Het is net of de reeds gelopen marathon

Transcriptie

1 3D-MAGAZINE

2 2 3D magazine / 2014 December Inhoud Voorwoord Transitietaal voor dummies 06 Inwoners hoeven niet te participeren 08 Het wonder van de wijkteams 09 De Zaanse transitie van het Sociaal Domein 12 De Blok: Wijkteams maken het ingewikkeld 13 Regie begint met een nul meting 16 Nieuwe leider geeft regisseurs de ruimte 17 Participatie op maat? 19 Top 5: Misverstanden privacy sociaal domein 21 Werk aan prestatiecontracten decentralisaties 22 Participatiewet maakt gemeente werkloosheidsvrij 23 Over SW-bedrijven als private ondernemingen 25 Welke re-integratiemiddelen krijgen gemeenten onder de Participatiewet? 28 Bijna alle gemeenten vragen tegenprestatie 29 Participeren in probleemwijk 30 1 januari; en dan? Het is net of de reeds gelopen marathon slechts een warming-up was voor de nieuwe taken van gemeenten. Door overgangsrechten en transitie-budgetten zal het komende jaar evenwel minder spannend worden dan Die o zo gewenste transformatie is een proces van lange adem. Er is nog veel te doen de komende jaren, wat ook niet gek is gezien we te maken hebben met de allergrootste overheveling van taken naar de lokale overheid. Waar het om gaat? Inkoop, prestatieafspraken, contractmanagement. Zakelijke onderwerpen. Tegelijkertijd gaat het om burgerparticipatie, keukentafels en de hulp voor ouderen die voorheen nog in een bejaardenhuis woonden, om maar een paar voorbeelden te noemen. Krijgt de lokale overheid de re-integratie van werklozen wel op gang? Hoe zit het dan met social return, wat kan zorgen voor verdringing op de arbeidsmarkt? Dit soort vragen, maar ook de mogelijke antwoorden komen aan bod in dit e-magazine van Gemeente.nu. Wij houden ook volgend jaar onze oren open voor adviezen, valkuilen en voorbeelden, zoals die tot op heden hier verzameld zijn. Via links in de tekst is dit magazine ook als doorgeefluik van elders gevonden kennis te gebruiken. Als redactie wensen wij alle gemeenten veel succes (en sterkte) tijdens de komende transitiejaren. Nico van Wijk en Joost Valkhoff. Gemeente.nu Tekst & redactie: Nico van Wijk Vormgeving: Pim Veenhuizen Hoofdredactie: Joost Valkhoff

3 Snel en efficiënt het juiste antwoord Met de Kennisbanken van Reed Business Media Snel het juiste antwoord Met de Kennisbanken van Reed Business Media krijgt u snel en efficiënt het juiste antwoord op vragen uit uw dagelijkse praktijk. U vindt er actuele wet- en regelgeving, relevante jurisprudentie en vele praktische tools. Met de gebruiksvriendelijke zoekmachine vindt u snel wat u zoekt. Zo bespaart u kostbare tijd en voorkomt u dure fouten. De voordelen op een rij: Alle relevante vakinformatie op één plek Tijd besparen met praktische tools Snel en efficiënt procedures doorlopen Dure fouten voorkomen Relevante vakinformatie De gerenommeerde redactie van experts uit de praktijk zorgt ervoor dat de Kennisbanken altijd compleet en actueel zijn. Top advocatenkantoren als Stibbe en Loyens & Loeff selecteren relevante uitspraken en voorzien deze van samenvattingen. Met onze nieuwsbrieven, trainingen en gebruikersdagen blijft u altijd op de hoogte van relevante vakinformatie. Met Kennispoort Overheid zoekt u trefzeker binnen alle Reed Business Media Kennisbanken. U vindt met één klik alle relevante vakinformatie. En doorziet eenvoudig dwarsverbanden tussen verschillende kennisbanken. Zoek nu zelf op Ruim 90% van de Nederlandse gemeenten vertrouwt op de Kennisbanken van Reed Business Media.

4 TRANSITIETAAL VOOR DUMMIES De decentralisatie, transitie en transformatie gaan gepaard met een hausse aan nieuwe begrippen, termen, wensgedachten en werkwoorden. Ze begrijpen is een must. Het Instituut voor Publieke Waarden, zet de veertig belangrijkste op een rij, met eigen definitie. Auteurs: Eelke Blokker, Harry Kruiter en Albert Jan Kruiter 1. Decentralisatie Term die uitdrukt dat gemeenten verantwoordelijk worden voor wat het Rijk jarenlang niet lukte: goedkopere en betere zorg leveren. 2. Transitie Feitelijke overdracht van geld, data en gegevens van provincie (jeugdzorg) en rijk richting gemeenten die alles behalve feitelijk plaatsvindt. 3. Transformatie Door sommigen gezien als het ultieme doel van de decentralisaties: gemeen ten en professionals moeten anders gaan werken. Verdwijnt steeds verder uit zicht naarmate 1 januari 2015 dichterbij komt. 4. Recentralisatie Beweging die uitdrukt dat er op rijksniveau een controlestaat ontstaat die de lokale verzorgingsstaat controleert. 5. Parlementaire deflatie Begrip dat uitdrukt dat de Tweede Kamer verzuimt te debatteren over de rol van een centrale Tweede Kamer in een gedecentraliseerde wereld. 6. Wijkteams Teams van generalisten die op wijkniveau functioneren en waar gemeenten hun verantwoordelijkheden naar door- decentraliseren. 7. Professional Schim uit het verleden die in toenemende mate verzocht wordt om huidige mentaliteit te veranderen en werkwijze permanent te wijzigen. Dient zich steeds vaker als zodanig te registreren. 8. Keukentafel De plek waar het allemaal moet gebeuren. Voorheen beter bekend als Wmo-loket. In naam bewust verbonden met achter-de-voordeur, doch vaak gesitueerd in het gemeentehuis. 9. Toegang Welhaast sacrale plaats die verschil tussen in- en uitsluiting gaat bepalen. 10. Efficiencykorting Budgetkorting die reeds is ingeboekt omdat de rijksoverheid denkt dat gemeenten efficiënter kunnen werken dan het Rijk zelf ooit heeft gedaan. Voornaamste reden van de decentralisaties. Of de gemeenten dat echt kunnen, zal moeten blijken. (Zie ook artikel 12) 11. Artikel 12 Artikel dat het voor de rijksoverheid mogelijk maakt om gemeenten onder curatele te stellen op het moment dat ze de verwachte en reeds ingeboekte efficiencykorting niet waar kunnen maken. Feitelijk een centralisatie- instrument. 12. Overgangsrecht Recht dat moet garanderen dat mensen tijdens het eerste jaar van de decentralisaties dezelfde zorgverle- ner kunnen behouden. Hoe dat recht verwezenlijkt kan worden als de zorg- verlener failliet gaat, is niet geheel duidelijk. 13. Mantelzorger Spil van de participatiesamenleving. Steunpilaar van de terugtredende overheid. Modelburger. Reddingsboei in de woelige baren der transitie. Vooruitgeschoven post der transfor- matie. Verzorgingsstaatprothese (zie ook mantelzorgerszorg). 14. Mantelzorgerszorg Nieuw fenomeen dat uitdrukt dat de noden van de mantelzorger centraal staan in het keukentafelgesprek. 15. Vraagverheldering Standaard decentralisatiewerkwijze die aanduidt dat burgers over het algemeen niet de vraag stellen waar professionals een direct antwoord op hebben. 16. Transitieautoriteit Autoriteit in naam die er voor moet zorgen dat de transitie gaat lukken als blijkt dat de gemeenten niet kunnen wat het Rijk verwacht.

