die kenmerkend zijn voor de identiteit van Zuid-Holland. Dat zijn de Atlantikwall, Goeree-Overflakkee, de Landgoederenzone, de Limes, de Oude Hollandse Waterlinie, de Trekvaarten en de Waterdriehoek. Aan de realisatie van de 7 erfgoedlijnen is de afgelopen 4 jaar met veel creativiteit, energie en plezier door veel partijen gewerkt. Met als resultaat circa 250 lopende en gerealiseerde projecten die bijdragen aan de bescherming, beleving en benutting van erfgoed (Provincie Zuid-Holland 2013). In de nieuwe Beleidsvisie Cultureel Erfgoed en Basisvoorzieningen Cultuur wordt een vervolg gegeven aan deze erfgoedlijnen. Daarbij wordt vooral ingezet op een kwaliteitsslag van de 7 erfgoedlijnen. Met deze kwaliteitslag, die aansluit op het advies van de provinciale adviseur ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland (PARK) in 2016, wordt beoogd om de stip aan de horizon aan te scherpen om zo goed te kunnen bepalen welke projecten moeten worden uitgevoerd voor het bereiken van deze ambitie. De PARK heeft in zijn advies aangegeven dat een kwaliteitsimpuls voor het erfgoed niet alleen betrekking dient te hebben op het mooi maken, maar ook op beleving, gebruik en de duurzame instandhouding. Daarbij is het van belang dat wordt ingezet op het verbinden van 2 schaalniveaus: dat van het object en dat van de lijn (Veenstra 2016). Om deze kwaliteitsslag te realiseren heeft de PARK een aantal aanbevelingen gedaan die ertoe moeten leiden dat erfgoedtafels bewust nadenken over hun ambitie en over welke projecten hiervoor moeten worden uitgevoerd (Veenstra 2016): maak een trefzekere analyse van de lijn en de onderdelen; maak een scherpe kwalitatieve duiding van de huidige situatie; breng in beeld wat er rond de erfgoedlijnen speelt; formuleer een heldere visie; werk deze uit in projecten en afwegingskader; organiseer onafhankelijk kwaliteitsadvies; leer van elkaar. In 2016 zijn alle erfgoedtafels gestart met deze kwaliteitsslag. De provincie Zuid-Holland heeft het Tympaan Instituut gevraagd de uitvoering van het programma erfgoedlijnen te monitoren: In de nulmeting in 2013 zijn onder meer de uitgangssituatie ten aanzien van de beleefbaarheid van de erfgoedlijnen, doelen en ambities van de erfgoedlijnen en de beoogde aanpak om deze doelen en ambities te bereiken in beeld gebracht. Eind 2014/begin 2015 is een voortgangsrapportage geschreven over het uitvoeringsproces, resultaten en behaalde doelen in 2013 en De tweede voortgangsrapportage brengt het uitvoeringsproces, resultaten en behaalde doelen van de jaren 2015 en 2016 in beeld. Leerpunten uit deze meting kunnen bijdragen aan de kwaliteitsslag van de erfgoedlijnen.

10 1.2 Vraagstelling In de derde meting worden de volgende vragen beantwoord: 1 In hoeverre loopt de uitvoering van de projecten volgens plan? 2 Welke resultaten zijn per project bereikt? 3 In hoeverre en om welke redenen zijn projecten bijgesteld? 4 Hoe worden de erfgoedtafels gewaardeerd? 5 In hoeverre zijn de operationele doelen eind 2016 gerealiseerd? 6 In hoeverre is het wel of niet realiseren van de doelen het gevolg van de projecten en welke andere factoren hebben daarbij eventueel een rol gespeeld? 7 Welke inspanningen zijn geleverd voor het realiseren van de kwaliteitsslag? 8 Welke leerpunten zijn te formuleren voor projectuitvoerders en provincie - voor zover passend in hun rol en de context - voor de voortgang in het algemeen en het realiseren van de kwaliteitsslag in het bijzonder? a Welke acties zijn genomen naar aanleiding van de leerpunten uit de vorige meting eind 2014/begin 2015? b Welke leerpunten levert de uitvoering van de verschillende projecten in 2015 en 2016 op? 1.3 Aanpak Activiteiten Voor de beantwoording van de vragen zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: Op basis van beschikbare documentatie (waaronder rapportageformats waarin de projectleiders van de erfgoedlijnen de voortgang van de projecten bewaken) is de stand van zaken van de uitvoering van projecten (over de hele periode ) in kaart gebracht. Eventuele onduidelijkheden zijn voorgelegd in de interviews. Het volgende is in kaart gebracht: o het aantal afgeronde projecten en het aantal projecten in uitvoering; o eventuele afwijkingen van de resultaten ten opzichte van beoogde prestaties; o reden voor vertraging en bijstelling van projecten. (beantwoording onderzoeksvragen 1 tot en met 3). Per erfgoedlijn zijn circa 6 telefonische interviews gehouden, waarvan een met de projectleider of de voorzitter van de erfgoedtafel en minimaal 4 met andere betrokkenen bij de erfgoedlijn (in totaal 45 interviews). Per erfgoedlijn heeft de provincie een overzicht aangeleverd met suggesties voor te interviewen personen. Voor de interviews is een checklist opgesteld die is afgestemd met de contactpersonen van de provincie. In de interviews is ingegaan op: o het uitvoeringsproces; o bijdrage aan het streefbeeld/de operationele doelen; o de mate waarin het realiseren van de doelen het gevolg is van de projecten en welke andere factoren daarin eventueel een rol hebben gespeeld; o leerpunten: - terugblik op leerpunten uit de vorige evaluatie en de acties naar aanleiding van deze leerpunten; - leerpunten uit het uitvoeringsproces in 2015 en 2016 voor de voortgang in het algemeen en voor de kwaliteitsslag in het bijzonder. 2

11 o de waardering van de erfgoedtafel door deelnemende partijen, uitgedrukt in een rapportcijfer. Dit is een indicator uit de begroting van de provincie Zuid-Holland. (beantwoording onderzoeksvragen 4 tot en met 8). 1.4 Leeswijzer Hoofdstuk 2 geeft een totaalbeeld van het Programma Erfgoedlijnen, naar: stand van zaken van de projecten bijdrage aan operationele doelstellingen kwaliteitsslag waardering van de erfgoedtafel leerpunten In hoofdstuk 3 worden in de conclusies de onderzoeksvragen beantwoord. In de bijlagen 1 tot en met 7 zijn de resultaten per erfgoedlijn beschreven. Bijlagen 8 en 9 bevatten de checklists die voor de interviews zijn gebruikt. Bijlage 10 biedt een overzicht van de respondenten die zijn geïnterviewd. 3

12 4

13 2 Programma Erfgoedlijnen 2.1 Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per erfgoedlijn de stand van zaken van de projecten in de periode weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten per erfgoedlijn voor de periode aw go la li ohw tv wd totaal % afgerond in uitvoering totaal Wanneer wordt gekeken per subsidiejaar, dan ontstaat het volgende beeld: Tabel 2 Overzicht stand van zaken projecten per jaar voor de periode afgerond in uitvoering aantal % aantal % totaal Van de in totaal 248 projecten zijn 179 projecten (72%) afgerond telt het grootste percentage projecten dat nog in uitvoering is (53%). Van de afgeronde projecten zijn de prestaties grotendeels conform de Maatregelenpakketten gerealiseerd. Voor zover de prestaties niet conform afspraak konden worden gerealiseerd is in overleg met de projectleider van de betreffende erfgoedlijn gekeken naar een eventuele vervangende prestatie. Beïnvloedende factoren Vertragingen in de uitvoering van projecten ontstaan vooral als gevolg van de volgende (veelal externe) factoren: procedureel-juridische factoren, zoals vergunningen en de daarmee samenhangende termijnen (bijvoorbeeld bouwvergunningen en vergunningen op grond van de Flora- en faunawet), bezwaren van omwonenden en verwerving van eigendomsrechten; het verwerven van de benodigde cofinanciering; praktische omstandigheden, zoals het doen van historische vondsten, levering van benodigde onderdelen en weersomstandigheden; organisatorische factoren, met name als het gaat om de slagkracht (beschikbare tijd en kennis) van vrijwilligersorganisaties om projecten binnen de gestelde termijn uit te voeren en de afhankelijkheid van andere (vertraagde) projecten. 5

14 Er zijn verschillende maatregelen genomen en suggesties gedaan om een project in de voorbereiding al goed neer te zetten: een inschatting vooraf maken welke goedkeuringen nodig zijn; de checklist die gebruikt wordt voor de projecten van de erfgoedlijn Goeree-Overflakkee kan hiervoor als voorbeeld dienen; ondersteuning door de provincie en Erfgoedhuis Zuid-Holland in de voorbereiding van de subsidieaanvraag, zoals het maken van een handreiking als hulpmiddel om na te gaan of de subsidieaanvraag compleet is; het tijdig betrekken van relevante partijen, zoals omwonenden en natuurorganisaties om rekening te kunnen houden met mogelijke bezwaren; kijken naar de mogelijkheid om projecten te splitsen in een onderzoeks- en een uitvoeringsdeel en daar apart subsidie voor aanvragen of de mogelijkheid bieden om meerjarige subsidies aan te vragen. 2.2 Bijdrage aan de operationele doelstellingen Er is in de periode met name bijgedragen aan de doelstellingen vergroten van de bekendheid, vergroten van de zichtbaarheid en realiseren van toeristisch-recreatieve attractiepunten (tabel 3). Tabel 3 Bijdrage aan operationele doelstellingen per erfgoedlijn in de periode aw go la li ohw tv wd totaal % beschermen * restaureren zichtbaar maken toeristisch-recreatief attractiepunt vergroten van de bekendheid vergroten van de bereikbaarheid fysiek verbinden stimuleren van herbestemming * Aan de doelstelling beschermen wordt bijgedragen door het traject van de werelderfgoednominatie op nationaal niveau. Tabel 4 geeft per doelstelling de procentuele bijdrage van de projecten aan de operationele doelstellingen weer per 2-jaarsperiode ( en ). 6

15 Tabel 4 Bijdrage aan operationele doelstellingen per 2-jaarsperiode aantal % aantal % beschermen restaureren zichtbaar maken toeristisch-recreatief attractiepunt vergroten van de bekendheid vergroten van de bereikbaarheid fysiek verbinden stimuleren van herbestemming Uit tabel 4 blijkt dat de projecten uit de periode verhoudingsgewijs minder bijgedragen hebben aan de doelstellingen beschermen, fysiek verbinden van objecten, realiseren van toeristisch-recreatieve attractiepunten en stimuleren van herbestemming dan de projecten uit de periode Wel is er verhoudingsgewijs meer bijgedragen aan de doelstellingen restaureren, zichtbaar maken en vergroten van de bekendheid. Hieronder enkele voorbeelden van projecten ter illustratie van de wijze waarop aan de doelstellingen wordt bijgedragen: Beschermen van een strategische selectie van objecten: een voorbeeld van een project dat hieraan bijdraagt is het project Vestingsteden in de linie van de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie. Er wordt onderzocht wat resteert in de vestingsteden van de Oude Hollandse Waterlinie en hoe dit beschermd is/zou moeten worden in de ruimtelijke ordening. Restaureren van een strategische selectie van objecten: met name bij de erfgoedlijn Landgoederenzone zijn veel projecten waarin het erfgoed wordt gerestaureerd. Hierbij gaat het niet alleen om de restauratie van gebouwd erfgoed, zoals van het hoofdhuis en de portierswoning van Buitenplaats Berbice, maar ook om herstel van groen erfgoed, zoals het Park van Duivenvoorde. Bij Kinderdijk (erfgoedlijn Waterdriehoek) wordt een authentieke molenschuur gerestaureerd. Het zichtbaar maken van een strategische selectie van plekken/objecten: dit betreft bijvoorbeeld het evenement Limes-zomer in Park Matilo in Leiden waar met verschillende activiteiten de geschiedenis beleefbaar wordt gemaakt en de realisatie van diverse kunstwerken op Goeree-Overflakkee om de geschiedenis van het eiland zichtbaar te maken. Ontwikkelen van minimaal één toeristisch-recreatief attractiepunt: er worden onder meer diverse bezoekerscentra gerealiseerd, zoals bij Kinderdijk en bij de Atlantikwall. Ook het project Historie Buitenplaats Van Ruytenburch (erfgoedlijn Trekvaarten), waarin een passantenhaven wordt gerealiseerd met cultuurhistorische informatieborden en waarin de voormalige buitenplaats landschappelijk wordt geduid, draagt bij aan deze doelstelling. Vergroten van de bekendheid met de erfgoedlijn en de objecten daarbinnen: dit komt onder meer tot uitdrukking in de diverse publicaties die zijn uitgebracht, waaronder een introductiefilm over de Atlantikwall en een toeristisch-recreatief boek over de landgoederenzone. Daarnaast zijn er diverse apps ontwikkeld die de geschiedenis van het erfgoed vertellen en er zijn lespakketten voor het onderwijs gemaakt. Vergroten van de bereikbaarheid van monumenten, bezienswaardigheden en toeristische plekken: hierbij gaat het onder meer om maatregelen om bunkers toegankelijk te 7

16 maken en bezoek van de bunkers zo veilig mogelijk te maken (erfgoedlijn Atlantikwall) en de realisatie van aanlegsteigers (erfgoedlijn Trekvaarten). Fysiek verbinden van monumenten, bezienswaardigheden en toeristische plekken: er zijn diverse wandel- en fietsroutes, zoals een wandelroute op Goeree-Overflakkee (en waarvoor ook ambassadeurs zijn opgeleid) langs kunstkruimels (tegels) die de watergrens van de Watersnoodramp weergeven. Stimuleren van herbestemming: dit betreft onder meer de herbestemming van het Zakkendragershuis in Schiedam (erfgoedlijn Trekvaarten) en restauratie van Villa Ockenburg (erfgoedlijn Landgoederenzone). Volgens de respondenten zijn er ook andere factoren die bijdragen aan het realiseren van de doelstellingen, met name de toegenomen belangstelling voor erfgoed in het algemeen en ontwikkelingen rondom vergelijkbaar erfgoed elders in Nederland. Dit betreft bijvoorbeeld ontwikkelingen rondom de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de samenwerking met andere provincies in het kader van de Limes. 2.3 Kwaliteitsslag Tabel 5 geeft weer welke stappen de verschillende erfgoedtafels tot 1 juni 2017 hebben gezet in het kader van de kwaliteitsslag. Deze kwaliteitsslag is niet alleen het gevolg van het advies van de PARK. Door diverse erfgoedtafels is aangegeven dat dit ook al een proces van de erfgoedtafel zelf was. De erfgoedtafels dienen de kwaliteitsslag in de zomer van 2017 afgerond te hebben. Tabel 5 Stappen die tot en met mei 2017 zijn gezet zijn in het kader van de kwaliteitsslag uitgesplitst naar erfgoedtafel aw go la li ohw tv wd analyse huidige situatie aanscherpen visie/ambities aanscherpen van het afwegingskader/ beoordelingscriteria +/- +/ /- + +/- Uit tabel 5 blijkt dat alle erfgoedtafels de huidige situatie in beeld hebben gebracht en wat de wensen zijn voor de toekomst. Dit heeft bij alle erfgoedtafels geleid tot het aanscherpen van de ambities/visie die bij een aantal erfgoedtafels (Atlantikwall, Landgoederenzone, Limes, Trekvaarten en Waterdriehoek) op de kaart zijn gezet (in vorm van visie- en ambitiekaarten). De andere erfgoedtafels gaan deze voor de zomer 2017 op kaart zetten. Bij de meeste erfgoedtafels is ook het afwegingskader voor de beoordeling van projecten aangescherpt. Bij de overige erfgoedtafels is dit in ontwikkeling of moet het nog geaccordeerd worden door de erfgoedtafel. Hoewel dit bij een aantal erfgoedtafels voor het eerst gebruikt zal worden bij de beoordeling van de projecten 2018, is het algemene beeld dat het beter beargumenteerde keuzes voor projecten geeft. Ook is het beeld dat er meer samenhang tussen de projecten ontstaat. Wel wordt bij een aantal erfgoedtafels aangegeven dat er nog iets te winnen valt met de instelling van een onafhankelijke beoordelingscommissie van de projecten. Zo is bij de erfgoedtafel Oude Hollandse Waterlinie aan de beoordelingscommissie, bestaande uit leden van de erfgoedtafel (zonder projectaanvragen), een onafhankelijk adviseur toegevoegd. 8