5 17. Eén gezin, één plan Concept dat niet werkt zonder een regisseur en een budget. In die combinatie vrijwel nergens gerealiseerd. 18. Privacy Noodzakelijke voorwaarde voor maatwerk die door veel partijen die maatwerk eisen, wordt afgeschermd. 19. Achter de voordeur Plek die we vóór de decentralisaties tot het privédomein van de burger rekenden. 20. Compensatieplicht Gemeentelijke plicht om mensen te compenseren voor ongemakken die vroeger vielen onder zoiets als het recht op zorg. 21. Lokale verschillen Schrikbeeld voor mensen die niet weten dat verschillen nu ook al bestaan. 22. Zorgaanbieders Zorginstellingen die ondanks hun naam massaal zeggen bezig te zijn met vraaggericht werken. 23. Complexiteit Containerbegrip voor beleidsmakers, bestuurders, professionals en politici die het overzicht kwijt zijn. 24. Op je handen zitten Metafoor die professionals moet overtuigen om niets te doen. Ook als ze problemen zien waarvoor ze opgeleid zijn om op te lossen. 25. Populatiebekostiging Bekostigingssystematiek die p X q per individu vervangt door prestatiebekostiging per wijk. Vooral bedoeld om ruimte te creëren, maar verwachting is dat verantwoordingssystematiek weer met veel regels gepaard zal gaan. 26. Maatwerkcompensatie Financiële vergoeding die er blijk van geeft dat in tegenstelling tot de verwachting, maatwerk toch geen geld oplevert. Niet te verwarren met compensatieplicht. 27. Transitievolgsysteem (TVS) Monitor die bijhoudt in welke mate standaardprotocollen in lokaal beleid zijn opgenomen. 28. Faciliteren Zo heet het als gemeenten op hun handen gaan zitten, wanneer bewonersinitiatieven met een mooi plan komen. 29. Maatwerkvoorziening Voorziening waar burgers alleen toegang toe kr-ijgen als de aangeboden ondersteuning precies op de persoonlijke beperking aansluit. 30. Algemene voorziening Instrument van gemeenten om het probleem van de toenemende zorgvraag te verleggen naar zorgaanbieders. 31. Zelfredzaam Begrip dat uitdrukt dat mensen de overheid niet nodig hebben, maar wordt vooral geprojecteerd op mensen die de overheid wel nodig hebben. 32. Samenredzaam Begrip dat uitdrukt dat mensen de overheid niet nodig hebben als ze het zelf niet kunnen omdat er ook nog anderen zijn dan de overheid. 33. Besparingsverlies Verlies dat uitdrukt dat de voorgenomen besparing niet gerealiseerd zal worden. 34. Frictiekosten Begrip dat uitdrukt dat het ontslaan van mensen niet alleen geld oplevert, maar vooral ook geld kost. 35. Overheidsparticipatie Zelfstandig werkwoord dat uitdrukt dat de overheid zich niet kan voorstellen dat burgers ook iets kunnen organiseren zonder de overheid. 36. Kostendelersnorm Norm die uitdrukt dat mensen kosten delen en daardoor minder overheidssteun nodig hebben. Zal vanwege negatieve kritiek onder andere noemer weer opduiken. 37. Familiegroepplan Plan dat uitdrukt dat je problemen ook binnen je familie kan oplossen. Anno 2014 is dat blijkbaar zo uitzon- derlijk dat het wettelijk is vastgelegd. 38. Ongelijkheidsbeginsel Beginsel dat er van uit gaat dat het ongelijk behandelen van gevallen naarmate ze verschillen meer sociale rechtvaardigheid produceert dan het gelijk behandelen van ongelijke gevallen. 39. Mentaliteitsverandering Verandering die ervan uitgaat dat de decentralisaties een peulenschil zijn op het moment dat bestuurders, politici, raadsleden, ambtenaren, hulpverleners en burgers hun menta- liteit veranderen. 40. Maatwerkprotocol Paradoxaal hulpverleningsinstrument dat in 2015 ongetwijfeld de kop op zal steken. Dit artikel is oorspronkelijk verschenen in Zorg en Welzijn december EELKE BLOKKER, HARRY KRUIT- ER EN ALBERT JAN KRUITER zijn het Instituut voor Publieke Waarden. IPW realiseert oplossingen voor een betere en goedkopere publieke zaak. Meer info op

6 6 3D magazine / 2014 December Inwoners Hoeven niet te participeren Inwoners zullen niet zomaar doen wat de overheid zegt, alle aansporingen op posters ten spijt. Drie valkuilen bij het denken over participatie, met adviezen voor betere communicatie. Column: Fia Sanders Uit alle onderzoeken blijkt immers dat mensen elkaar graag helpen en dat het vrijwilligerswerk in Nederland floreert. Inwoners moeten zich meer gaan inspannen voor hun zorgbehoevende buren. Zij moeten immers het gat vullen dat valt door de bezuinigingen in de zorg. Er moet meer burenhulp komen, mensen moeten meer participeren. Deze boodschap moet zo snel mogelijk gecommuniceerd worden naar de burgers, roepen politici en Wmo-beleidsmedewerkers daarom in koor. Maar burgers moeten helemaal niks! Ze zullen ook niet zomaar doen wat de overheid zegt, alle aansporingen op posters ten spijt. Valkuil nr. 1 Zou jíj het gras van de buurman maaien omdat de gemeente zegt dat het moet? Of omdat de overheid vindt dat wij naar een participatiesamen- leving toe moeten? Een retorische vraag. Er zijn betere varianten van deze poster te bedenken. Ga bij jezelf te rade en er komen vele argumenten op die pleiten voor het helpen van je buurman. Je zou het gras kunnen maaien omdat je graag wilt helpen. Of omdat je het koffiedrinken met de buurman erg gezellig vindt. Of misschien wel omdat je zelf geen tuin hebt en graag buiten bezig bent. Intrinsieke motivatie schept in ieder geval meer mogelijkheden. Valkuil nr. 2 De buurman helpen is gewoon leuk. Je zal zien dat een dergelijke slogan weinig zoden aan de dijk zet. Mensen zijn namelijk heel goed in redenen bedenken voor hun gedrag. Achteraf! Zo blijven mensen altijd in het reine met zichzelf. Veel gedrag laat zich echter helemaal niet sturen door argumenten of rationele motivaties. Meestal denken we niet zo goed na voordat we iets doen. Triggers in plaats van rationele redenen Wat zet mensen wél aan de buurman te helpen? Mensen handelen vaak impulsief als het makkelijk is, dichtbij en bekend. Bovendien willen mensen consistent zijn en deel uitmaken van de gemeenschap. Dit zijn de belangrijkste triggers voor gedrag. Mensen worden dus getriggerd om de buurman te

7 3D Magazine / 2014 December 7 Veel gedrag laat zich echter helemaal niet sturen door argumenten of rationele motivaties. helpen doordat: Hun beste vriend ook zijn oudere buurman met zijn tuin helpt De buurman hen aan een adres heeft geholpen van een goede notaris Op Facebook een verhaal stond over burenhulp en zij dit hebben geliked; Ze zich hebben aangemeld op een site voor burenhulp. (omdat klikken een kleine moeite is) Ze nu eenmaal ja hebben gezegd, en de buurman steeds zulke lekkere appeltaarten bakt voor de hele familie. Mensen zijn zeer sociale wezens en daarom is een van de belangrijkste triggers van gedrag de sociale omgeving, wat de ander doet of vindt. Burenhulp zet je het beste in gang door vrienden het verhaal te laten doen. Laat mensen elkaar beïnvloeden. De gemeente of de welzijnsorganisatie kan beter op de achtergrond blijven. Organiseer een evenement waar je het sociale netwerk een rol in laat spelen, organiseer een actie op Facebook door mensen die al vrijwilliger zijn, laat zien dat vele mensen elkaar al helpen. Uit alle onderzoeken blijkt immers dat mensen elkaar graag helpen en dat het vrijwilligerswerk in Nederland floreert. Maak het gedrag bovendien makkelijk. Online de aanmeldknop aanklikken is een goede eerste stap en is een veel makkelijker handeling dan aanbellen bij de buurman met de vraag of hij hulp nodig heeft. Voor dat laatste moeten mensen wel een hele grote drempel over. Valkuil nr. 3 En die poster? Posters helpen goed om gedrag te bevestigen, niet om nieuw gedrag in gang te zetten. Een prima ondersteuning dus van de rest van de acties, meer niet. Mits natuurlijk met een boodschap die aansluit bij de belevingswereld van de helpende burger.

8 8 3D magazine / 2014 December Het wonder van de Wijkteams Wijkteams brengen vrede op aarde, lijkt het wel. Toch klinkt ook kritiek op de veel geprezen teams. Stop alsjeblieft met het blind kopiëren van deze modegril, waarschuwt cultureel antropoloog Willem Bertels bijvoorbeeld in Sociaal Bestek. Al drie decennia sieren de motto s die horen bij wijkteams de sociale beleidsagenda. De goede bedoelingen zoals dichtbij de burger, preventieversterking en ontschotting, dreigen ook nu weer ondergesneeuwd te raken. Opinie: Willem Bertels Mensen hebben de neiging vast te houden aan ingesleten gebruiken en gewoonten. Het is daarom beter niet te focussen op (verandering van) de structuur van hun organisatie, maar op (verandering van) hun gedrag. Graag geef ik hiervoor een aantal suggesties, waarvoor ik inspiratie put uit mijn ervaring als manager van diverse Wmo-loketten. Neem als gemeente niet het voortouw in het optuigen van een SWT en ga er zeker niet in zitten. Welzijnswerkers, maatschappelijk werkers, inkomens- en Wmo-consulenten van de gemeente en hulpverleners hebben elk hun eigen vak en hun eigen verantwoordelijkheid. Als je al deze disciplines in één team onderbrengt vraag je om moeilijkheden. In het begin is het nieuwe team inspirerend, maar al snel vervalt het in oeverloos vergaderen over individuele casussen. Veel beter is het de schoenmakers bij hun respectievelijke leesten te houden en ze te helpen steeds beter te worden in waar ze goed in zijn. Kort door de bocht. Gesubsidieerde instellingen bieden algemene (preventieve, informatieve, recreatieve en vormende) voorzieningen. Zorg- en hulpverleningsorganisaties leveren door de gemeente geïndiceerde en betaalde individuele voorzieningen (hulp en zorg). De gemeente heeft drie kerntaken: 1. Het subsidiëren van algemene voorzieningen 2. Het toeleiden van mensen naar individuele voorzieningen 3. En het bieden van inkomensondersteuning. De consulent van de gemeente komt dan ook pas in actie als algemene voorzieningen écht geen soelaas meer bieden. Hij onderzoekt wat het probleem is en beoordeelt daarbij vooral ook of de professional van de algemene voorziening niet alsnog aan de bak moet. De consulent van de gemeente moet kunnen zeggen: Sorry, probeer het nog maar een keer. En als het dan nog niet lukt, moet hij dit signaal kunnen neerleggen bij zijn collega die over de subsidie gaat. Loket sociaal domein Wat je als gemeente wel moet doen is zorg- en hulpverleners laten ervaren dat het uitstekend kersen eten is met de consulenten van het gemeentelijk loket sociaal domein (de toegangspoort tot individuele voorzieningen en de regie op complexe individuele gevallen). De gemeente kan dit faciliteren door de consulenten van het loket een werkgebied toe te delen (in niet al te grote gemeenten is dat natuurlijk de hele gemeente!). Dan weet bijvoorbeeld de huisarts bij wie hij moet zijn om even wat af te stemmen over een patiënt. Als die huisarts dan ook ervaart dat de consulent afspraken nakomt, is de kans groot dat hij zich bij een volgende patiënt weer tot deze consulent richt. Er moet dus worden geïnvesteerd in het gedrag van de consulent. Op die manier maak je het mogelijk dat rond individuele burgers effectieve netwerken ontstaan tussen professionals in het veld en de consulent van de gemeente als de persoon die het mogelijk maakt. Dit betekent natuurlijk wel dat je uitstekende consulenten moet hebben. Beslisbomen Al breng je professionals van alle disciplines samen, al sloop je alle schotten tussen verschillende begrotingsposten, ingesleten gebruiken van professionals blijken vaak een belemmering om vastzittende complexe casussen vlot te trekken. Gewend als ze zijn om ja-nee beslisbomen in te vullen, verliezen ze het resultaat uit het oog: wat is nodig om déze persoon of dít gezin zo zelfstandig en probleemloos mogelijk te laten deelnemen aan de samenleving? Er moet dus worden geïnvesteerd in het gedrag van de consulent. Interdisciplinaire samenwerking dient niet top down te worden opgelegd, maar moet gestalte krijgen rond de individuele burger die ondersteuning nodig heeft: op de werkvloer.