17 Andere activiteiten die zijn uitgevoerd om de kwaliteit te verbeteren zijn: het uitvoeren van een netwerkanalyse van alle erfgoedtafels in 2015 door Erfgoedhuis Zuid-Holland; uitwisseling tussen de erfgoedlijnen, vooral via de projectleiders en bij een aantal erfgoedtafels ook door deelname van voorzitters aan een andere erfgoedtafel (erfgoedtafels Landgoederenzone, Trekvaarten en Waterdriehoek). 2.4 Waardering van de erfgoedtafel Aan de respondenten is gevraagd om hun waardering voor de erfgoedtafel uit te drukken in een rapportcijfer. Sommige respondenten hebben hiervan afgezien, omdat ze meenden geen goede beoordeling te kunnen geven. Per erfgoedlijn is van alle gegeven cijfers een gemiddeld rapportcijfer berekend. Het gemiddelde rapportcijfer varieert van een 7+ tot een 8+ (tabel 6). Tabel 6 Gemiddeld rapportcijfer per erfgoedtafel erfgoedlijn gemiddeld rapportcijfer atlantikwall 7,5 goeree-overflakkee 8- landgoederenzone 8+ limes 7,5 oude hollandse waterlinie 7+ trekvaarten 7+ waterdriehoek 7,5 Respondenten zijn in het algemeen tevreden met het functioneren van de erfgoedtafel. Er wordt veel belang gehecht aan het bestaan van een dergelijk platform en de noodzaak ervan om projecten voor een overkoepelend thema tot stand te laten komen. De sfeer aan de erfgoedtafels is goed. Er wordt goed samengewerkt en organisaties zijn goed aanspreekbaar op hun verantwoordelijkheden. Er zijn netwerken ontstaan en ook buiten de erfgoedtafel weten partijen elkaars expertise te vinden en te benutten. In het algemeen wordt de aansturing van de erfgoedtafel en de projectleiding van de provincie gewaardeerd. Bij de erfgoedtafel Limes was er de afgelopen periode sprake van vertrek van de voorzitter en ziekte van de projectleider. Dit maakte de continuïteit van de erfgoedtafel kwetsbaar. De kwaliteitsslag heeft de erfgoedtafels een belangrijke impuls gegeven. Er is meer structuur en samenhang, vertrouwen en begrip voor elkaars belang. Het feit dat veel erfgoedtafels vergaderen op projectlocaties draagt daaraan bij. Het blijft van belang te bewaken dat de individuele projecten bijdragen aan het grotere geheel van de erfgoedlijn, al wordt het gezamenlijke belang van de erfgoedlijn door de deelnemers aan de erfgoedtafels steeds beter gezien. Wat goed is voor de erfgoedlijn is immers ook goed voor de afzonderlijke projecten. Er moet een goede balans zijn tussen brengen (ideeën delen, streefbeeld bespreken et cetera) en halen (subsidie). Respondenten vinden het belangrijk dat projecten bottomup tot stand blijven komen en dat deze worden getoetst aan duidelijke criteria die door de erfgoedtafel zelf zijn vastgesteld. 9

18 Ook is het belangrijk dat er voor langere tijd betrokkenheid en commitment van partijen is, ook als ze zelf geen project hebben. Door de kwaliteitsslag zijn relevante partijen beter in beeld. Het aantal betrokken partijen is aan een aantal erfgoedtafels groot. Dit kan een risico zijn voor het efficiënt werken van de erfgoedtafel. Het instellen van werkgroepen kan daarvoor een oplossing zijn. 2.5 Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: er is veel aandacht voor communicatie. Communicatieprojecten zijn in het geheel van projecten goed vertegenwoordigd. Steeds vaker wordt de publiciteit gezocht als een project wordt opgeleverd, mede vanuit een gevoel van trots voor hetgeen is gerealiseerd. Er is veel aandacht vanuit de individuele projecten. De communicatie over de erfgoedlijn als geheel kan bij een aantal erfgoedlijnen nog worden versterkt. In het kader van de kwaliteitsslag wordt dit opgepakt. Bevorderen van uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: uitwisseling is op een aantal manieren geformaliseerd. Zo is er jaarlijkse intervisie van de voorzitters van de erfgoedtafel met de gedeputeerde en de directeur van Erfgoedhuis Zuid-Holland en de jaarlijkse Erfgoeddag. In enkele gevallen hebben voorzitters deelgenomen aan het overleg van een andere erfgoedtafel, maar vanwege volle agenda s is deze vorm van uitwisseling niet altijd haalbaar. Er wordt wisselend gedacht over het nut en de noodzaak van uitwisseling, zowel op het niveau van voorzitters als op het niveau van deelnemers aan de erfgoedtafel. Aan de ene kant vindt men het nuttig om successen te delen en van elkaar te leren, aan de andere kant kent elke erfgoedtafel zijn eigen karakteristiek en dynamiek. Hierdoor vindt men de toegevoegde waarde van uitwisseling minder. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: de inzet van vrijwilligers wordt in het algemeen zeer gewaardeerd en is voor de erfgoedlijnen van groot belang. Het enthousiasme van vrijwilligers is groot. De waardering voor de inzet van vrijwilligers komt onder meer tot uitdrukking in het feit dat de inzet van vrijwilligers in de subsidieaanvraag kan worden gekapitaliseerd (à 35,00 per uur). Het wordt als de eigen verantwoordelijkheid van vrijwilligersorganisaties gezien om te bepalen of ze willen participeren en projecten willen indienen. Ondersteuning van vrijwilligersorganisaties is en blijft van belang. Deze wordt waar nodig geboden, juist omdat een zetje voor vrijwilligersorganisaties belangrijk is om ze goed op weg te helpen. Ook wordt er in praktische zin rekening met hen gehouden, bijvoorbeeld wat betreft het vergadertijdstip. Daarnaast wordt rekening met hen gehouden in de uitvoering en looptijd van projecten wat betreft tijd en capaciteit. De subsidieprocedure wordt door vrijwilligersorganisaties soms nog als belastend ervaren. Bij het indienen van de subsidieaanvraag wordt ondersteuning geboden. Daarnaast is het belangrijk dat subsidieaanvragers weten wat het verloop van het subsidietraject is, zodat ze weten wanneer zij de beschikking op hun aanvraag kunnen verwachten en wat de belangrijke momenten daarin zijn. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties en gemeenten: wat geldt voor vrijwilligersorganisaties wat betreft eigen verantwoordelijkheid en de mogelijkheden voor ondersteuning, geldt ook voor kleine organisaties en gemeenten. In het algemeen zijn zij goed vertegenwoordigd aan de erfgoedtafels en worden geen grote problemen ervaren in de deelname van kleine organisaties en gemeenten aan de erfgoedtafels. Soms zijn beschikbare tijd, kennis en vaardigheden een knelpunt. Gemeenten kunnen een belangrijke intermediaire rol vervullen in het betrekken van kleine organisaties 10

19 bij de erfgoedlijnen en de terugkoppeling van hun ideeën en belangen naar de erfgoedtafel. Betrokkenheid van plaatselijke organisaties is belangrijk voor het lokale draagvlak. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: daar is op verschillende manieren aandacht voor. Zo worden Maatregelenpakketten voorgelegd aan afdeling Ruimte, Wonen en Bodem (die ook wordt betrokken bij de kwaliteitsslag), de afdeling Water en Groen en de Dienst Beheer Infrastructuur. Leerpunten naar aanleiding van de projecten 2015 en 2016 De volgende leerpunten worden door veel respondenten gedeeld: Het belang van continuïteit voor de periode na afloop van de huidige collegeperiode/na afloop van het huidige Programma Erfgoedlijnen in Er is een waardevol netwerk opgebouwd dat veel heeft gerealiseerd. Er ligt ook nog veel werk voor de toekomst. Daarbij is het ook een taak van het netwerk zelf om te bepalen hoe de samenwerking voor de toekomst verder kan worden versterkt en behouden. De aansluiting van de erfgoedlijnen op het gemeentelijke beleid is wisselend. De erfgoedlijnen hebben het belang van cultuurhistorische waarden goed zichtbaar gemaakt bij gemeenten. De borging van dit erfgoed in ruimtelijk beleid van gemeenten zou sterker kunnen, zodat het erfgoed en het zichtbaar maken daarvan bij ontwerpopgaven een duidelijke plek krijgt. In het kader van de kwaliteitsslag zijn met betrokkenheid van gemeenten kaarten gemaakt, die ruimtelijk zijn ingestoken en die voor provincie en gemeenten de relatie met de omgevingsvisie legt. In de gemeente Delft zijn de kaarten opgenomen in het ruimtelijke beleid. Het budget voor PR is vaak eenmalig. Er wordt in budgetten weinig rekening gehouden met eventuele herdrukken van foldermateriaal. Ook voor educatieprojecten is het van belang om na oplevering te zorgen voor PR, zodat lespakketten ook gebruikt blijven worden. Het is van belang om regelmatig te evalueren. Dit betreft zowel het niveau van de erfgoedlijn als geheel (zijn de ambities nog voldoende scherp, liggen we nog op koers?) als het niveau van projecten (staan de gemaakte kosten in verhouding tot de opbrengsten, sluiten projecten voldoende aan op de behoeften van de afnemers, zijn de opgeleverde projecten goed geborgd?). Samenwerking over provinciegrenzen heen. Een aantal erfgoedlijnen houdt niet op bij de provinciegrens. Het is goed om de samenwerking met andere provincies te zoeken of te versterken, zodat door middel van gezamenlijke activiteiten het erfgoed op een herkenbare manier onder de aandacht van het publiek kan worden gebracht. 11

20 12

21 3 Conclusies De uitvoering van het Programma Erfgoedlijnen ligt goed op koers. Van de 248 projecten is inmiddels 72% afgerond. Vertragingen in de uitvoering van projecten zijn vooral gelegen in externe factoren, waaronder vergunningsprocedures en praktische omstandigheden (zoals het weer of levering van benodigde materialen). Op verschillende manieren is er aandacht voor een goede voorbereiding van projecten (zoals ondersteuning bij de voorbereiding van de subsidieaanvraag) om vertraging in de uitvoering zo veel mogelijk te voorkomen of te beperken. In de projecten uit de periode is, net als in de periode , met name bijgedragen aan de operationele doelstellingen vergroten van de bekendheid met de erfgoedlijn en de objecten daarbinnen (69% van de projecten) en zichtbaar maken van een strategische selectie van plekken/objecten (61% van de projecten). Verhoudingsgewijs is de bijdrage aan de doelstellingen beschermen en stimuleren van herbestemming in de periode minder dan in de periode , maar hebben verhoudingsgewijs wel meer projecten bijgedragen aan de doelstellingen restaureren, zichtbaar maken en vergroten bekendheid. Naar verwachting zal de bijdrage aan de doelstellingen vergroten van de bereikbaarheid en fysiek verbinden de komende jaren toenemen als gevolg van de kwaliteitsslag. De erfgoedtafels zijn goed op schema met het realiseren van de kwaliteitsslag: analyses van de huidige situaties zijn gemaakt en visies zijn aangescherpt. Bij veel erfgoedtafels zijn deze inmiddels op de kaart gezet. Ook het afwegingskader voor de projecten is bij de meeste erfgoedtafels aangescherpt, wordt daaraan gewerkt of moet het aangescherpte afwegingskader worden nog worden geaccordeerd door de erfgoedtafel. De gemiddelde waardering voor de erfgoedtafel loopt uiteen van een 7+ tot een 8+, het gemiddelde voor alle erfgoedtafels is een 7,5. De kwaliteitsslag heeft het functioneren van de erfgoedtafels een belangrijke impuls gegeven. Het gedeelde belang van de erfgoedtafels wordt steeds beter gezien, al blijft het van belang te bewaken dat de individuele projecten bijdragen aan de erfgoedlijn als geheel. In het algemeen is de werkwijze van de erfgoedtafels ( netwerkend werken ) goed geland: deelnemers vinden het belangrijk dat projecten bottom-up tot stand komen en dat deze worden getoetst aan criteria die door de erfgoedtafel zelf zijn vastgelegd. Ook weten organisaties elkaars expertise buiten de erfgoedtafel steeds beter te vinden. De leerpunten uit de vorige evaluatie zijn opgepakt: de aandacht voor communicatie is gegroeid en er vindt op verschillende manieren uitwisseling plaats tussen de erfgoedlijnen. Ook is de indruk dat vrijwilligersorganisaties en kleine organisaties/gemeenten in het algemeen goed kunnen deelnemen aan de erfgoedtafel of worden de belangen van deze organisaties door een andere partij meegenomen naar de erfgoedtafel. Aanbevelingen naar aanleiding van de leerpunten uit de afgelopen periode zijn: kijk hoe de continuïteit van de erfgoedlijnen en de netwerken geborgd kan blijven na afloop van de huidige collegeperiode/het huidige Programma Erfgoedlijnen; wijs gemeenten op de kansen om erfgoed te borgen in hun ruimtelijke beleid; de ontwikkelde visie- en ambitiekaarten kunnen daaraan bijdragen; zorg voor budget om PR-materiaal en educatieprojecten frequent onder de aandacht te brengen, ook als het project formeel is afgerond; 13

22 sta als erfgoedtafel periodiek stil bij vragen als liggen we nog op koers en leveren de projecten op wat we ervan verwachtten? kijk waar meerwaarde voor de erfgoedlijn kan worden gegenereerd door de samenwerking met andere provincies te verstevigen. 14

23 L Literatuur Schriftelijke documentatie Provincie Zuid-Holland. Erfenis, erfgoed en erfgoud. Uitvoeringsprogramma erfgoedlijnen Den Haag: Provincie Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland. Beleidsvisie Cultureel Erfgoed en Basisvoorzieningen Cultuur Den Haag: Provincie Zuid-Holland, 2016a. Provincie Zuid-Holland. Maatregelenpakket erfgoedlijnen Den Haag: provincie Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland. Maatregelenpakket erfgoedlijnen Den Haag: provincie Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland. Maatregelenpakket erfgoedlijnen Den Haag: provincie Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland. Maatregelenpakket erfgoedlijnen Den Haag: provincie Zuid-Holland, Veenstra A. Advies Kwaliteitsimpuls Erfgoedlijnen. Den Haag: Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit in Zuid- Holland, Wit JP de, Veldhuysen C, Ligtvoet-Janssen MGA. Langs de lijn: monitor erfgoedlijnen 1. Eerste voortgangsrapportage ten behoeve van het programmamanagement erfgoedlijnen. Den Haag: Tympaan Instituut, 2015.

24

25 B Bijlage 1 Resultaten erfgoedlijn Atlantikwall Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Atlantikwall totaal afgerond in uitvoering totaal % van de maatregelen van de projecten uit 2015 en 2016 is uitgevoerd. Soms zijn er enkele aanpassingen, maar is dat gebeurd met toestemming van de provincie (meldingsformulier), bijvoorbeeld bij de bunker in Hoek van Holland waar gekozen is voor een andere systematiek voor de inbraakbeveiliging van toegangsdeuren. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 De redenen voor vertraging van projecten die zijn gestart in 2015 en 2016 is voornamelijk gelegen in omgevingsfactoren. Dit betreft bijvoorbeeld bouwvergunningen en bezwaar van omwonenden. Daarnaast is de natuur een belangrijke factor waarmee rekening moet worden gehouden, zoals beschermde diersoorten en de winterslaap en draagtijd van vleermuizen. Op basis van nieuwe inzichten zijn er meer restricties en kan feitelijk alleen in de periode juni-juli-augustus in de bunkers worden gewerkt. Vanwege de vleermuizen moet er door een gemeente een omgevingsvergunning worden afgegeven voor werkzaamheden in of aan de bunker. Als de gemeente zelf niet de expertise in huis heeft, moet het voorgelegd worden aan het Ministerie van Infrastructuur & Milieu. Het feit dat er als het ware natuurlijke pauzen vallen, heeft ook de positieve keerzijde dat er ruimte is om de projecten goed uit te werken. Tot slot speelt de betrokkenheid van veel vrijwilligersorganisaties een rol: hen ontbreekt in sommige gevallen de capaciteit om de soms (te) ambitieuze plannen te realiseren. Bijdrage aan de operationele doelstellingen Er is in 2015 en 2016 met name bijgedragen aan het vergroten van de zichtbaarheid van plekken, het ontwikkelen van toeristisch-recreatieve attractiepunten, het vergroten van de bekendheid met en het vergroten van de bereikbaarheid van de Atlantikwall: Ten aanzien van het vergroten van de zichtbaarheid: er zijn 5 clusters benoemd die worden ontwikkeld. Elk cluster is een historisch-geografisch ensemble met een plek voor voorlichting/bezoekerscentrum van waaruit je het gebied in kunt lopen. Het gaat om de

26 volgende 5 clusters: Noordwijk, Scheveningen, Hoek van Holland, Voorne en Goeree- Overflakkee (locaties voor het bezoekerscentrum nog niet voor alle clusters duidelijk). Door de ontwikkeling van de 5 clusters worden ook toeristisch-recreatieve attractiepunten gerealiseerd. Aan het vergroten van de bekendheid met (de objecten binnen) de erfgoedlijn wordt op verschillende manieren bijgedragen: zo is er onder meer een jaarlijkse Open Bunkerdag (die ook landelijk is uitgerold) met veel publiek, is er een introductiefilm Atlantikwall gemaakt en zijn er wandel- en fietsroutes. Daarbij kan het voorkomen dat de folders met de wandelingen ook in het Duits worden vertaald. Bij het vergroten van de bereikbaarheid moet met name gedacht worden aan maatregelen om bunkers toegankelijk te maken en bezoek aan de bunkers zo veilig mogelijk te maken en het toegankelijk maken van een tentoonstelling voor mensen met een lichamelijke beperking. Daarnaast zorgt de Open Bunkerdag als ook de Open Monumentendag voor openstelling van gebieden die normaliter niet/beperkt toegankelijk zijn. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Atlantikwall aan de operationele doelstellingen beschermen 7 3 restaureren 5 3 zichtbaar maken toeristisch-recreatief attractiepunt vergroten van de bekendheid vergroten van de bereikbaarheid 7 19 fysiek verbinden 10 5 stimuleren van herbestemming 3 0 totaal aantal projecten Niet alleen de projecten hebben bijgedragen aan de doelstellingen. Een bevorderende factor is gelegen in de groeiende belangstelling voor/waardering van erfgoed in het algemeen en de Tweede Wereldoorlog in het bijzonder, niet alleen binnen de provincie maar ook landelijk. Dit heeft ook een sociologische kant: restanten worden belangrijker als aangrijpingspunt voor het verhaal, omdat de generatie die het verhaal kan vertellen uitsterft. Door de erfgoedlijn is de oorlogsgeschiedenis in het landschap geëxpliciteerd en is de belangstelling gekanaliseerd. Door de erfgoedlijn ontstaat er ook meer samenhang: er is een groot gevoel van eigenaarschap voor het eigen historisch object (de bunker), maar tegelijkertijd zorgt de erfgoedlijn voor aandacht voor het overkoepelende niveau van de Atlantikwall als geheel. Kwaliteitsslag In het kader van de kwaliteitsslag zijn onderstaande stappen gezet. Er is een briefing geweest van de PARK. Vervolgens is door middel van de Multiple Gains Approach in meerdere sessies in kaart gebracht wat de belangen zijn en in welke sectoren die spelen. Deze zijn op een digitale kaart geplaatst, waardoor partijen met hetzelfde belang elkaar sneller kunnen vinden en met elkaar kunnen samenwerken. Ook is er een defini- 2

27 tie van Atlantikwall gemaakt, die (inter)nationaal wordt gewaardeerd. Nu is de erfgoedtafel bezig met het concretiseren van de doelstellingen: waar willen we komen en wat moet dat inhouden? Er is nu een duidelijker focus. Er is een aantal parels (objecten) aangewezen, waarvan expliciet is uitgesproken dat ze samen de Atlantikwall vormen, bij elkaar horen en (gedeeltelijk) hetzelfde belang hebben. Maar ze zijn tegelijkertijd uniek en er wordt gekeken naar wat de specifieke sterke kanten zijn van de verschillende objecten en hoe deze zijn te benutten. De beoordeling van de projecten is in toenemende mate een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De aanvragen worden nu gewogen en beoordeeld door een dagelijks bestuur van de voorzitter, de projectleider en de secretaris. Ook worden voorgestelde projecten gepresenteerd aan de erfgoedtafel, zodat er ruimte is voor partijen aan de erfgoedtafel om elkaar kritisch te bevragen. In een volgende fase zal worden gekeken naar waar, in lijn met de aangescherpte doelstellingen, witte vlekken zijn, waarom daar geen aanvragen voor worden ingediend en of het mogelijk is om voor de witte vlekken projecten uit te lokken. Aanvragen worden in de toekomst gewogen op hun bijdrage aan de aangescherpte doelstellingen. Daarmee worden de middelen zo gericht mogelijk ingezet. Er is een netwerkanalyse uitgevoerd, waarbij geconstateerd is dat er geen partijen aan de erfgoedtafel worden gemist. Verder zijn natuurwaarden in beeld gebracht en wordt een handleiding gemaakt over hoe om te gaan met vleermuizen. Daarnaast is er aandacht voor meer vraaggericht werken, bijvoorbeeld projecten voor de specifieke doelgroep die verdieping zoekt, zoals de luchtoorlog, waarvoor de Biber in Oostvoorne een geschikte kandidaat kan zijn. De stip aan de horizon/het streefbeeld is bottom-up begonnen. Er wordt nu aan gewerkt om de stip concreter te maken ten aanzien van waar de erfgoedtafel in 2020 gezamenlijk wil staan en welke stappen daarvoor gezamenlijk moeten worden gezet. Daarnaast is een visie voor na 2020 belangrijk. Waardering van de erfgoedtafel Het gemiddelde cijfer voor de waardering voor de erfgoedtafel Atlantikwall is een 7,5. Er zitten veel gemotiveerde partijen aan tafel en de aansturing van de erfgoedtafel is goed. Er wordt veel belang gehecht aan het bestaan van een dergelijk platform: als dit er niet op deze manier zou zijn, zou er niets overkoepelends tot stand gekomen zijn. De erfgoedtafel heeft zich in de loop der jaren goed ontwikkeld en er wordt van elkaar geleerd. Ook is er door de kwaliteitsslag meer samenhang ontstaan: er is meer oog voor het grotere geheel en er zijn partijen afgehaakt, maar er zijn ook partijen gebleven. Subsidie is belangrijk om partijen te laten participeren, maar zorgt tegelijkertijd ook voor concurrentie en tegenstellingen in belangen. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: er wordt steeds meer de publiciteit gezocht door middel van persberichten, social media, educatie en een film. Van openingen en andere opleveringen wordt een moment gemaakt. Daarbij kan er nog meer aandacht zijn voor de profilering voor de Atlantikwall als geheel. 3

28 Bevorderen van uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: naast de jaarlijkse intervisie van de voorzitters van de erfgoedtafel met de gedeputeerde en de jaarlijkse Erfgoeddag, vindt er weinig uitwisseling plaats tussen de erfgoedlijnen. Het delen van successen en het leren van elkaars fouten kan wenselijk zijn (bijvoorbeeld rondom gedeelde thema s zoals omgaan met vrijwilligers), mede met het oog op borging van de erfgoedlijnen voor de toekomst. De voorzitter is nog niet aangeschoven bij het overleg van een andere erfgoedtafel, noch is een andere voorzitter aangeschoven bij de erfgoedtafel van de Atlantikwall. Er heeft nog geen uitwisseling met voorzitters van andere erfgoedtafels plaatsgevonden. De vraag is of dat nuttig en nodig is. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: vrijwilligers zijn van essentieel belang voor de Atlantikwall. Daarom is dit onderwerp ook nadrukkelijk aan de orde, zowel bij de uitvoerende organisaties zelf als ook aan de erfgoedtafel als het gaat om het vinden en binden van vrijwilligers. Maar ook in praktische zin wordt er rekening met hen gehouden, bijvoorbeeld wat betreft het vergadertijdstip, als ook in de uitvoering en looptijd van projecten wat betreft tijd en capaciteit. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties en gemeenten: bij kleine organisaties speelt vooral het beschikken over de juiste kennis en vaardigheden een rol, bijvoorbeeld voor het bewandelen van de juiste procedures en het voldoen aan subsidievereisten. Het is belangrijk dat aan de erfgoedtafel uitwisseling plaatsvindt hoe de verschillende organisaties dat aanpakken. De belasting van kleine gemeenten (Noordwijk en Westland) is geen onderwerp aan de erfgoedtafel. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: daar is aandacht voor, bijvoorbeeld doordat de voorzitter van de erfgoedtafel meekijkt met de gebiedsvisie. Leerpunten naar aanleiding van de projecten 2015 en 2016 Het is belangrijk om verder te gaan op de ingeslagen weg, waarbij een aantal aanbevelingen is gedaan: Zorg voor aandacht voor de erfgoedlijn als geheel, indien mogelijk ook met verbindingen buiten de provincie. Zorg voor een structuur waarbij er een bovenlaag is die zorgt voor een visie en de procedures voor de erfgoedlijn en een onderkant die zich bezighoudt met de uitvoering van de erfgoedprojecten en die wordt gefaciliteerd door de bovenlaag. Behoud de aandacht voor natuurwaarden door de betrokkenheid van onder meer terreinbeherende organisaties en waterschappen. Houd rekening met ontwikkelingen als het Nationaal Park Hollandse Duinen en de Groene Metropool Rotterdam-Den Haag. Bedenk hoe voor continuïteit kan worden gezorgd voor de periode na Heb aandacht voor deskundigheidsbevordering, bijvoorbeeld door middel van themaworkshops en het opleiden van gidsen. Erfgoedhuis Zuid-Holland kan hierin een rol spelen. Tot slot is nog een aandachtspunt dat het erfgoedbeleid van gemeenten niet in de pas loopt met de erfgoedlijnen. Er gebeurt veel met rechtstreekse spelers uit het veld, waardoor gemeenten niet altijd direct betrokken zijn. Wel is een aantal gemeenten (financieel) ondersteunend. De kwaliteitsslag helpt bij het betrekken van gemeenten, ook richting omgevingsvisie. 4

29 B Bijlage 2 Resultaten erfgoedlijn Goeree-Overflakkee Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Goeree-Overflakkee totaal afgerond in uitvoering totaal De projecten die zijn afgerond hebben grotendeels de prestaties conform de Maatregelenpakketten geleverd. Een enkele keer is er een bijstelling geweest. Dit had met name te maken met een ruimtelijke of een vergunningsbeperking. Dit was bijvoorbeeld het geval met de zit- en beleefplekken die men op 4 locaties wilde realiseren. Omdat het Waterschap geen vergunning gaf vanwege een primaire waterkering moest naar andere locaties worden gezocht. In een enkel geval heeft een project niet het gewenste resultaat opgeleverd. Dit betreft de grondboring om de overstromingsgeschiedenis van de Watersnoodramp bovengronds te halen. Deze geschiedenis bleek niet meer zichtbaar in de structuur van de grond. Voor een vlootschouw bleek dermate veel belangstelling (een groei van 40 naar 85 schepen) dat deze is verplaatst van 2016 naar 2018 en de subsidie is in plaats daarvan ingezet voor een digitale tentoonstelling. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 Het functioneren van de erfgoedtafel en de rol van de projectleider bevorderen de voortgang van de projecten in belangrijke mate. Aan de erfgoedtafel wordt bij elk overleg de stand van zaken van projecten doorgesproken en worden vervolgacties vastgesteld. Er is een grote deelname van vrijwilligersorganisaties, die goed worden ondersteund en door de erfgoedtafel worden betrokken bij het opzetten en uitvoeren van projecten. Ook bij de vrijwilligersorganisaties zelf is er veel enthousiasme voor de erfgoedlijn en de projecten die zij uitvoeren. Factoren die voor een vertraging zorgen hebben veelal te maken met de afhankelijkheid van derden. Dit betreft bijvoorbeeld het faillissement van een organisatie waar een expositie was voorzien en het rondkrijgen van vergunningen. Zo is het bijvoorbeeld van belang om het Waterschap tijdig te betrekken in de voorbereiding van een project. Omdat er binnen deze erfgoedlijn maar één gemeente betrokken is, spelen gemeentelijke vergunningsprocedures een minder grote (vertragende) rol dan bij andere erfgoedlijnen. Bij de scheepstimmerwerf Middelharnis (Menheerse werf) speelt het verwerven van de resterende 50% eigendomsrechten een rol in het realiseren van een bezoekerscentrum.