9 3D Magazine / 2014 December 9 De Zaanse transitie van het Sociaal Domein De grote veranderingen in het sociale domein betekenen niet alleen een transitie, maar ook een transformatie van medewerkers, processen en informatievoorziening binnen het sociaal domein. De gemeente Zaanstad zet Missing Links in om het veranderproces in goede banen te leiden. Auteur: Diana Alblas In januari 2013 startten de eerste twee pilot-wijkteams in Zaanstad; inmiddels zijn, tien van deze teams actief. De Sociale Wijkteams ondersteunen bewoners met (hulp)vragen uit de wijk op het gebied van welzijn, zorg, werk en inkomen, en wonen. De visie van de gemeente Zaanstad voor deze nieuwe werkwijze is gebaseerd op vier pijlers; integrale ondersteuning, eigen verantwoordelijkheid, preventie, en het bieden van een vangnet voor de meest kwetsbare inwoners. De laatste pijler is het uit- gangspunt; namelijk dat alle inwoners ondanks de forse bezuinigen de hulp en zorg krijgen die zij nodig hebben. Bottom-up De pijlers betekenen verandering voor de bewoners, maar ook voor de medewerkers van de teams. We geloven dat je het beste leert door te doen, stelt 3D programmamanager Annemiek Hoogland. Daarom kiest Zaanstad voor een bottom-up aanpak, waarbij de medewerkers actief worden betrokken bij het inrichten van het nieuwe werkproces en de daarbij behorende informatievoorziening. Om te komen tot een visie op het sociaal domein doken onderzoekers de praktijk in door middel van een actieonderzoek. 1 Zij voerden keukentafelgesprekken met tien huishoudens met meervoudige problematiek en brachten zo hun problemen, plannen en perspectieven in kaart. Afwegingsruimte Uit dit onderzoek blijkt dat mensen graag regie voeren over hun eigen leven, inclusief problemen. Echter, het ontbreekt deze mensen vaak aan overzicht over hun problemen en de aanleiding ervan, vertelt procesmanager maatschappelijk domein Saskia de Man. Het Sociaal Wijkteam helpt de huishoudens inzicht te krijgen in hun problemen. Op die manier ontstaat uitzicht, een perspectief op waar men wil komen en wat daar voor nodig is, waar nodig met korte interventie of langduriger ondersteuning. De professional krijgt hierin meer afwegingsruimte om maatwerk te kunnen bieden. De gemeente probeert minder in te kaderen in weten regelgeving. Zo sluit de zorg beter aan bij de behoeften van de burger en wordt deze zoveel mogelijk gestimuleerd om zijn leven weer in eigen hand te nemen. Dit onderzoek dient als belangrijke input voor de transformatie van het sociaal domein in de gemeente. Gewoon doen Nu de transformatie van het sociaal domein in gang is gezet, hanteert Zaanstad dezelfde bottom-up aanpak. Inputvoor het vormgeven van de nieuwe werkprocessen en ondersteunende informatievoorziening halen we actief bij de wijkteams op, stelt Mark Smit, afdelingshoofd informatievoorziening & processen/ maatschappelijk domein. Procesexperts en informatieadviseurs gaan in speciale projectgroepen met de wijkteams om tafel om te kijken hoe processen het beste kunnen worden heringericht. Door het gebruik van de gerealiseerde processen en functionaliteiten leert de gemeente wat er precies nodig is. Op basis van deze bevindingen worden de applicaties verder (her) ingericht. Om dit leerproces vorm te geven ondersteunt de gemeente sinds januari 2014 tien Sociale Wijkteams met informatievoorziening (het regiesysteem Mens Centraal). Geautoriseerd Binnen Mens Centraal stellen Sociaal Wijkteam medewerkers hun gezinsplan op. Zij werken samen met elkaar, de inwoners, vrijwilligers en organisaties binnen hun netwerk. De toepassing maakt het mogelijk om acties uit te zetten naar instanties buiten de wijkteams en de doorlooptijd hiervan te monitoren. De voortgang in de keten kan door elke betrokkene gevolgd worden. Het streven is dat geautoriseerde medewerkers per wettelijke taak de informatie zien die zij nodig hebben voor hun dienstverleningsaanpak. Mens Centraal vormt het centrale punt waar informatie wordt vastgelegd en gedeeld wordt met anderen. Aanbesteding Eén hoofdaannemer, een welzijnsorganisatie of zorginstelling, is per wijk eindverantwoordelijk voor de ondersteuning en fungeert als herkenbaar aanspreekpunt. De aanpak in de wijk ontwikkelen de hoofdaannemers zelf, vanuit de gedachte dat zij het beste weten wat wel en niet werkt en daardoor maatwerk kunnen bieden. De gemeente volgt en stuurt vanuit vier uitgangspunten; huisvesting, ICT, het beeldmerk en het leerproces. Van deze zaken blijft de gemeente de