30 Uit ervaring is gebleken dat in de formulering van een project meer aandacht moet zijn voor de voorbereiding. Vanuit de erfgoedtafel is een checklist opgesteld met aandachtspunten voor het opstarten van een project, bijvoorbeeld dat rekening moet worden gehouden met vergunningsprocedures. Bijdrage aan de operationele doelstellingen Binnen deze erfgoedlijn is het water (als vriend en als vijand) het uitgangspunt. Er is met name bijgedragen aan het vergroten van zichtbaarheid van en het vergroten van de bekendheid met (de objecten binnen) de erfgoedlijn. Daarbij heeft de kwaliteitsslag ook de focus binnen de erfgoedlijn vergroot. Projecten die hebben bijgedragen aan de zichtbaarheid zijn onder meer de kunstwerken die zijn gerealiseerd. Dit betreft een beeld van een kaaiwerker bij de haven van Oude-Tonge en een kunstwerk bij Sommelsdijk dat de geschiedenis van Sommelsdijk laat zien in de vorm van een boot. Deze kunstwerken voegen ruimtelijke kwaliteit en belevingswaarde toe en geven de bezoeker in één oogopslag een beeld van de historie van de betreffende plek. Daarnaast wordt bijgedragen aan de zichtbaarheid en beleefbaarheid van en bekendheid met de geschiedenis van Goeree-Overflakkee door de realisatie van een dorpswandeling (waarvoor ook ambassadeurs zijn opgeleid) langs kunstkruimels (tegels) die de watergrens van de Watersnoodramp weergeven. Daarbij is ook een route voor kinderen gerealiseerd en er is een app gemaakt met verhalen van mensen die de Watersnoodramp zelf hebben meegemaakt. Door de projecten gaan ook de inwoners van Goeree-Overflakkee zelf meer over de geschiedenis praten. De oral history is opgetekend door het verzamelen van verhalen onder inwoners. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Goeree-Overflakkee aan de operationele doelstellingen beschermen 0 2 restaureren 1 2 zichtbaar maken 8 11 toeristisch-recreatief attractiepunt 5 6 vergroten van de bekendheid 5 19 vergroten van de bereikbaarheid 2 1 fysiek verbinden 3 3 stimuleren van herbestemming 1 2 totaal aantal projecten Naast de projecten hebben de volgende andere factoren een bijdrage geleverd aan het dichterbij komen van de doelstellingen: 1 De betrokkenheid van de inwoners: er is een Dorpsraad Dirksland, die mede-initiatiefnemer is van het herwaarderen van het havenkanaal. De dialoog vanuit de provincie Zuid-Holland en de gemeente is een sterk ontwikkeld punt en zorgt voor draagvlak. 2 Bij de erfgoedtafel is er een nadrukkelijke inbreng van de mensen die op Goeree- Overflakkee wonen, werken en recreëren, waaronder de dorpsraden en de natuur- en landschapsverenigingen. Er zit een grote variëteit aan mensen aan tafel, die een kritische 2

31 houding ten opzichte van elkaar hebben. Dit heeft als gevolg dat er samen producten van goede kwaliteit worden gerealiseerd. Kwaliteitsslag In het kader van de kwaliteitsslag zijn de volgende stappen gezet: Er is een sessie geweest met de deelnemers aan de erfgoedtafel om na 3 jaar te kijken waar de erfgoedtafel nu staat en waar de erfgoedtafel naartoe wil met het oog op kwaliteitsverbetering en scherper krijgen van de focus. Dat komt niet alleen voort uit de wens van de gedeputeerde en het advies van de PARK, maar was ook de eigen behoefte van de erfgoedtafel. De ambities zijn aangescherpt en er zijn 3 hoofdonderwerpen geselecteerd waarop de komende jaren extra wordt ingezet, namelijk de havenkanalen, de cultuurhistorische landschapselementen en communicatie. In de structuur van het eiland was er vanuit de kernen altijd een open verbinding met het water vanuit de kernen. Door indijkingen en inpolderingen is de kern meer in het binnenland komen te liggen. Nu wordt door de versmalling van de focus weer gekeken naar de verbinding kernenhaven-kanalen. De deelnemers aan de erfgoedtafel beoordelen deze focus positief. Er is door de focus meer samenhang in de projecten gekomen, wat ook is terug te zien in de projecten voor Er zijn bijvoorbeeld projecten afgewezen door de erfgoedtafel zelf, omdat ze niet binnen de aangescherpte focus pasten. In de kwaliteitsslag is ook gekeken naar de samenstelling van het netwerk. Er is nu meer eilandbrede betrokkenheid. Dit heeft ertoe geleid dat ook het Waterschap is aangehaakt bij de erfgoedtafel, een vertegenwoordiging die eerder aan de erfgoedtafel werd gemist. Daarnaast weten partijen elkaars expertise nu ook beter buiten de erfgoedtafel te vinden. Daarnaast heeft de kwaliteitsslag ertoe geleid dat de werkwijze verder is gestructureerd. Er zijn lessen uit het verleden getrokken en nu is het van belang te focussen op de kwaliteit en op een aantal thematische speerpunten. Er is een checklist ontwikkeld die ingevuld kan worden, zodat men een indruk krijgt of het gewenste project een reële kans heeft op subsidie voordat er tijd gestoken wordt in een complete aanvraag. De checklist is gebruikt voor de projecten voor 2017, waardoor de plannen realistischer zijn geworden, en is gedeeld met de projectleiders van de andere erfgoedtafels. Verder wordt gewerkt aan het aanscherpen van het afwegingskader. Waardering van de erfgoedtafel Gemiddeld wordt het functioneren van de erfgoedtafel gewaardeerd met een 8-. De samenwerking is goed: de structuur en het vertrouwen zijn gegroeid en alle partijen weten hun rol goed te pakken. Deelnemers aan de erfgoedtafel zijn aanspreekbaar op hun verantwoordelijkheden door de voorzitter en door andere deelnemers. De deelnemers aan de erfgoedtafel zijn zeer te spreken over de aansturing van de erfgoedtafel en de begeleiding die wordt geboden vanuit de provincie. Deelnemers aan de erfgoedtafel worden ook uitgedaagd na te denken over waar de kwaliteit kan worden verbeterd. Daarnaast is er meer samenwerking buiten de erfgoedtafel ontstaan. Er is een grote inzet van vrijwilligers, die door de erfgoedtafel goed wordt benut en gekanaliseerd. Door de kwaliteitsslag is het spectrum van deelnemers aan de erfgoedtafel verbreed. Wel wordt door een enkeling het aantal deelnemers als groot ervaren, waardoor ieders inbreng niet altijd goed tot zijn recht komt. 3

32 Er wordt vergaderd op locaties van betrokken organisaties. Dat zijn niet altijd goede vergaderplekken, maar die laten wel de kleurrijkheid van de erfgoedtafel en de erfgoedlijn zien. Daarnaast krijgen de organisaties meer inzicht in elkaars projecten en meer begrip voor elkaar. Verder zijn de bijeenkomsten van de erfgoedtafel goed gestructureerd. Van groot belang is ook de nazit van de overleggen, die een belangrijke bijdrage leveren aan de versteviging van het netwerk. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: aandacht voor communicatie is een van de speerpunten geworden naar aanleiding van de kwaliteitsslag. Er is een actieve communicatiewerkgroep en communicatie staat elk overleg op de agenda. Er is communicatie vanuit de individuele projecten en de VVV. De jaarlijkse Erfgoedkrant en het Eilanden Nieuws zorgen voor de communicatie naar het grote publiek. Communicatie in de pers is de laatste jaren gegroeid door deelname van een freelance journalist aan de erfgoedtafel en het feit dat het Eilanden Nieuws ruimte maakt voor berichten vanuit het redactionele beleid. De interne communicatie is verbeterd door een knipselkrant met persberichten over de projecten die met alle deelnemers aan de erfgoedtafel wordt gedeeld. Bevorderen van uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: door praktische omstandigheden (tijd) is er geen uitwisseling met voorzitters van andere erfgoedtafels. Elke erfgoedlijn heeft zijn eigen karakteristiek, waardoor het afzonderlijke lijnen blijven die weinig van elkaar weten. Enkele stakeholders geven niettemin aan dat uitwisseling met andere erfgoedlijnen (met name de erfgoedlijn Atlantikwall) nuttig kan zijn. De projectleider bericht aan de erfgoedtafel welke contacten met andere lijnen hebben plaatsgevonden. Rekening houden met de positie van vrijwilligers en de belasting van kleine organisaties: het wordt als de eigen keuze en verantwoordelijkheid van organisaties gezien om projecten in te dienen. Als projecten worden ingediend, gaan de organisaties er ook voor. Er wordt waar nodig ondersteuning geboden, bijvoorbeeld bij het voorbereiden van de subsidieaanvraag, omdat deze door vrijwilligersorganisaties als lastig wordt ervaren. Ook wordt meegedacht en onderlinge ondersteuning geboden vanuit de erfgoedtafel als projecten de planning niet halen en wordt waar nodig extra tijd gegeven voor de uitvoering (zolang passend binnen de subsidieverordening van de provincie). Verder worden projecten door organisaties gezamenlijk uitgevoerd als de uitvoering voor één organisatie niet haalbaar is. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: er zijn bij deze erfgoedtafel geen problemen op dit gebied. Leerpunten naar aanleiding van de periode Het is gelukt om Goeree-Overflakkee en haar geschiedenis beter op de kaart te zetten. De bekendheid is vergroot en er is veel waardering door het publiek. Een grote hoeveelheid organisaties voelt zich aangesproken om mee te doen, er is draagvlak om samen de zorg voor het erfgoed op te pakken. Soms heeft de emotie de overhand op de professionaliteit (bijvoorbeeld bij vrijwilligers die de Watersnoodramp hebben meegemaakt), maar in de praktijk wordt daar goed mee omgegaan. Suggesties die vanuit stakeholders zijn meegegeven zijn: Lespakketten zijn een goede manier om kinderen in aanraking te laten komen met de geschiedenis van Goeree-Overflakkee. Daarbij is het wel van belang dat er ook in de toekomst budget beschikbaar is om educatieprojecten onder de aandacht van scholen te 4

33 blijven brengen zodat ze gebruikt blijven worden en er optimaal rendement van deze projecten is. Dat hier zeer tijdig scholen voor benaderd worden is erg belangrijk in verband met de langlopende leerlijnen die tegenwoordig in het onderwijs gebruikelijk zijn. Het is belangrijk om relevante partijen vanaf het begin van de voorbereiding te betrekken. Dit enthousiasmeert partijen, wat de uitvoering ten goede komt. Kijk na een bepaalde periode (bijvoorbeeld 3 jaar) hoe de projecten feitelijk zijn geborgd. Hoe is beheer/onderhoud geregeld en hoe zit het met het eigenaarschap? Daarnaast is het ook belangrijk om het functioneren van de erfgoedtafel regelmatig onder de loep te nemen. Het zorgen voor continuïteit na deze collegeperiode/2020 is een aandachtspunt. Er zijn projecten gerealiseerd die blijvend waardevol zijn voor het erfgoed, maar er is ook nog zoveel te doen. In het kader van de kwaliteitsslag wordt dit punt al opgepakt. 5

34

35 B Bijlage 3 Resultaten erfgoedlijn Landgoederenzone Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Stand van zaken projecten erfgoedlijn Landgoederenzone totaal afgerond in uitvoering totaal Over het algemeen worden de projecten uitgevoerd conform de Maatregelenpakketten: er zijn geen grote afwijkingen in de geleverde prestaties. In een enkel geval wordt voor een iets andere invulling gekozen. Dit betreft bijvoorbeeld de zolder van Kasteel Keukenhof die niet wordt herbestemd tot Bed & Breakfast maar als onderdeel van het museum Kasteel Keukenhof. Dit sluit ook beter aan het bij historische karakter van het kasteel. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 Vertragingen in de uitvoering worden veelal veroorzaakt door externe factoren, zoals: vergunningsprocedures: onduidelijkheden over vergunningsplichtigheid en bezwaren die worden aangetekend door andere belanghebbenden (bijvoorbeeld een natuurorganisatie of omwonenden) kosten tijd; praktische factoren in de uitvoering, zoals het doen van historische vondsten, die waardevol zijn om te behouden voor de toekomst, en weersomstandigheden. Daarnaast speelt in de aanvraagprocedure het rond krijgen van de cofinanciering een belangrijke rol. Zo wordt naast de subsidie voor de erfgoedlijnen financiering aangevraagd uit groensubsidies en bij externe financiers, zoals fondsen. Daarbij is ook de indruk dat de bereidheid van fondsen om bij te dragen terugloopt. In het geval van de landgoederen worden vaak ook eigen financiële middelen ingezet, bijvoorbeeld uit inkomsten die zijn gegenereerd uit ontvangsten op de buitenplaats. Er komt een checklist waar aanvragers op moeten letten bij het opzetten en uitvoeren van projecten. Er is inmiddels veel kennis over welke elementen belangrijk zijn en wat vertraging oplevert. Bijdrage aan de operationele doelstellingen In de projecten gaat het met name om de restauratie van parken en buitenplaatsen en het beleefbaar maken van het erfgoed. Het bekendheid geven aan het geheel van de erfgoedlijn blijft achter. Het bekendheid geven aan het erfgoed is vaak een nevenactiviteit en geen hoofddoelstelling, bijvoorbeeld als een gerestaureerd object geopend wordt. Projecten die

36 wel expliciet de bekendheid hebben vergroot zijn het boek Haagse en Leidse buitenplaatsen. Over landelijke genoegens van adel en burgerij, de jaarlijkse Dag van het Kasteel en het project de Groene Loper, met wandelroutes met bijbehorende informatie voor wandelaars. Belangrijk is daarnaast dat (gerestaureerde) landgoederen/buitenplaatsen mogelijkheden voor openstelling creëren. In het vergroten van de bekendheid is nog een slag te slaan. In het kader van de kwaliteitsslag en het rapport Hollands Buiten. Ruimtelijk beeld voor de landgoederenzone is in 2016 gestart met het opstellen van een marketingstrategie. In het kader van de marketingstrategie wordt aangehaakt bij de verhaallijn van NBTC Kastelen en landhuizen: groene gordels van buitenplaatsen en het Nationaal Park Hollandse Duinen. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Landgoederenzone aan de operationele doelstellingen beschermen 2 1 restaureren 8 19 zichtbaar maken 7 10 toeristisch-recreatief attractiepunt 6 5 vergroten van de bekendheid 7 8 vergroten van de bereikbaarheid 4 2 fysiek verbinden 4 3 stimuleren van herbestemming 3 6 totaal aantal projecten De erfgoedlijn is de bepalende factor geweest voor de bijdrage aan de doelstellingen. Andere ontwikkelingen hebben hierin geen rol gespeeld. Wel ligt de aandacht vaak nog bij de individuele schakels en minder bij de ketting als geheel. Het gemeenschappelijke belang wordt steeds beter belicht. Kwaliteitsslag In het kader van de kwaliteitsslag zijn de volgende stappen gezet: Er is een aangescherpt streefbeeld dat is vastgelegd in het rapport Hollands Buiten. Ruimtelijk beeld voor de landgoederenzone. Op basis van dit rapport is een nieuw afwegingskader tot stand gekomen, dat is toegepast voor de projecten uit 2017 en vervolgens is geëvalueerd. Daaruit bleek dat het afwegingskader nog niet helemaal voldeed, omdat het leidde tot te veel losse projecten. Daarop is het afwegingskader bijgesteld en voorgelegd aan de erfgoedtafel. Het is belangrijk om in te zetten op projecten die over de hele lijn gaan. Deze komen niet als vanzelf bij de erfgoedtafel. Er wordt nu sterker ingezet op de belevingskant van de Landgoederenzone als geheel. Verder is door de kwaliteitsslag in beeld gekomen waar er nog activiteiten gestimuleerd kunnen worden (zoals in de Duin- en Bollenstreek) en is er meer aandacht voor de balans tussen rood en groen erfgoed. Zo zijn er in 2017 al meer aanvragen voor herstel van parken ingediend. 2