10 10 3D magazine / 2014 December eigenaar. Belangrijk in het leerproces is dat teams van elkaar moeten kunnen leren. De komende twee jaar staan leren van elkaar en het doorwikkelen van de informatievoorziening centraal. Vinden Gewoon doen gaat niet vanzelf. Tijdens het opstarten van de wijkteams kwam Zaanstad de nodige obstakels tegen. Eén daarvan is onduidelijkheid over hoe de nieuwe werkprocessen binnen het sociaal domein er exact komen uit te zien en hoe de informatievoorziening hier op kan aansluiten. Hoe ziet bijvoorbeeld een schulddienstverleningsproces of Wmo-proces eruit op het moment dat een aanzienlijk gedeelte van het proces wordt ondergebracht bij het Sociaal Wijkteam? Over welke informatie moet een Sociaal Wijkteam medewerker dan beschikken en welke regels gelden daarvoor vanuit de privacy wetgeving? En welke informatie heeft de gemeente nodig van het Sociaal Wijkteam om de aanvraag te kunnen afhandelen? Hoe communiceren wijkteam en gemeente met elkaar? Om te komen tot een gestroomlijnd proces en aansluitende informatievoorziening is het van belang dat procesexperts, informatieadviseurs en wijkteamleden elkaar weten te vinden. Kennis Als tweede speelt ook het menselijke aspect aan de verandering een grote rol. Het creëren van integraliteit was een struikelblok; hoe zorg je dat medewerkers met diverse achtergronden en verschillende moederorganisaties binnen het Sociaal Wijkteam samenwerken? Hoe ga je om met ingesleten gewoonten waardoor het aanleren van een nieuwe werkwijze soms moeizaam gaat? Het generalistisch denken en uitgaan van eigen kracht vraagt niet alleen een omslag in het denken van de huishoudens maar ook in dat van de wijkteammedewerkers. In de praktijk ontstaat een spanningsveld tussen eigen verantwoordelijkheid en behoefte aan standaardisering en gestructureerde werkprocessen. Wijkteams hebben tijd nodig om te leren gebruik te maken van de afwegingsruimte die de nieuwe werkwijze hen biedt. Om generalistisch te kunnen werken is aanvullende kennis nodig. Die doen wijkteammedewerkers op door te leren van hun collega s en door deel te nemen aan verschillende modules die Zaanstad aanbiedt. Helpdesk De inzet van zogenaamde Missing Links heeft afgelopen maanden een belangrijke rol gespeeld bij het in goede banen leiden van het veranderproces. De tien Sociale Wijkteams De gemeente probeert minder in te kaderen waren verdeeld over vier trainees. Zij fungeerden als schakel tussen de gemeente en de wijkteams. De Missing Links zijn een aantal dagdelen per week fysiek aanwezig bij de Sociale Wijkteams en het directe aanspreekpunt voor vragen of andere zaken waar de wijkteams tegen aanlopen. Binnen een projectteam ondersteunen zij bij de implementatie van het regiesysteem Mens Centraal. Niet voor iedereen is het even makkelijk om te leren werken met het nieuwe regiesysteem; de Missing Links helpen de wijkteam medewerkers waar nodig en beantwoorden vragen over het nieuwe systeem. Doorvragen Naast ondersteuning bij het gebruik van Mens Centraal hebben de Mis-sing Links zich ook bezig gehouden met doorontwikkeling van de applicatie. Bij de start van de tien wijkteams stond er een basisversie van Mens Centraal die nog niet voldeed aan alle wensen en behoeften van de betrokkenen. Volgens de Zaanse visie Gewoon doen moest uit de praktijk blijken welke informatievoor- ziening de wijkteams nodig hebben om hun werkproces te ondersteunen. Rol van de Missing Link is om deze informatie actief op te halen. Te signaleren en uit te vragen waar wijkteamleden tegenaan lopen tijdens het gebruik van het programma en dit vervolgens te vertalen in technische functionaliteiten richting de leverancier van het programma. De Missing Links inventariseren of een probleem of wens in meerdere wijkteams voorkomt. Daarna besluit het projectteam in overleg met de software leverancier of het wenselijk is hiervoor een aanpassing te realiseren of een nieuwe functionaliteit te ontwikkelen. Het ontwikkelen vindt vervolgens plaats in gezamenlijke sessies met de