37 Ook wordt nagegaan welke ambities nu echt van de erfgoedtafel Landgoederenzone zijn en in welke projecten eigenlijk andere partijen de lead zouden moeten hebben. Daar is de erfgoedtafel nu mee bezig en dit is na de zomer klaar. Deze stap maakt geen onderdeel uit van het advies van de PARK, maar is een eigen initiatief van de erfgoedtafel. Gevolg van de kwaliteitsslag is dat er extra stappen worden gezet om de ambities te realiseren en dat wordt nagedacht over wat de erfgoedtafel belangrijk vindt. Van een globale stip aan de horizon en de focus op het eigen belang is iedereen nu deel van het groter geheel van de erfgoedtafel. Alle deelnemers hebben er veel tijd ingestoken, dus men ziet het belang er ook van in. Waardering van de erfgoedtafel Gemiddeld wordt het functioneren van de erfgoedtafel gewaardeerd met een 8+. De kwaliteitsslag heeft een belangrijke rol in het verbeteren van het functioneren van de erfgoedtafel: verscherping van de beoordeling van de projecten, waarbij wellicht een externe adviseur wordt betrokken; de ambities staan bij iedereen weer op het netvlies. Door de kwaliteitsslag heeft de erfgoedtafel meer samenhang. Er komen nieuwe partijen in beeld, waaronder particuliere eigenaren. Hierdoor komt de oorspronkelijke buitenplaatscultuur beter aan bod. Stakeholders zijn tevreden over de aansturing van de erfgoedtafel door de provincie. Er is een goede balans tussen proces en resultaat en er is meer begrip ontstaan voor het gezamenlijke belang. Wat bijdraagt aan de versterking van het netwerk, is dat vergaderingen van de erfgoedtafel op de locatie van de projecten worden gehouden. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: aandacht voor (externe) communicatie is de afgelopen jaren gegroeid. Zo wordt er bij openingen meer aandacht aan de bekendheid van de erfgoedlijn als geheel gegeven. Nu er veel tot stand is gekomen, ontstaat ook een gevoel van trots en groeit de behoefte om het publiek daarin mee te nemen. Er wordt aangesloten bij de landelijke Dag van het Kasteel dat met een overkoepelend programma aandacht voor het geheel van de Landgoederenzone genereert. Erfgoedhuis Zuid- Holland speelt een belangrijke rol in de communicatie. Daarover zijn met de provincie helderder afspraken gemaakt. Tot slot wordt in het kader van de kwaliteitsslag gewerkt aan een marketingstrategie, die naar verwachting medio 2017 klaar is. Bevorderen van uitwisseling tussen erfgoedlijnen: het bevorderen van uitwisseling gebeurt door middel van de jaarlijkse intervisie tussen de gedeputeerde, de directeur van Erfgoedhuis Zuid-Holland en de voorzitters van de erfgoedtafels. Daarnaast is de voorzitter van de erfgoedlijn Trekvaarten aangeschoven bij een overleg van de erfgoedtafel Landgoederenzone en worden voorzitters van andere erfgoedtafels uitgenodigd bij openingen. Omdat er verbindingen zijn met andere erfgoedlijnen (zoals Trekvaarten) is het ook vanzelfsprekend dat andere erfgoedlijnen aan bod komen bij de erfgoedtafel Landgoederenzone. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: de inzet van vrijwilligers is van groot belang voor de erfgoedlijn Landgoederenzone en hun enthousiasme is groot. Er is veel waardering voor de inzet van vrijwilligers binnen het totale programma van de erfgoedlijnen. Dit blijkt uit het feit dat de ureninzet van vrijwilligers kan meetellen als cofinanciering op de begroting van de subsidieaanvraag ( 35,00 per uur). Daarnaast wordt bij 3

38 het opleveren van projecten gevraagd om niet alleen aan te geven dat het project mogelijk is gemaakt met financiering van de provincie, maar dat het project mede dankzij de inzet van vrijwilligers tot stand is gekomen. Sommige vrijwilligersorganisaties ervaren het subsidietraject als belastend, maar omdat het een formeel traject betreft, is dit een gegeven. Het is ook aan vrijwilligersorganisaties zelf om de afweging maken of ze willen participeren. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties: ook voor kleine organisaties en gemeenten geldt dat zijzelf de afweging moeten maken. Er zijn kleine gemeenten die aan zowel de erfgoedtafels als de landschapstafels participeren. Het is mogelijk dat de gemeente dan aan één erfgoedtafel vertegenwoordigd is, waarbij er afstemming/uitwisseling is tussen de betreffende projectleiders. Tegelijkertijd biedt het netwerk van de erfgoedtafel kleine organisaties ook kansen. Erfgoedhuis Zuid-Holland biedt kleine organisaties ondersteuning waar nodig. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: er is in belangrijke mate aandacht voor afstemming. Maatregelenpakketten worden voorgelegd aan de afdeling Ruimte, Water en Bodem. Ook is er afstemming in het kader van de landgoederenbiotoop. Leerpunten naar aanleiding van de projecten 2015 en 2016 Een algemeen leerpunt is dat het opbouwen van en het werken in een netwerk een aanloopfase kent: daarvoor is 2 jaar nodig, zo is gebleken. Nu, na 2 jaar, is er sprake van een netwerk en zitten de deelnemers van de erfgoedtafel meer vanuit het algemene belang aan tafel, ze kennen elkaar beter en weten elkaar te vinden. Om het netwerk verder te versterken is een aanbeveling om te kijken hoe meer overkoepelende/verbindende projecten tot stand kunnen komen. Overkoepelende projecten bevorderen de uitwisseling aan de erfgoedtafel en zorgen ervoor dat partijen over de individuele projecten heen kijken en werken aan een gezamenlijk, samenhangend beeld. Hiervoor is het ook van belang dat het nieuwe aangescherpte afwegingskader wordt geconcretiseerd en een onafhankelijke beoordeling wordt geborgd. Aanscherping van het afwegingskader is ook van belang, omdat het aantal deelnemende partijen groeit, zodat het nodig is om scherpe keuzen te maken. Daarbij is het ook van belang oog te hebben voor waar er aansluiting is op andere initiatieven en ontwikkelingen (bijvoorbeeld de ontwikkelingen rondom het Nationale Park Hollands Duin, aansluiting op landgoederen in Noord-Holland of marketinginitiatieven van andere organisaties). Het terugblikken en aanscherpen van ambities is niet alleen ingegeven door de kwaliteitsslag, maar was ook een natuurlijk proces. Voor een goed verloop van de subsidieprocedure is het belangrijk om projecten in het voorbereidingstraject al zo duidelijk mogelijk te formuleren, zodat er geen vertraging ontstaat in de subsidieprocedure. Vanuit de stakeholders is de aanbeveling gedaan meerjarige projecten mogelijk te maken. Door meerjarige projecten is er minder tijdsdruk in de uitvoering van projecten. Ook vermindert de administratieve belasting, omdat er door de langere looptijd voorkomen wordt dat uitstel voor oplevering van het project moet worden aangevraagd bij de provincie. Het is een aandachtspunt voor de provincie de ambities van de erfgoedtafels en de landschapstafels zo goed mogelijk op elkaar aan te laten sluiten en te versterken. De ambities zijn vaak integraal, dus is afstemming belangrijk om samen iets groots neer te zetten. 4

39 B Bijlage 4 Resultaten erfgoedlijn Limes Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Limes totaal afgerond in uitvoering totaal Er zijn geen grote afwijkingen in de prestaties ten opzichte van de Maatregelenpakketten. Voor zover er is afgeweken, is dat in overleg met de provincie gegaan. Soms is het nodig om een project net iets anders te organiseren om het te laten slagen, zoals bijvoorbeeld bij de Limes-zomer. De aanvragende instelling Stichting Mooi Matilo ging ervan uit dat lokale partijen in het kader van het project enkele evenementen langs de Limes zouden organiseren. Toen dit niet gebeurde, heeft de stichting zelf deze rol moeten vervullen. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 Voor zover er vertraging is in de uitvoering van projecten is dat gelegen in externe factoren, zoals bezwaren van omwonenden tegen legionair bij Archeon. De rode draad is dat vooraf beter ingeschat moet worden welke goedkeuringen nodig zijn. In de subsidieaanvraag wordt wel gevraagd naar faalfactoren, maar het is de vraag of de faalfactoren goed zijn ingeschat. Wat stimulerend werkt is het enthousiasme van (een brede coalitie van) partijen en het maken van een realistische planning met provincie en partners. Bijdrage aan de operationele doelstellingen De Limes bevindt zich met name onder de grond. In een groot aantal projecten wordt gewerkt aan het zichtbaar maken van de Limes en het vergroten van de bekendheid ermee (tabel 2). De Limes wordt onder meer zichtbaar gemaakt door Park Matilo in Leiden, de soldatenbarak in Bodegraven-Reeuwijk en in Zwammerdam bij de Hooge Burch/Ipse De Bruggen. Daarnaast zijn nu in alle gemeenten met een Romeins fort binnen hun gemeentegrenzen masterplannen gemaakt om de Limes zichtbaar en beleefbaar te maken. Daarmee wordt invulling gegeven aan 1 van de 5 principes uit de Visie 2020 Romeinse Limes Zuid- Holland die door de erfgoedtafel is opgesteld. Zo is er in Katwijk het masterplan Romeinen in Katwijk, knooppunt in een wereldrijk, dat een leidraad voor nieuwe ontwikkelingen op het gebied van recreatie en toerisme vormt, maar ook een inspriratiebron is voor (landschaps)architecten en stedebouwkundigen. Door de lange wandel- en fietsroutes gaan de Limes meer opvallen voor recreanten die hier gebruik van kunnen maken. Hierdoor komen de Limes-objecten/-verhalen meer onder de

40 aandacht. Daarnaast gaat onder meer het publieksboek Limes in Zuid-Holland de bekendheid vergroten, wanneer dat is gelanceerd. Verder wordt de bekendheid met de Limes vergroot door de apps die zijn gemaakt die de Limes op een aansprekende manier toegankelijk maken voor een breed publiek, door aansluiting op de Romeinenweek en door de Limeszomer. Omdat de Limesgrens over drie provincies loopt wordt er ook aangesloten bij nationale evenementen. Verder zijn er diverse landmarks geplaatst. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Limes aan de operationele doelstellingen beschermen * * restaureren 1 1 zichtbaar maken 8 12 toeristisch-recreatief attractiepunt 7 6 vergroten van de bekendheid 8 16 vergroten van de bereikbaarheid 3 1 fysiek verbinden 2 2 stimuleren van herbestemming 1 0 totaal aantal projecten * Aan de doelstelling beschermen wordt bijgedragen door het traject van de werelderfgoednominatie op nationaal niveau. Naast de projecten draagt de samenwerking met andere provincies in het verband van de Stichting Romeinse Limes Nederland bij aan het dichterbij komen van de doelstellingen, onder meer op het gebied van marketing en branding. Door de marketing en branding wordt gewerkt aan een herkenbare markering van de Limes voor heel Nederland. Daarnaast is er een beeldbank (met rechtenvrij beeldmateriaal) en een schoolplaat ontwikkeld door Erfgoedhuis Zuid-Holland. Het beeldmateriaal is voor een ieder vrij toegankelijk. De schoolplaat kan ook uitgerold worden naar de andere provincies. Verder zijn er op landelijk niveau contacten gelegd met landelijke organisaties zoals de ANWB voor fiets- en wandelroutes en is er een interpretatiekader Limes (een hulpmiddel om de publiekspresentatie van de Limes op locatie verder te brengen) ontwikkeld. Kwaliteitsslag In het kader van de kwaliteitsslag zijn de volgende stappen gezet: In 2016 is gestart met activiteiten voor de kwaliteitsslag. De stip aan de horizon is gezamenlijk besproken. Dit heeft geleid tot aanscherping van de Visie 2020 en de 5 streefbeelden daarbinnen. Ook het bestaande afwegingskader is aangescherpt. Dit gaat een belangrijke rol spelen om ingediende projecten beter te kunnen toetsen aan hun bijdrage aan het grotere geheel van de erfgoedlijn en het zorgen voor meer samenhang tussen de projecten. Op dit moment worden de criteria en het beoordelingsproces die bepalen of projecten bij de visie van de erfgoedlijn passen, als ruim ervaren; een externe kwaliteitstoetsing kan daarbij, naast het aangescherpte afwegingskader, mogelijk ook helpen. De aangescherpte criteria zijn besproken met de stakeholders en vastgesteld en worden toegepast op de projectvoorstellen voor Dit laat onverlet dat de kwaliteitsslag in een aantal projecten voor 2017 al zichtbaar is. 2

41 Zorgen voor projecten die veel publiek trekken is een belangrijk aandachtspunt. Daarvoor is ook een marketing- en communicatiestrategie in ontwikkeling. Daarnaast worden in het kader van de Nederlandse Limessamenwerking overkoepelende projecten opgepakt, waaronder de markering van de Limes. Het is belangrijk om te zorgen dat de markeringen passen bij de locatie en te zorgen voor eenheid en herkenbaarheid. Met alle gemeenten is gesproken over hun wensen en ambities. Deze worden nu op kaart gezet. Dit helpt bij het aanscherpen van de stip aan de horizon. Door het aangescherpte afwegingskader wordt de kans groter dat in de toekomst ingediende projecten niet worden toegekend. In de praktijk zal moeten blijken in hoeverre het aangescherpte afwegingskader bijdraagt aan grotere samenhang tussen de projecten. Het zou goed zijn om met de erfgoedtafel jaarlijks te evalueren: welke projecten zijn uitgevoerd, wat hebben we daarmee bereikt, waar kunnen we trots op zijn? Daarnaast zou het goed zijn om (samen met vertegenwoordigers van andere erfgoedlijnen) te kijken naar de effecten van de projecten en het beleid en wat er bij het publiek beklijft. Waardering van de erfgoedtafel Gemiddeld wordt het functioneren van de erfgoedtafel met een 7,5 gewaardeerd. Het wordt als waardevol en stimulerend ervaren dat veel toegewijde partijen aan tafel zitten en er een breed spectrum aan belangen vertegenwoordigd is. Partijen vanuit marketing en toerisme worden door een enkeling gemist. Ook is het belangrijk dat er voor langere tijd betrokkenheid en commitment van partijen is, ook als ze tijdelijk zelf geen project hebben. Er moet een goede balans zijn tussen brengen (ideeën delen, streefbeeld bespreken et cetera) en halen (subsidie). De erfgoedtafel Limes werd eind 2016/ begin 2017 belemmerd door het vertrek van de voorzitter (vanwege het aanvaarden van het burgemeesterschap van een andere gemeente buiten Zuid-Holland) en langdurige ziekte van de projectleider. Punt van aandacht in zulk soort gevallen is tijdige vervanging van deze belangrijke sleutelfiguren, zodat de continuïteit van de erfgoedtafel gewaarborgd blijft. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: er is communicatie vanuit de individuele projecten. Daarnaast zijn er specifieke communicatieprojecten. Bijvoorbeeld op het niveau van de erfgoedlijn is er een (landelijk) logo, een website en een nieuwsbrief. Marketing & branding op provinciaal niveau is belangrijk en staat hoger op de agenda (er is een werkgroep van de erfgoedtafel) en er wordt nagedacht over andere communicatieuitingen. Om het voor de toerist makkelijker te kunnen maken de Limes te bezoeken, zou een sterkere profilering van de gezamenlijke communicatie op nationaal niveau wenselijk zijn. Dit wordt nu vanuit Zuid-Holland met de stichting Romeinse Limes Nederland opgepakt en uitgewerkt met relevante nationale partijen. In samenwerking met gemeenten is eerder al eens gekeken naar de huisstijl, waar een aantal adviezen uit is voortgekomen. De herkenbaarheid van de plekken waar de Romeinse historie is te vinden zou kunnen worden verbeterd door de huisstijl meer aan te scherpen/uniformer te maken. Bevorderen van uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: inhoudelijk is er weinig uitwisseling, behalve waar het methodieken betreft zoals bijvoorbeeld social media. Elk jaar is er 3