11 3D Magazine / 2014 December 11 leverancier. Eerst beschrijft het projectteam de aanpas-sing of nieuwe wens uitgebreid vanuit de gemeente. De rol van de leverancier is het geven van een technische vertaling. Op die manier ontwikkelt zich een systeem dat steeds beter aansluit bij de dagelijkse werkpraktijk in de Sociale Wijkteams. Hiermee is het eerste obstakel, onduidelijkheid over de nieuwe werkprocessen en bijbehorende informatievoorziening, getackeld. Uitleggen De Missing Links spelen dus een belangrijke rol bij de ondersteuning en doorontwikkeling van het regiesysteem. Daarnaast zijn zij door hun fysieke aanwezigheid bij de Sociale Wijkteams als het ware de ogen en oren van de gemeente in de wijk. De wijkteams zijn nog sterk zoekende in hun nieuwe rol en hebben behoefte aan een plek om hun vragen kwijt te kunnen. De Missing Link is dan het eerste aanspreekpunt. Vragen gaan bijvoorbeeld over behoefte aan scholing over een bepaald onderwerp of onduidelijkheid over het nieuwe werkproces. Op sommige vragen kan de Missing Link zelf antwoord geven, voor andere vragen haalt hij informatie op en koppelt deze terug aan de wijkteam medewerker. Of de Missing Link verwijst de vraagsteller naar de juiste persoon binnen de gemeente. Zo weet de gemeente wat er speelt in de wijkteams en kan zij daarop reageren. Tegelijkertijd legt de Missing Link beleidsmatige keuzes van de gemeente uit aan de wijkteams. Als fysiek aanspreekpunt draagt de Missing Link daarmee bij aan het overwinnen van het tweede obstakel; het creëren van integraliteit en een generalistische werkwijze. Kennisdeling Als laatste faciliteert de Missing Link kennisdeling. Dit sluit aan bij de beleidsmatige keuze dat Zaanstad verantwoordelijk blijft voor het leerproces van de Sociale Wijkteams. De Missing Links zijn allemaal verantwoordelijk voor meerdere wijkteams, wat uitwisseling van kennis tussen de wijkteams stimuleert. Waar wijkteam A tegen een probleem aanloopt, kan de Missing Link een oplossing uit wijkteam B aandragen. Kennisuitwisseling ontstaat ook door onderling contact tussen de Missing Links. Door deze kennisuitwisseling kunnen succesfactoren worden gedeeld en toegepast tussen de wijkteams. Ultiem Het ultieme doel van de Missing Link is in feite zichzelf overbodig te maken, stelt Mark Smit. In de opstartfase van Sociale Wijkteams heb je te maken met een orkaan aan nieuwe werkprocessen en nieuwe collega s. De rol van de Missing Link is dan cruciaal om communicatie tussen gemeente en wijkteams onderling te stimuleren en het belang van kennisdeling duidelijk te maken. Uiteindelijk is de bedoeling dat wijkteams dat zelf gaan overnemen. Gebruik gaan maken van elkaars kennis en elkaar weten te vinden. Niet rennen Bij de Zaanse aanpak van bottom-up beleidsontwikkeling, hoort evaluatie. Wat ging er goed en waaraan is het raadzaam als gemeente extra aandacht te besteden? De leren door te doen aanpak levert resultaten op. Zaanstad hergebruikt bestaande informatievoorziening en werkt samen met andere gemeenten om op die manier van elkaar te leren. De Missing Link is, als schakel tussen gemeente en wijkteams, nauw betrokken bij de ontwikkeling van de informatievoorziening. De Missing Link ondersteunt de wijkteams en haalt input op voor het bepalen van de focus voor de doorontwikkeling van de informatievoorziening. Ook stimuleert de Missing Link kennisdeling en is de ogen en oren van de gemeente in de wijk. Aandachtspunt is een zorgvuldige implementatie van de nieuwe werkwijze. Niet rennen, maar draagvlak creëren. In de wijkteams, maar zeker ook in de gemeentelijke organisatie. Niet alleen voor de Sociaal Wijkteam medewerkers is sprake van een kanteling, maar ook voor de ambtenaren op het stadhuis. De impact van de nieuwe werkwijze op de gemeentelijke organisatie blijkt makkelijk te onderschatten. Raadzaam is zowel de Sociaal Wijkteam medewerkers als de gemeentelijke organisatie zorgvuldig te betrekken in het veranderproces. Antwoord te geven op vragen als: Waarom deze verandering? Wat betekent deze verandering voor mij? Hoe ziet mijn nieuwe werkwijze eruit? Ga als gemeente niet in je eentje de nieuwe werkwijze en informatievoorziening uitdenken maar betrek de Sociaal Wijkteams in het veranderproces. Maak hen mede eigenaar en ontwikkel samen. Voorkom wij-zij-denken. Diana Alblas is junior adviseur proces- en informatiemanagement bij de gemeente Zaanstad. d.alblas@disgover.nl Met dank aan: Annemiek Hoogland, 3D programmamanager Saskia de Man, Procesmanager Maatschappelijk Domein Mark Smit, Afdelingshoofd Informatievoorziening & Processen / Maatschappelijk Domein Noot 1. Hemelse Modder, Eelke Blokker en Saskia de Man, maart Dit artikel is oorspronkelijk verschenen in Sociaal Bestek december 2014.

12 12 3D magazine / 2014 December DE Blok: Wijkteams maken het ingewikkeld Wijkteams zijn een zwaar en duur middel dat in 95 procent van de gevallen wordt ingezet waar het niet nodig is, ziet directeur Jos de Blok van Buurtzorg Nederland als één van de problemen voor de komende jaren. Auteur: Nico van Wijk D De vroegere wijkverpleegkundige, nu al jaren directeur van het veelgeprezen Buurtzorg Nederland, verbaast zich niet enorm over het AWBZ-denken van gemeenten. De ervaring met de Wet maatschappelijk ondersteuning leert dat er al die jaren nul komma nul aan vakinhoudelijke kennis is bijgekomen, zegt De Blok. Maar laten we positief beginnen. Het is goed dat je als gemeente door het overhevelen van zorgtaken kan nadenken over praktische oplossingen in de wijken, stelt de zorgdirecteur. Gebeurt dat ook? Nee. Veel te weinig. Ik zie weinig creatieve oplossingen. Het productdenken overheerst. Ga met kennis van zaken op zoek naar oplossingen voor zorgvragers, herhaalt De Blok waar mogelijk. Juist met uren tellen nodig je zorgaanbieders uit volume te maken. Stoppen met overbodige zorgverlening is altijd een optie, maar er zijn genoeg zorgaanbieders die daar niet voor keuzen omdat het systeem daar niet toe uitnodigt. Dit terwijl je uiteraard het werk moet doen dat nodig is; niet dat wat mogelijk is. Droombeeld Het droombeeld is s ochtends als verpleegkundige de wijken in en s middags preventief werk doen. Door verdelen van werk in financiële hokjes is dat wel heel erg lastig geworden. Al die stukjes ze maken het werk niet beter. Daarom werkt De Blok en consorten aan een onderzoek om te bewijzen dat hun werkwijze ook bedrijfseconomisch de betere keuze is. Er gebeurt al te veel op basis van aannames; niet vanuit de vakinhoudelijke praktijk. Als er veel geld in om gaat, krijg je ego-gedrag. Eenvoudige taken Laat de wijkverpleegkundige om tafel gaan met iemand die zorg nodig heeft, is het advies. Als je kijkt naar de drie categorieën (lichamelijk, psychisch, jeugdhulp) van inwoners die zorg nodig hebben, gaat het grotendeels om eenvoudige taken. Toch moet er dan een heel wijkteam gaan praten over deze cases. Vanuit hun eigen achtergrond gaan de teamleden dan iedere hun eigen problemen bedenken. Als je toch wilt bezuinigen, moet je daar niet voor kiezen. Per keukentafelgesprek zal dit in Apeldoorn naar schatting 500 euro kosten. Een wijkverpleegkundige voert dit gesprek voor ongeveer 60 euro. Waarom de VNG niet wat terughoudender is met haar communicatie dat het allemaal wel goed komt? De transities hebben ook met status te maken. Als er veel geld in om gaat, krijg je egogedrag. Dat zie je ook bij zorgverzekeraars. En de politiek is vluchtig. Als het over een paar jaar slecht blijkt te gaan, is de verantwoordelijke wethouder vaak alweer vertrokken. De conclusie van de vaak op het schild gehesen zorgbaas is dat er nog veel moet gebeuren de komende jaren. Mooie slogans leiden af van de inhoud. De praktijk zal weerbarstig blijken.