42 tijdens de provinciale Erfgoeddag aandacht voor de erfgoedlijnen. Veel stakeholders komen elkaar daar tegen. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: vrijwilligers spelen een belangrijke rol binnen de erfgoedlijn en er is veel waardering voor de inzet van vrijwilligers (wat onder meer blijkt het uit kapitaliseren van hun inzet). De organisaties die werken met vrijwilligers hebben veel ervaring in het werken met vrijwilligers en bieden hen waar nodig ondersteuning. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties en gemeenten: de betrokkenheid vanuit kleine organisaties, zoals historische verenigingen, is groot. Er werd en wordt ondersteuning geboden bij het opstellen van de subsidieaanvraag. De projectleider en Erfgoedhuis Zuid-Holland kijken of aanvragen aan de vereisten voldoen en beantwoorden vragen. De organisatie moet ook zelf de inschatting maken of ze het project kan dragen en realiseren. Gemeenten hebben een organisatiestructuur die ondersteuning biedt, maar de vraag is of ze ook voldoende tijd hebben/vrijmaken. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: niet aan de orde in het kader van de erfgoedlijn. De Limes is voorgedragen voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO, maar de verantwoordelijkheid voor dat traject ligt bij de overheden (rijk, provincies en gemeenten) en wordt getrokken door de Nederlandse Limessamenwerking. Dit ligt buiten de reikwijdte van de erfgoedtafel. Leerpunten naar aanleiding van de periode In Zuid-Holland is er beleid en is geld beschikbaar voor de Limes, waardoor je partijen aan tafel krijgt. De projecten van de erfgoedlijn Limes bieden kansen voor plaatselijk, nationaal en internationaal toerisme. Maar de Limes gaat over de provinciegrens heen. De andere twee betrokken provincies zouden meer geld en aandacht moeten besteden aan de ontwikkeling van de Limes om het internationaal succesvol te ontwikkelen tot werelderfgoed. Ook op internationaal niveau (Wereldgoed UNESCO) zou goed gescoord kunnen worden met dergelijke breed opgezette projecten met uniforme ruimtelijke vormgeving. De vraag is hoe je binnen ruimtelijke ordening bij gemeenten nog meer aandacht krijgt voor erfgoed. Het blijft nu steken bij projecten. Hoe kun je erfgoed meenemen bij ingrepen in de ruimte? Gemeenten zijn zich daar nog onvoldoende bewust van, of er zijn in elk geval nog meer kansen om te benutten. Bij ontwerpen voor projecten op het gebied van ruimtelijke ordening kun je iets doen aan de zichtbaarheid van het erfgoed. Dat gebeurt op een aantal locaties, maar zou nog meer aandacht kunnen krijgen. Het is belangrijk om te zorgen voor continuïteit voor na de huidige collegeperiode/2020. De huidige subsidie maakt dat iedereen steeds betrokken blijft en er mogelijkheid is om zelf iets te creëren. Er is een netwerk opgebouwd dat de moeite van het behouden waard is. 4

43 B Bijlage 5 Resultaten erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie totaal afgerond in uitvoering totaal In het algemeen zijn de prestaties conform de Maatregelenpakketten. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 Er spelen diverse externe factoren een rol in de uitvoering: Bezwaren van omwonenden, pachters/eigenaars en natuurorganisaties (op grond van de Flora- en faunawet). Het is belangrijk om te zorgen voor betrokkenheid van relevante partijen in een vroeg stadium, ook al kost dat in eerste instantie meer tijd. Dit komt de uitvoering duidelijk ten goede en voorkomt vertraging ervan. Archeologische vondsten. Vrijwilligersorganisaties die in ruime mate betrokken zijn, maar weinig tijd hebben. Daarnaast is er nog een aantal factoren die inherent zijn aan de subsidie van de erfgoedlijnen. Zo zorgt de subsidieverordening voor een strakke planning, waardoor het lastig kan zijn om de projecten binnen de gestelde termijn op te leveren. Ook kost het tijd om voldoende cofinanciering te realiseren omdat hier in een aantal gevallen veel organisaties voor benaderd en enthousiast gemaakt moeten worden. Het werken met een relatief groot aantal cofinanciers brengt daarnaast extra administratie met zich mee. Hoewel externe factoren altijd een rol zullen spelen, is het belangrijk om projecten gedegen voor te bereiden, bijvoorbeeld door middel van vooronderzoek, om vertraging te voorkomen/beperken. Ook door het opknippen van projecten in een onderzoeks- en uitvoeringsdeel kan de uitvoering over 2 jaren gespreid worden en is er dus meer tijd voor de uitvoering. Dit kan voor meer ruimte zorgen. Bijdrage aan de operationele doelstellingen De Oude Hollandse Waterlinie is niet onmiddellijk zichtbaar in het landschap. Door de projecten wordt de historie van de Oude Hollandse Waterlinie en het verhaal van de vestingsteden met het achterland meer zichtbaar gemaakt in het landschap voor bewoners en recreanten. De zichtbaarheid wordt onder meer vergroot door het aanlichten van Linieelementen, historisch passende beplanting van Linie-wallen en het ontwikkelen van een

44 routekaart, waarin de Linie-elementen zijn opgenomen. Daarbij is onder andere een audiotour ontwikkeld die is ingesproken door acteurs die de geschiedenis tot leven brengen. Verder is er op een laagdrempelige manier veel bekendheid gegeven aan de Oude Hollandse Waterlinie door middel van een boek, lespakketten en een glossy. Hiermee wordt een groot en divers publiek bereikt. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie aan de operationele doelstellingen beschermen 4 3 restaureren 4 2 zichtbaar maken 7 12 toeristisch-recreatief attractiepunt 3 2 vergroten van de bekendheid 9 9 vergroten van de bereikbaarheid 3 3 fysiek verbinden 2 2 stimuleren van herbestemming 0 0 totaal aantal projecten Projecten hebben bijgedragen aan het dichterbij komen van de doelstellingen, maar ook andere factoren hebben daarin een rol gespeeld: de interesse voor erfgoed in algemene zin neemt toe; ontwikkelingen rondom de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam; realisatie van het Waterliniemuseum; Nationaal Militair Historisch Museum. Het verhaal wordt op meerdere plekken verteld waardoor de interesse voor de Oude Hollandse Waterlinie groeit. Kwaliteitsslag De kwaliteitsslag is niet alleen ingegeven door het advies van de PARK, maar de erfgoedtafel zelf is ook kritisch ten aanzien van de ontwikkelingen binnen de erfgoedlijn en het functioneren van de erfgoedtafel. In het kader van de kwaliteitsslag zijn de volgende stappen gezet: Het advies van de PARK is verder uitgewerkt in een aantal concrete aanbevelingen voor de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie, waardoor is nagedacht over de kernactiviteiten binnen de erfgoedlijn. De gebiedsvisie 2022 waarin de gezamenlijke stip aan de horizon is beschreven, is geactualiseerd. Deze actualisatie heeft geleid tot een aangescherpt streefbeeld. Er is meer brede kennis over de historie, de objecten en de betekenis daarvan en daardoor worden de doelstellingen concreter. De erfgoedtafel is bezig met het aanscherpen van het afwegingskader. Er is een commissie benoemd met leden die zelf geen projecten indienen/uitvoeren vanuit de erfgoedtafel (aangevuld met een onafhankelijk adviseur) om de ingediende projecten te beoordelen. Dit heeft geleid tot een scherpere toets op de bijdrage aan de doelstellingen van het streefbeeld, (financiële) haalbaarheid en de bijdrage aan pu- 2

45 blieksbereik. Hoewel er nog een slag te slaan is, ontstaat er meer samenhang tussen de projecten. Zo worden bijvoorbeeld meer projecten aan elkaar gekoppeld, bijvoorbeeld educatieprogramma s, waardoor dubbelingen worden voorkomen. Een voorgenomen activiteit is een sessie met de stakeholders van de erfgoedtafel waarin wordt besproken waar iedereen staat en wat ieders drijfveren zijn. De erfgoedtafel zit nog midden in het proces van de kwaliteitsslag. Daarom zullen de effecten daarvan pas op termijn goed zichtbaar zijn. Waardering van de erfgoedtafel De erfgoedtafel wordt gemiddeld gewaardeerd met een 7+. De erfgoedtafel Oude Hollandse Waterlinie bestaat uit een netwerk van een groot aantal partijen, dat enthousiast is over het thema van de Oude Hollandse Waterlinie. Het netwerk is groeiend en weet elkaar te vinden. Er is veel diversiteit in de participerende organisaties (waaronder ondernemers). Tegelijkertijd is er een vaste kern van deelnemers die voor de stabiliteit van de erfgoedtafel zorgt. Vanwege het grote aantal deelnemers is het belangrijk te bewaken dat er een efficiënte werkwijze van de erfgoedtafel is, zodat er voldoende uitwisseling en kennisdeling is. Het is belangrijk dat alle deelnemers een gelijkwaardige inbreng kunnen hebben en er sprake is van een heldere en concrete besluitvorming. Het blijft belangrijk om de gezamenlijke doelen van de erfgoedlijn na te streven. De aandacht voor de erfgoedlijn als geheel kan worden versterkt. Soms is het voor partijen lastig om over het eigen belang heen te stappen. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: communicatie gebeurt vanuit Erfgoedhuis Zuid- Holland en vanuit de individuele projecten en dat verloopt prima. Er zijn veel momenten geweest om het publiek te bereiken. Social media worden weinig ingezet, wat mogelijk te maken heeft met het feit dat er weinig grootschalige evenementen zijn. Bevorderen van uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: er zijn kruispunten van de erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie met de Limes en de Waterdriehoek. Dat biedt kansen om van elkaar te leren en gezamenlijk activiteiten op te pakken, maar die kansen worden nog niet gepakt. De intervisie van de voorzitters met de gedeputeerde is leerzaam en nuttig voor het uitwisselen van knelpunten en ideeën. Uitwisseling met voorzitters van andere erfgoedtafels heeft nog niet plaatsgevonden. Enkele stakeholders geven aan dat uitwisseling met andere erfgoedlijnen (met name de Limes en de Waterdriehoek) nuttig kan zijn vanwege overlap in het werkgebied. Rekening houden met de positie van vrijwilligers/belasting van kleine organisaties en gemeenten: deelname aan de erfgoedtafel is in de eerste plaats de keuze en verantwoordelijkheid van organisaties zelf. Door de ervaringen met het werken met vrijwilligers en organisaties is geleerd dat het nodig is om tijd te geven voor de uitvoering. Tegelijkertijd zijn vrijwilligers enthousiast en betrokken. Vrijwilligers zitten nauwelijks aan tafel en hun inzet loopt via de organisaties, door wie zij ook worden ondersteund. Kleine ondernemers laten hun stem en ervaring aan de erfgoedtafel goed horen. Gemeenten spelen een belangrijke rol in het zorgen van betrokkenheid van plaatselijke partijen. Tijdgebrek is een belemmering voor de betrokkenheid van erfgoedambtenaren bij de erfgoedtafel, met name voor ambtenaren van kleine gemeenten. De betrokkenheid van bestuurders bij de erfgoedlijn is klein. Het actief erbij betrekken van gemeenten (be- 3

46 stuurders, ambtenaren, ondernemers en de gewone inwoners) is belangrijk en een blijvend aandachtspunt. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: er hebben zich op dit punt geen knelpunten voorgedaan. Leerpunten naar aanleiding van de projecten 2015 en 2016 Een positieve ontwikkeling is dat gemeenten zich door de erfgoedtafel bewuster zijn geworden van de mogelijkheden van het erfgoed. Erfgoedbeleid is op een hoger niveau komen te staan met meer aandacht voor en kennis van het regiobrede verhaal. Daarbij is een grotere bewustwording en betrokkenheid van andere lokale partijen, zoals inwoners en natuurverenigingen van belang, bijvoorbeeld via kleine plaatselijke ondernemers. Dit is waardevol, met name omdat lokale organisaties belangrijke ambassadeurs zijn voor het verhaal van de Oude Hollandse Waterlinie. Het is belangrijk om het belang van de hele erfgoedlijn in het oog te houden naast de individuele belangen. Daarbij is het ook belangrijk om te zorgen voor objecten die de geschiedenis in het landschap zichtbaar maken. Daarnaast kan de communicatie over de erfgoedlijn als geheel worden versterkt, onder meer door middel van een logo en een marketingstrategie ten behoeve van eenheid in de promotie. Een ander aandachtspunt is zorgen voor budget om extra PR-materiaal te laten bijdrukken als het op is. Als gevolg van de kwaliteitsslag wordt marketing nu opgepakt. Het aantal partijen dat is aangehaakt bij de erfgoedtafel is gegroeid. Dit betekent ook dat de afstemming meer tijd kost. Bevorder daarom een zo efficiënt mogelijke werkwijze van de erfgoedtafel. Suggesties die zijn gedaan die hieraan kunnen bijdragen zijn het werken met een aantal kleinere werkgroepen onder de koepel van de hele erfgoedtafel en in de bespreking van projecten al tot een prioritering van projecten te komen met behulp van duidelijkere beoordelingscriteria. De subsidieprocedure zorgt voor een administratieve belasting. Het is goed om indieners van projecten daarbij te begeleiden. 4

47 B Bijlage 6 Resultaten erfgoedlijn Trekvaarten Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Trekvaarten totaal afgerond in uitvoering totaal Voor het merendeel zijn de prestaties geleverd zoals opgenomen in de Maatregelenpakketten. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 De redenen voor vertraging van projecten die zijn gestart in 2015 en 2016 is voor een deel gelegen in de voorfase van de uitvoering. Dit betreft zaken als vergunnings- en aanbestedingsprocedures of een aanvullend onderzoek naar de constructie van een object dat moet worden uitgevoerd en dat uitloopt. Een goede start van een project zit in de voorbereiding ervan: zo is het belangrijk om de omgeving (omwonenden, ondernemers en lokale politiek) mee te nemen in het opzetten van een project, zodat partijen bij eventuele problemen snel met elkaar om de tafel kunnen. Doordat meer partijen betrokken raken, duurt het proces weliswaar langer, maar worden ook elkaars belangen goed gezien (en kunnen ondernemers bijvoorbeeld bijdragen aan de promotie van voorzieningen). In Hillegom was er bezwaar van omwonenden tegen herstel van een jaagpad, waardoor dit onderdeel van een project niet is doorgaan (in 2015). In de feitelijke uitvoering zijn het praktische factoren die zorgen voor vertraging: bijvoorbeeld de winterperiode, de levering van benodigde onderdelen, afhankelijkheid van andere werkzaamheden bij integrale projecten of benodigde bijstelling vanwege veiligheidseisen. Wat de realisatie van projecten bevordert is het combineren van werk met werk: samenhangende werkzaamheden worden zo veel mogelijk gecombineerd uitgevoerd (bijvoorbeeld de herbestemming van het Zakkendragersgildehuis in Schiedam met de realisatie van de horeca in het naastgelegen pand). De afhankelijkheid van andere activiteiten binnen deze integrale projecten zorgt soms voor vertraging. Bijdrage aan de operationele doelstellingen De meeste projecten dragen bij aan de doelstelling zichtbaar maken van een strategische selectie van plekken. Daarnaast wordt bijgedragen aan het vergroten van de bekendheid met de erfgoedlijn en de objecten daarbinnen onder inwoners en toeristen (tabel 2).

48 Voorbeelden van projecten die hieraan hebben bijgedragen zijn: De Atlas van de Schie die de oude structuren in het landschap zichtbaar maakt en die de geschiedenis op een populairwetenschappelijke manier toegankelijk maakt voor een breed publiek. De uitbreiding van de Passantenhaven in Leidschendam-Voorburg, die de recreatiemogelijkheden voor toeristen vergroot en tegelijkertijd de historie toegankelijk maakt door middel van een cultuur-historisch informatiebord. Knooppunten die op verschillende plekken worden gerealiseerd. Dit zijn punten langs de trekvaart waar op belangrijke erfgoedlocaties recreatiemogelijkheden worden gecreëerd of verbeterd of objecten in het landschap (zoals bijvoorbeeld een sluis) worden gerestaureerd. Zo wordt het verhaal herkenbaarder in het landschap. Door informatieborden te plaatsen wordt het verhaal aan recreanten en passanten overgedragen. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd. Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Trekvaarten aan de operationele doelstellingen beschermen 2 0 restaureren 4 6 zichtbaar maken ontwikkelen toeristisch-recreatief attractiepunt 7 10 vergroten van de bekendheid vergroten van de bereikbaarheid 12 6 fysiek verbinden 5 13 stimuleren van herbestemming 2 2 totaal aantal projecten Naast de projecten hebben de volgende andere factoren bijgedragen aan het dichterbij komen van de doelstellingen: samenwerking met Noord-Holland op het vlak van waterrecreatie, waardoor de trekvaarten van beide provincies beter op elkaar aansluiten; aansluiting op de verhaallijnen van NBTC; deelname van de provincie aan SWARE van de Vereniging Regio Water. Kwaliteitsslag Er zijn in evaluatiemomenten geweest (in de brede erfgoedtafel en in het kernteam) om de opzet en aanpak van de erfgoedlijn kritisch door te nemen. Algemene conclusie was het wensbeeld en de aanpak voort te zetten. De aanbevelingen betroffen onder meer het benadrukken van de trekschuithalten, verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit, meer aandacht voor marketing en promotie, creëren van meer toeristische bestemmingen aan het water, meer arrangementvorming en in kaart brengen van trekvaartelementen (inventarisatie van kleinere elementen). De resultaten van de sessies zijn door LOLA-landschapsarchitecten vertaald in een wens- en een visiekaart (ruimtelijke beleidskaart). Het geeft een koers voor de komende jaren. Het gezamenlijke streefbeeld is aangescherpt, waarbij de afspraken voor alle partijen goed zichtbaar zijn geworden. Ook wordt daardoor beter zichtbaarder waar projecten gezamenlijk kunnen optrekken. 2

49 Er zijn nieuwe criteria toegevoegd en enkele bestaande criteria zijn verzwaard in het afwegingskader voor de selectie van projecten. Dit betreft het versterken van de samenwerking binnen het betreffende trekvaartonderdeel (er zijn er 4), ontwikkeling trekschuithalte en knooppunt, bijdrage aan sociaal maatschappelijke waarden (zoals inzet van vrijwilligers), publieksbereik en promotie, grotere projecten en kennisontwikkeling (het verhaal). In het algemeen vinden deelnemers aan de erfgoedtafel dat het afwegingskader al goed op poten stond, maar dat het goed is dat een aantal punten is toegevoegd/verzwaard. Het bijgestelde afwegingskader is gebruikt voor de selectie van de projecten 2017, bijvoorbeeld het project Beleving historie stad-land verbinding rond melk in Vlaardingen en het opstellen van een Masterplan Haarlemmertrekvaart, waardoor de verbinding met de noordelijke trekvaarten tot stand komt. Buiten het subsidiekader gaat de gemeente Delft in het kader van de erfgoedlijn Trekvaarten een inventarisatie van trekvaartelementen (zoals gevelstenen en rolpalen) voor de hele erfgoedlijn maken. In de praktijk zal nog moeten blijken wat de effecten van de kwaliteitsslag zijn, omdat daar recent mee gestart is. In de praktijk blijken ook zaken als eigendomsrechten en afstemming met het beleid omtrent ruimtelijke ordening een rol te spelen bij de uitvoerbaarheid. Waardering van de erfgoedtafel Het gemiddelde cijfer voor de waardering voor de erfgoedtafel Trekvaarten is een 7+. De erfgoedtafel Trekvaarten is een enthousiaste club mensen met een goede samenwerking. Er is een brede vertegenwoordiging aan tafel, ook als ze zelf geen projecten uitvoeren zoals ondernemers en gemeenten. Vooral in het zuidelijk deel van de Trekvaarten is veel enthousiasme. Het aansluiten van de Delflandse Trekvaarten aan de erfgoedtafel heeft voor een nieuwe impuls gezorgd. Er is een netwerk ontstaan: de werven zoeken elkaar bijvoorbeeld op voor advies. Daarnaast is er is samenwerking op het vlak van waterrecreatie met Noord- Holland ontstaan. Over het algemeen zijn de deelnemers aan de erfgoedtafel zeer tevreden: er wordt goed en enthousiast leiding gegeven en er is een goede sfeer. De projectleider houdt de partijen scherp en goed bij elkaar. Ook de samenwerking gaat goed: de individuele belangen worden aan het grotere belang van het gezamenlijke streefbeeld gekoppeld en het is belangrijk om daar aandacht voor te houden. Het is wel belangrijk dat projecten bottom-up door middel van het netwerkend werken tot stand blijven komen. Voor zover er punten zijn die voor verbetering vatbaar zijn, betreft dit vooral het aanhaken van de grotere gemeenten. Deze zouden waar nodig actiever uitgenodigd kunnen worden (bijvoorbeeld de grote gemeenten Rotterdam en De Haag). Zij zijn echter wel agendalid. Daarnaast worden relevante partijen gemist voor de noordelijke trekvaart (gebied van Noord-Holland). Ook is het belangrijk om te kijken waar een lobby vanuit de erfgoedtafel richting gemeenten wenselijk is, bijvoorbeeld richting gemeente Midden-Delfland in verband met een voorgenomen brug die de doorvaart van de trekvaart belemmert. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: binnen de erfgoedlijn Trekvaarten is op verschillende manieren daarop ingezet. In vergelijking met de andere erfgoedlijnen zijn veel opgeleverde projecten bestuurlijk gevierd. Daarnaast worden social media veel ingezet. Niet alleen de communicatie door de provincie en door Erfgoedhuis Zuid-Holland speelt een rol, ook deelnemers aan de erfgoedtafel spelen daarin een belangrijke rol. Ervarin- 3

50 gen in Delft laten zien dat de communicatie van de gemeente van belang is en kan bijdragen aan een brede plaatselijke betrokkenheid en een goede afstemming met plaatselijke belanghebbenden zoals bijvoorbeeld ondernemers. Dit geldt voor de communicatie met zowel verschillende afdelingen binnen de gemeente (waardoor er afstemming is van beleid) als met inwoners. Ondernemers spelen een belangrijke rol in de communicatie richting het publiek door promotie van voorzieningen. Een aandachtspunt betreft de opvolging van projecten: zorg bijvoorbeeld ook voor PR als een educatieproject is opgeleverd. Daarnaast is meer regiobrede marketing nodig, maar daar gaat aan gewerkt worden in het kader van de kwaliteitsslag. Bevorderen van de uitwisseling tussen de erfgoedlijnen: er is uitwisseling in het kader van de jaarlijkse intervisie van de voorzitters van de erfgoedtafels en de Gedeputeerde en de jaarlijkse Erfgoeddag. Verder is de voorzitter van de Waterdriehoek een keer aangehaakt bij het overleg van de Trekvaarten en is de voorzitter van de Trekvaarten bij een overleg van de erfgoedlijn Landgoederenzone geweest. Uitwisseling met de erfgoedlijn Landgoederenzone wordt van belang gevonden vanwege overlap in het werkgebied. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: de inzet van vrijwilligers is opgenomen in het afwegingskader voor projecten. Hieruit blijkt de waardering voor vrijwilligers. Er wordt ondersteuning geboden aan vrijwilligers, onder meer door Erfgoedhuis Zuid- Holland. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties en gemeenten: kleine organisaties en gemeenten zitten vaak aan tafel. Belasting is voor hen kennelijk geen reden om niet te participeren, ondanks dat wel is opgemerkt dat het aanvragen van subsidie veel tijd kost. In het algemeen is de indruk dat kleine organisaties goed kunnen aanhaken. Indien nodig helpt Erfgoedhuis Zuid-Holland de kleine organisaties met de subsidieaanvraag. Voor kleine organisaties (bijvoorbeeld ondernemers) is het vergadermoment overdag soms lastig. Een goed voorbeeld is de communicatie die de gemeente Delft voert richting kleine organisaties, ondernemers en omwonenden van projectlocaties die zelf niet voldoende tijd hebben om deel te nemen aan de erfgoedtafel. Zo weet men wat er leeft bij kleine organisaties en kan dat ook worden meegenomen naar de erfgoedtafel. Een aandachtspunt is dat kleinere gemeenten soms aan meerdere erfgoedtafels deelnemen, wat zorgt voor extra belasting. In de praktijk zijn daar echter goede afspraken over te maken. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid van de provincie: LOLA heeft een visiekaart opgesteld die bruikbaar is voor ruimtelijke beleid. De visiekaart hanteert dezelfde ruimtelijke taal en past binnen het ruimtelijk beleid van de provincie. De landschapsarchitect van de provincie heeft bijgedragen aan de kaart. Verder zitten ambtenaren van groen, waterrecreatie van de Dienst Beheer en Infrastructuur aan de erfgoedtafel. Leerpunten naar aanleiding van de periode De evaluatie die is gehouden in het kader van de kwaliteitsslag is heel goed verlopen. Het zou goed zijn vaker evaluatiemomenten in te bouwen, bijvoorbeeld jaarlijks, want dat houdt de ambities en de weg naar de realisatie ervan scherp. Een aandachtspunt betreft de borging voor de toekomst. Het kost veel tijd om de erfgoedlijn op te bouwen en het is onzeker of en hoe het programma na afloop van deze collegeperiode kan worden voortgezet. Met het oog op de toekomst is het belangrijk dat er meer onderlinge samenwerking ontstaat aan de tafel in de subregio s en binnen de hele lijn en dat partijen zelf meer gaan oppakken in de periode tot Het is belangrijk om de continuïteit te waarborgen als de provincie andere keuzen maakt in de voortzetting van de erfgoedlijnen. 4

51 Het is belangrijk dat gemeenten zich realiseren dat veel erfgoedprojecten ook binnen de gemeenten samenwerking met andere afdelingen vergen. Het is belangrijk dat die onderlinge contacten goed ontwikkeld en onderhouden worden en dat zij goed bij het gesprek worden betrokken. Een belangrijk punt van de erfgoedlijnen in het algemeen is dat het gemeenten helpt bewust te worden van het cultuurhistorisch erfgoed. De erfgoedlijn speelt een rol in gemeentelijke beslissingen ten aanzien van ruimtelijk beleid. De onlangs opgestelde wens- en visiekaarten kunnen hieraan bijdragen. Tot slot heeft de provincie nog een aantal acties voor zichzelf geformuleerd: o het opstellen van een handreiking over wat er in de subsidieaanvraag moet zitten/ wat er moet worden meegestuurd, omdat aanvragen vaak nog onvolledig blijken; o in lijn met advies van LOLA Landschapsarchitecten: samen werken aan overkoepelende marketingstrategie en maken van een handreiking over ruimtelijke kwaliteit (stijlgids) en kennisdeling over wat vroeger op en aan het water gebeurde. 5

52

53 B Bijlage 7 Resultaten erfgoedlijn Waterdriehoek Stand van zaken van de projecten Overzicht Tabel 1 geeft per jaar de stand van zaken van de projecten weer (peildatum 1 juni 2017). Tabel 1 Overzicht stand van zaken projecten erfgoedlijn Waterdriehoek totaal afgerond in uitvoering totaal Voor het merendeel zijn de prestaties geleverd zoals opgenomen in de Maatregelenpakketten. Beïnvloedende factoren 2015 en 2016 Factoren die zorgen voor vertraging hebben vooral te maken met benodigde vergunningen van overheden (Rijk, provincie, gemeenten en waterschappen). Hoe meer overheden betrokken zijn, hoe complexer het wordt, bijvoorbeeld als projecten over gemeentegrenzen heen lopen. Soms zijn de eisen waaraan moet worden voldaan verwarrend, wat bijvoorbeeld het geval was bij een restauratie van een molenschuur bij Kinderdijk. Deze moest voor restauratie worden afgebroken en opnieuw worden opgebouwd. Omdat het volgens de richtlijnen daarmee nieuwbouw was, gold een andere vergunningprocedure dan bij restauratie het geval is. Andere factoren die een rol hebben gepeeld zijn: bezwaren van omwonenden; de slagkracht van vrijwilligersorganisaties en de beperkingen in hun capaciteit om plannen conform het voorstel uit te voeren. Bijdrage aan de operationele doelstellingen Projecten die hebben bijgedragen aan de zichtbaarheid/beleefbaarheid: De baggerpraktijktuin die de baggerindustrie tastbaar maakt voor jongeren, die niet alleen willen kijken en luisteren maar iets willen doen. In de baggerpraktijktuin kunnen ze dingen doen en leren ze waarom Sliedrecht zo belangrijk is in de baggerindustrie. De historie wordt op een aansprekende manier duidelijk gemaakt. Het Waterpaspoort, waarmee kinderen stempels kunnen halen bij deelnemende locaties. Doordat al die locaties bij elkaar staan is het verband ertussen heel duidelijk. Tabel 2 biedt een overzicht van het aantal projecten dat per operationele doelstelling een bijdrage heeft geleverd.

54 Tabel 2 Bijdrage van projecten erfgoedlijn Waterdriehoek aan de operationele doelstellingen beschermen 3 2 restaureren 4 1 zichtbaar maken 6 7 toeristisch-recreatief attractiepunt 5 3 vergroten van de bekendheid 9 7 vergroten van de bereikbaarheid 3 2 fysiek verbinden 4 0 stimuleren van herbestemming 3 0 totaal aantal projecten Naast de projecten zijn er andere ontwikkelingen die een rol spelen in het bevorderen van aandacht voor de Waterdriehoek. Drechtsteden is maritieme topregio, met aandacht voor onder meer vervoer, onderwijs, werkgelegenheid en recreatie. Er is een aantal bijeenkomsten georganiseerd met allerlei activiteiten om het gebied wat verder onder de aandacht te krijgen. Daarnaast wordt de aandacht voor de Waterdriehoek ook gestimuleerd door de landschapstafel. Kwaliteitsslag De kwaliteitsslag is niet alleen ingegeven door het advies van de PARK. Door de projectleider zelf is een evaluatie gehouden, waaruit leerpunten zijn geformuleerd die zijn besproken met de erfgoedtafel. Het advies van de PARK is besproken met vertegenwoordigers van de 3 iconen Kinderdijk, Dordrecht en de Biesbosch. Er is een streefbeeld-/droomsessie georganiseerd met als onderwerp: Waar willen we in 2025 zijn? Deze stappen hebben een aantal uitgangspunten voor een nieuwe visie opgeleverd die zijn beschreven in een notitie. Deze uitgangspunten hebben betrekken op meer focus op de verbinding van de iconen, meer aandacht voor ruimtelijke kwaliteit en meer fysieke projecten. Het industrieel en maritiem erfgoed komt centraal te staan. De uitgangspunten voor de nieuwe visie zijn besproken met de deelnemers van de erfgoedtafel. Bureau Natuurlijke Zaken is bezig met het maken van een kwaliteitskaart (die de huidige stand van zaken beschrijft) en een visiekaart (die het streefbeeld beschrijft), geïnspireerd op de kaart die voor de erfgoedlijn Landgoederenzone is gemaakt. De notitie en de kaarten zorgen voor het aanscherpen van de stip aan de horizon. De ambities worden letterlijk op de kaart gezet. Het afwegingskader zal op basis van het nieuwe streefbeeld worden aangepast en worden toegepast voor de projecten voor De eerste stappen in de kwaliteitsslag zijn nu gezet. Nu is het belangrijk dat er een plan/nieuw streefbeeld komt met concrete doelstellingen met (meer) aandacht voor de erfgoedlijn als geheel. Daarbij is het ook van belang dat de erfgoedtafel niet blijft steken in het formuleren van ambities en strakke kaders, maar dat er vooral concreet wordt doorgepakt en dat men elkaar blijft aanspreken op de focus. 2