13 3D Magazine / 2014 December 13 Regie begint met een nul meting Hoe kan je beleid maken als je niet beschikt over alle gegevens? Het is één van de grote vragen bij de decentralisaties. Meer dan globale cijfers krijgen gemeenten niet en financiële sturing is daardoor zo goed als mogelijk. Auteur: Joost Valkhoff dat nou juist zo belangrijk is om het besef te kweken waar we mee bezig zijn, Terwijl zegt Myra Zeldenrust projectmanager bij de gemeente Zwijndrecht. Samen met de buurgemeente Hendrik Ido Ambacht is een pilot nulmeting gestart. Dit om niet meer afhankelijk te zijn van cijfers die toch niet komen. De verhalen zingen overal rond. De helft van al het jeugdzorgggeld gaat naar zo n 3 procent van de gezinnen. Een leger aan hulpverleners en instanties komt bij zo n gezin over de vloer, weet dat nauwelijks van elkaar en al helemaal niet die hulp bij elkaar nou eigenlijk kost. In Zwijndrecht en Ambacht was dat niet anders, maar besloot men om dat zelf aan te pakken, als pilot voor de grotere regio Zuid Holland Zuid. Wat we bereiken is dat voor iedereen duidelijk wordt hoeveel het kost, dat kweekt op zich al een soort van urgentie. Want iedereen schrikt als duidelijk wordt dat er aan een gezin meer dan euro wordt uitgegeven. Hulpverleners, maar ook het gezin zelf. Inzicht bij alle partijen is het eerste winstpunt. Dit is een eerste impuls om het echt aan te pakken. Voor zo n bedrag is bij iedereen toch de eerste reactie dan had je me net zo goed een jaar naar een tropisch eiland kunnen sturen, schets projectleider Peter Cuijvers het probleem. Het besef van die bedragen zorgt dat iedereen bereid is om tafel te gaan zitten om iets te veranderen. Zeldenrust beaamt dat, maar nuanceert ook: We kunnen echt niet alle problemen binnen die gezinnen weg nemen, dat is niet realistisch. Het gaat ook vaak om hele complexe en vaak pijnlijke problemen. Wat de gemeenten wel willen is het effectiever organiseren zodat hulp in zo n gezin ook echt naar de problemen gaat waar het om draait. Om zo uiteindelijk ook de kosten te drukken. Logisch verhaal dat uitmondde in een tool die ook visueel zeer aantrekkelijk is. Tot op straatniveau kan de gemeente zien waar hoeveel hulp heen gaat en uit wat voor soort hulp dat bedrag is opgebouwd. En als je dat weet dan kan je daarop sturen en straks over een jaar of twee bij een volgende meting ook zeggen of het beleid en de interventie ook echt zin hebben gehad. De voortekenen zijn goed. Maar zo overzichtelijk als het er uit ziet, zo moeilijk is de organisatie achter het model. Hoe we dat precies gedaan hebben is het geheim van de smid, aldus Cuijvers die het model bedacht. Waar je eigenlijk naar op zoek bent is hoeveel zorgeuro s er per Burger Service Nummer besteed worden. Maar het probleem is dat een gemeente dat helemaal niet mag weten terwijl een hulpverlener die bij het huis aan klopt dat uiteindelijk wel moet weten. Jelmer van de Boogaart ambtenaar van Hendrik Ido Ambacht Het hele issue rond de privacy riep in het begin

14 14 3D magazine / 2014 December wel de meeste weerstand op, dat ligt terecht gevoelig en dat moesten we op orde hebben. Met de technische oplossing die tot op straatniveau alle gegevens volledig anonimiseert kwam dat vertrouwen zowel bij de politiek, de gezinnen als de zorgaanbieders. Dat zowel de gezinnen als de zorgaanbieders meewerken is essentieel voor het slagen van deze pilot. Zorgaanbieders zouden hun hakken in het zand kunnen zetten door zich te verschuilen achter de privacydiscussie. Het is immers bij hun dat de overheid de 1 procent bezuiniging gaat ophalen. Maar dat speelt in onze regio helemaal niet, die samenwerking loopt juist heel goed, benadrukt Zeldenrust. Bovendien is het ook in hun belang om de zorg zo goed mogelijk te organiseren. Voor zo n bedrag had je me net zo goed een jaar naar een tropisch eiland kunnen sturen. Bij gezinnen speelt dat die niet willen dat de overheid achter de voorkeur meekijkt. Om hun medewerking te krijgen is de rol van de professional essentieel, die moet het vertrouwen krijgen, weet Van de Boogaard. En ook dat vertrouwen kreeg het project. Na de succesvolle nulmetingen in deze pilot kon de gemeente zeer snel en effectief te starten met 1Gezin1Plan- 1Budget. En de resultaten bij de eerste gezinnen laten meteen zien dat effectievere hulp niet alleen het gezin helpt, maar ook de kosten bewijsbaar drukt. Naast de grootverbruikers legt de pilot dus ook bloot in welke wijken en straten de zorguitgaven nou eigenlijk zitten. Het projectteam vroeg met een duidelijke en korte vraag bij de zorgaanbieders naar de feitelijk geleverde diensten. Cluijvers Dat de uitvraag zo simpel was, nam ook bij de aanbieders veel weerstand weg. Die schrikken als de overheid met uitvragen komt aanzetten, meestal betekent dat een heleboel extra werk. Nu niet. Het is het begin de van de ontwikkeling naar een vraaggestuurd stelsel, waarbij de feitelijk aan de inwoners geleverde diensten het uitgangspunt voor registratie en meting vormt. Zeldenrust: Het unieke van de methodiek van de Nulmeting (als basis voor een integrale Gemeentelijke Kosten Baten Analyse, de beoogde GKBA-Monitor) is dat het gaat om een zo privacygevoelig stelsel van diensten dat de gemeente maar zeer beperkt over inhoudelijke gegevens kan beschikken en dat zelfs financiële gegevens zoals bijvoorbeeld GGZ-kosten vaak vertrouwelijk moeten blijven. Daarom zijn in dit systeem ook niveaus van rapportage opgenomen, waardoor de gemeente alleen kan beschikken over cumulatieve cijfers, maar geautoriseerde hulpverleners wel financiële en inhoudelijke gegevens kunnen combineren. De macrokaart is ook voor de gemeente beschikbaar geeft een overzicht van alle kosten op het niveau van CBS-buurten, per zorgsoort of geldstroom. De mesokaart (ook voor gemeenten) geeft een overzicht van de totale be- dragen voor een buurt, straat of deel daarvan (postcode6). Deze gegevens zijn belangrijk omdat ze nu voor het eerst ontschot gebiedsgericht ingezet kunnen worden. De microkaart geeft zeer specifiek aan wat de cumulatie in het sociale domein is op een enkel huishouden. Dit is eigenlijk het kloppende hart van het hele systeem. Deze wordt alleen benut mag als onderdeel van het Dashboard, waarin autorisatiemodules zijn opgenomen voor de hulpverleners die werken met de gezinnen zelf. Dit Dashboard wordt ook benut als interactie-instrument met de (leden van) de gezinnen zelf, die inzage krijgen in hun eigen gegevens en feedback kunnen geven over de geleverde zorg en steun. De gemeente ziet deze niet. Een succesvolle pilot die op een innovatieve manier een vraag oplost die andere, op het eerste oog meer voor de hand liggende overheden, niet voor individuele gemeenten kan oplossen. En één die, zou je denken, in ieder geval in de eigen regio navolging zal krijgen. Maar dat moet nog blijken. In de regio zitten 15 andere gemeenten die daar allemaal iets over gaan vinden. Gevraagd naar een vervolg, valt al snel de term bestuurlijke route. Ik zal ze het niet afraden, zegt wethouder Michiel van der Vlies van Hendrik Ido Ambacht. Hij steunt ook de uitspraak van zijn collega in Zwijndrecht Jolanda de Witter. De twee pilotgemeenten zullen dit doorzetten.