55 Waardering van de erfgoedtafel Gemiddeld wordt het functioneren van de erfgoedtafel gewaardeerd met een 7,5. Er is veel enthousiasme en betrokkenheid en de deelnemers komen en blijven komen. De deelnemers weten elkaar te vinden en zoeken de verbinding, ook buiten de erfgoedtafel. Zo is er bijvoorbeeld een educatieoverleg bij Weizigt tot stand gekomen. De inzet van de voorzitter wordt gewaardeerd. Er wordt aan de erfgoedtafel met elkaar open gesproken over de ontwikkeling en voortgang van projecten. De erfgoedtafel is een goed klankbord om projecten te toetsen. Het is wel belangrijk om realistisch te zijn in de verwachtingen. Deelnemers zijn betrokken bij erfgoed, maar moeten er ook zelf iets aan hebben. Tegelijkertijd wordt het belang gezien om bij te dragen aan het grotere geheel: wat goed is voor de korf is goed voor de bijen. De indruk van stakeholders is dat partijen steeds beter snappen dat men samen sterker staat dan alleen en dat men van elkaar kan leren, al zou dat laatste punt nog versterkt kunnen worden. Nu blijft uitwisseling vaak steken in het elkaar informeren. Het is belangrijk om een goede balans te vinden tussen de robuuste projecten van de 3 iconen en de kleinere projecten van de kleine organisaties. Aan de ene kant is het goed als kleine organisaties goed ingebed blijven in het grotere geheel (omdat dit zorgt voor draagvlak in de regio), aan de andere kant is het een aandachtspunt dat het laten meepraten van kleinere organisaties niet ten koste gaat van de snelheid van het proces, van de structuur en van de samenhang tussen de projecten. De 3 iconen willen vooral de ruimte om hun projecten te kunnen realiseren, waarbij er meer behoefte is aan facilitering dan aan kaders. Leerpunten Leerpunten naar aanleiding van de vorige evaluatie Aandacht voor (externe) communicatie: communicatie vindt vooral plaats vanuit de individuele projecten en vanuit de 3 iconen Kinderdijk, Dordrecht en de Biesbosch. Het zwaartepunt binnen de erfgoedlijn Waterdriehoek ligt ook wat betreft de projecten bij de 3 iconen en minder bij overkoepelende projecten. Communicatie over de hele erfgoedlijn Waterdriehoek is daarom minder vanzelfsprekend. Niettemin is er een gevoel dat men wat trotser zou kunnen zijn op de resultaten en zouden successen wat meer gevierd kunnen worden. Bevorderen van uitwisseling tussen erfgoedlijnen: in het algemeen vinden stakeholders uitwisseling vooral relevant voor de projectleiders. Enkele respondenten geven aan graag te willen leren van de ervaringen aan andere erfgoedtafels of te willen weten (bijvoorbeeld door middel van presentaties aan elkaar) waar andere erfgoedtafels mee bezig zijn. Rekening houden met de positie van vrijwilligers: dit wordt niet als een knelpunt ervaren aan de erfgoedtafel. De organisaties dragen zelf zorg voor ondersteuning van hun vrijwilligers. Rekening houden met de belasting van kleine organisaties: omdat de focus op de 3 iconen ligt zijn kleine organisaties minder in het vizier. Maar tegelijkertijd kunnen de kleine organisaties meeliften met mogelijkheden die de erfgoedlijnen bieden. Het is ook de verantwoordelijkheid van kleine organisaties zelf om te bepalen of ze wel of niet willen deelnemen. De subsidieprocedure wordt soms als belastend ervaren, maar daarbij wordt wel ondersteuning geboden. Blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid binnen de provincie: voor deze afstemming wordt gezorgd. De ontwikkelingen rondom 3

56 de kwaliteitskaart en visiekaart worden binnen de provincie besproken met ambtenaren van ruimtelijke ordening. Daarnaast is er veel afstemming met groen. Leerpunten naar aanleiding van de periode Het is belangrijk dat projecten meer vraaggericht tot stand komen, dat wil zeggen dat ze aansluiten op de behoefte van de afnemer en van het gebied. Daarnaast is het belangrijk om de opbrengsten van projecten beter in beeld te hebben: o Staan de gemaakte kosten in verhouding tot de resultaten? o Zijn de doelstellingen van het project bereikt? Daarom is het belangrijk dat doelstellingen zo concreet mogelijk zijn om te weten of opbrengsten van projecten daaraan voldoen. Het gegeven dat conform de arrangementensystematiek uit de Algemene subsidieverordening Zuid-Holland voor projecten onder ,00 geen inhoudelijke verantwoording hoeft te worden afgelegd aan de provincie, maak het lastiger om zicht te hebben op hoe de uitvoering van een project feitelijk is verlopen. Alle subsidieontvangers wordt echter gevraagd om desgevraagd de erfgoedtafel op de hoogte te houden van de voortgang van het project. Verder zijn er vanuit de stakeholders nog de volgende suggesties aangedragen: Kijk naar de integraliteit met andere beleidsterreinen en leg niet de focus op afzonderlijke beleidsterreinen als erfgoed, groen en water. Daarbij is het ook belangrijk om te kijken naar de toepasbaarheid van het erfgoed voor het heden. Zorg voor meer samenhang/een verbindend thema voor de projecten, bijvoorbeeld industrieel erfgoed. Zoek naar een goede balans tussen de robuuste projecten en de kleinere projecten van de kleine organisaties en een goed evenwicht tussen resultaat (met ruimte voor de 3 iconen om hun projecten voortvarend op te pakken) en draagvlak (de bredere provinciale lijn met een overkoepelende visie en ambities en ruimte voor kleine organisaties). Focus op duurzame projecten (dat wil zeggen fysieke objecten) die meer dan 10 jaar meegaan. Zorg voor het betrekken van het erfgoed in bezit van bedrijven bij de erfgoedlijn. 4

57 B Bijlage 8 Checklist interviews erfgoedlijnen, projectleiders/voorzitters erfgoedtafels, meting Welke projecten zijn er in 2015 en 2016 gestart? 2 In hoeverre is de uitvoering volgens planning verlopen? 3 Welke resultaten hebben de projecten opgeleverd en in hoeverre is dat conform de afspraken in de Maatregelenpakketten? 4 Welke projecten zijn bijgesteld en met welke redenen? De vragen 1 tot en met 4 worden in principe beantwoord aan de hand van de voortgangsrapportages. Waar nodig vindt in de interviews een aanvulling of verduidelijking plaats. 5 In hoeverre zijn de volgende doelstellingen van de erfgoedlijn dichterbij gekomen? beschermen van een strategische selectie van objecten als monument en/of borging in het ruimtelijke ordeningsinstrumentarium van de provincie; restaureren van een strategische selectie van monumenten; zichtbaar maken van een strategische selectie van plekken door middel van reconstructie of ontwikkeling; ontwikkelen van minimaal één toeristisch-recreatief attractiepunt; vergroten van de bekendheid met de erfgoedlijn en de objecten binnen de erfgoedlijn onder inwoners en bezoekers van Zuid-Holland; vergroten van de bereikbaarheid van de monumenten, bezienswaardigheden en toeristische plekken; fysiek verbinden van de monumenten, bezienswaardigheden en toeristische plekken; stimuleren van de herbestemming van een selectie van objecten. 6 Waaruit blijkt dat deze doelstellingen dichterbij zijn gekomen? 7 In hoeverre is dichterbij komen van deze doelen het gevolg van de projecten? 8 Welke andere factoren hebben een rol gespeeld in het dichterbij komen van de doelstellingen? 9 Welke inspanningen zijn er gedaan om binnen de erfgoedlijn een kwaliteitsslag te maken ten aanzien van onderstaande aspecten/fasen? aanscherpen van de stip aan de horizon; het op de kaart zetten van de ambitie; een afwegingskader voor de selectie/prioritering van projecten. 10 In hoeverre heeft dat bijgedragen aan: aanscherping van het gezamenlijke streefbeeld voor de erfgoedlijn; samenhang tussen de projecten binnen de erfgoedlijn; 11 Hoe beoordeelt u het functioneren van de erfgoedtafel? Kunt u deze beoordeling toelichten? 12 In hoeverre zijn leerpunten en aanbevelingen uit de vorige meting opgepakt en op welke manier? Hierbij gaat het om: aandacht voor communicatie, met name externe communicatie (bijvoorbeeld communicatie naar het publiek, gemeenten en naar andere (landelijke) organisaties, het vieren van successen en contacten met de media);

58 het bevorderen van de uitwisseling tussen de erfgoedlijnen onderling (vanwege vergelijkbare vraagstukken); rekening houden met de positie van vrijwilligers (ruimte voor de motivatie van vrijwilligers, voorkomen van het overvragen van vrijwilligers, samenwerking met professionals en ondernemers); rekening houden met de belasting van kleine organisaties en gemeenten; blijvende aandacht voor afstemming tussen het erfgoedbeleid en het ruimtelijke beleid binnen de provincie. 13 Wat zijn leerpunten voor het vervolg van deze erfgoedlijn, het realiseren van de kwaliteitsslag binnen de erfgoedlijn en het Programma Erfgoedlijnen in brede zin? 2

59 B Bijlage 9 Checklist interviews erfgoedlijnen, stakeholders, meting Welke projecten/activiteiten heeft u/uw organisatie in 2015 en 2016 uitgevoerd? 2 In hoeverre is de uitvoering volgens planning verlopen? 3 Welke factoren hebben een rol gespeeld in het behalen van de planning? 4 In hoeverre hebben de projecten/activiteiten bijgedragen aan het streefbeeld van de erfgoedlijn als geheel? Toelichting bij vraag 5 De provinciale adviseur ruimtelijke kwaliteit in Zuid-Holland (PARK) heeft in 2016 advies uitgebracht over het maken van een kwaliteitsslag voor de erfgoedlijnen. Deze kwaliteitsslag heeft tot doel om van stip op de horizon te komen tot het richten en verbinden van activiteiten en zo de gehele erfgoedlijn te versterken. Het gaat niet alleen om het mooi maken, maar ook om beleving, gebruik en duurzame instandhouding. Het is nodig dat de erfgoedtafels bewust nadenken over hun ambitie en over welke projecten hiervoor moeten worden uitgevoerd 1. Om deze kwaliteitsslag te realiseren heeft de PARK een aantal aanbevelingen gedaan die ertoe moeten leiden dat erfgoedtafels bewust nadenken over hun ambitie en over welke projecten hiervoor moeten worden uitgevoerd: maak een trefzekere analyse van de lijn en de onderdelen; maak een scherpe kwalitatieve duiding van de huidige situatie; breng in beeld wat er rond de erfgoedlijnen speelt; formuleer een heldere visie; werk deze uit in projecten en afwegingskader; organiseer onafhankelijk kwaliteitsadvies; leer van elkaar. In 2016 zijn alle erfgoedtafels gestart met deze kwaliteitsslag. 5 Welke inspanningen zijn er gedaan om binnen de erfgoedlijn een kwaliteitsslag te maken? 6 In hoeverre heeft dat bijgedragen aan: aanscherping van het gezamenlijke streefbeeld voor de erfgoedlijn; duidelijke afweging tussen projecten (beargumenteerde keuzen op basis van het gezamenlijke streefbeeld); samenhang tussen de projecten binnen de erfgoedlijn. 7 Welk rapportcijfer geeft u aan het functioneren van de erfgoedtafel? Kunt u dit rapportcijfer toelichten? 1 bron: Advies Kwaliteitsimpuls Erfgoedlijnen

60 8 In hoeverre zijn de volgende leerpunten uit de vorige meting opgepakt en op welke manier? Hierbij gaat het om: aandacht voor communicatie, met name externe communicatie (bijvoorbeeld communicatie naar het publiek, gemeenten en naar andere (landelijke) organisaties, het vieren van successen en contacten met de media); het bevorderen van de uitwisseling tussen de erfgoedlijnen onderling (vanwege vergelijkbare vraagstukken); aandacht voor de inzet van vrijwilligers (rekening houden met de motivatie van vrijwilligers, voorkomen van het overvragen van vrijwilligers, de samenwerking met professionals en ondernemers); rekening houden met de belasting voor kleine organisaties en gemeenten. 9 Wat zijn leerpunten voor het vervolg van deze erfgoedlijn, het realiseren van de kwaliteitsslag binnen de erfgoedlijn en het Programma Erfgoedlijnen in brede zin? 2

61 B Bijlage 10 Respondenten erfgoedlijn Atlantikwall de heer G. Boissevain, Stichting Atlantikwallmuseum Scheveningen de heer G.J. Mellink, Stichting Europees Erfgoed Atlantikwall de heer C. Neisingh, Vleermuisbunker Wassenaar (voorzitter) de heer T. van der Hoeven, Biber de heer M. Kras, Staatsbosbeheer mevrouw D. Schoemaker, Winkelman en Van Hessen erfgoedlijn Goeree-Overflakkee mevrouw M. Bentvelzen, Vereniging KunstPlus mevrouw M. Bogert, VVV Goeree-Overflakkee de heer B. van den Boogert, Streekmuseum Goeree-Overflakkee de heer B. den Exter, Dorpsraad Ooltgensplaat de heer S. de Haan, Stichting voorheen Rotterdamsche Tramweg Maatschappij de heer G. de Jong, gemeente Goeree-Overflakkee (voorzitter) mevrouw A. Overwater, gemeente Goeree-Overflakkee erfgoedlijn Landgoederenzone de heer S. Dessens, Buitenplaats Berbice de heer O. Helleman, Erfgoedhuis Zuid-Holland mevrouw N. van den Heuvel, provincie Zuid-Holland (projectleider) de heer P. van der Ploeg, Huygens Hofwijck mevrouw A. de Vries, Kasteel Duivenvoorde erfgoedlijn Limes de heer E. van Ginkel, Uitgeverij Mattrijs de heer O. Helleman, Erfgoedhuis Zuid-Holland (plaatsvervangend voorzitter) de heer B. Jansen, RAAP mevrouw T. Leene, Nederlandse Limessamenwerking de heer O. Reijers, Missing Link de heer J. Veldman, Archeon de heer J.P. de Wit, Ipse De Bruggen erfgoedlijn Trekvaarten mevrouw A.M. van Brecht, provincie Zuid-Holland (voorzitter) de heer G. de Bruijn, gemeente Midden-Delfland mevrouw M. Kastelic, gemeente Leidschendam-Voorburg mevrouw H. Matthijsen, gemeente Hillegom mevrouw M. Panman, gemeente Delft mevrouw H. Welle Donker, Platform Wateradvies Delft de heer A. van der Zee, Erfgoedhuis Zuid-Holland

62 erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie de heer T. de Kruijff, Stichting Menno van Coehoorn de heer M. Laman, Erfgoedhuis Zuid-Holland de heer A. Rijsdijk, gemeente Gorinchem (voorzitter) de heer T. Tessers, gemeente Molenwaard mevrouw I. Verkaaik, Historisch Platform Gouda mevrouw A. van der Vliet, Stichting Struinen en Vorsen erfgoedlijn Waterdriehoek de heer G. Baaij, Dordrecht Marketing mevrouw C. Dirkzwager, Baggermuseum de heer R. Naaktgeboren, gemeente Dordrecht de heer D. Verheijen, Nationaal Park De Biesbosch de heer C. van der Vlist, Stichting Werelderfgoed Kinderdijk mevrouw K. Wassink, provincie Zuid-Holland (projectleider) de heer A. van der Zee, Erfgoedhuis Zuid-Holland 2

63 provincie zuid-holland monitor erfgoedlijnen tweede voortgangsrapprtage bezoekadres AnnafvanfSaksenlaanf fHWfDenfHaag tweede voortgangsrapportage monitor efgoedlijnen van de provincie Zuid-Holland postadres vwo635 Postbusf fAAfDenfHaag contact 070f