15 4-daagse praktijkreeks BOUWEN AAN EEN KRACHTIG SOCIAAL WIJKTEAM 17, 31 maart en 9 en 23 april 2015 Zuiver Gastvrij in Utrecht Maak het verschil met uw wijkteam Deskundige sprekers 4 ochtenden De urgentie voor het slagen van wijkteams is groot U zult moeten investeren in de transformatie van uw team wil de transitie slagen. Het sociaal wijkteam wordt gezien als de sleutel voor succesvolle transities. Veel gemeenten hebben wijkteams opgezet maar worstelen met de invulling van de taken en verantwoordelijkheden. Er is nog veel onduidelijk en onzeker, terwijl de verwachtingen erg hoog zijn. Er bestaat geen blauwdruk voor een succesvol wijkteam, maar wanneer heeft uw team het dan goed gedaan als wijkteam? In deze 4-daagse praktijkreeks krijgt u in vier ochtenden dé ingrediënten om te bouwen aan teams die het verschil gaan maken. Waarom u de 4-daagse praktijkreeks niet mag missen: competenties beschikken om te voldoen aan de complexe hulpvragen van de cliënten Investeer nu in gemotiveerde teams en betekenisvolle samenwerkingsverbanden

16 16 3D magazine / 2014 December Nieuwe leider geeft regisseurs de ruimte Het succes bij het uitvoeren van de nieuwe taken is afhankelijk van de regisserende rol van gemeenten. Vooral de chef die gewend is om managementlakens uit te delen zal hieraan moeten wennen. Column: Piet van Mourik De nieuwe Wmo, de Jeugdzorg en de Participatiewet. Aan de horizon verschijnt dan ook nog de Omgevingswet. Het succes ervan is uitsluitend afhankelijk van hoe gemeenten hun regisserende rol invullen. Van beleid voorbereiden tot samenwerken met professionele non-profit organisaties en uitbesteden aan commerciële bedrijven toe, alles draait om zelfbewuste regisseurs. Nieuwe leiders die midden in het maatschappelijke krachtenveld staan. Zij zijn de schakel tussen te bereiken politiek-bestuurlijke doelen en maatschappelijke netwerkpartners. En of het nu woningcorporaties, winkeliersverenigingen, verzekeringsmaatschappijen, politie, scholen of buurtverenigingen zijn, maakt weinig uit. Gaat dit van zelf? Nee. De professionele gemeentelijke regisseur schakelt voortdurend tussen vier rollen. Sturend bij het ontplooien van initiatieven, coördinerend bij afstemming van activiteiten, zorgvuldigheid bewakend en verantwoording afleggend over wat gedaan is. Deze verantwoordelijkheden kunnen niet zonder verstrekkende bevoegdheden. Daar de organisatie in de meeste gevallen niet is aangepast aan de nieuwe werkelijkheid schuurt dit de opvattingen van de directe chef. Deze is minstens van gedachte er ook iets van te moeten vinden, laat staan te peinzen over afdragen van bevoegdheden. Desastreus wordt het als de chef zich bemoeit met de agenda van de regisseur. Helaas is dit nog te vaak dagelijkse praktijk. Kan de chef daar wat aan doen? Weinig zolang de eerste stap tot veranderen niet wordt gemaakt. De stap tot bewustzijn en daarmee veranderen van de mindset. Daarvoor moet menig chef eerst diep in zijn innerlijke theater graven. Vooral is het wennen voor de chef die gewend is het toneelstukje managementlakens uitdelen te spelen. Laten we wel wezen. Dit is ook veel makkelijker dan voortdurend bezig te zijn met je team. Steeds maar gericht zijn op je mensen bij het helpen begrijpen wat de doelstellingen zijn, betrokkenheid te creëren, openheid te bevorderen, creativiteit te ontplooien en te verbeelden wat er gebeurt. Voor velen een vermoeiende omslag van baas spelen naar meedenkende co-piloot. Toch is dit nodig om overtuigd bevoegdheden over te dragen aan de regisseurs. Geitenwollensokken-baas? Nee. Emotionele intelligentie, intuïtie en reflectie met respect voor de ander, dat wel. Maar altijd vriendelijk lachen is niet zinvol. De leidinggevende wordt zeker niet wattig. De zorg voor het leveren van de gemeentelijke prestaties blijft voorop staan. Een gedrag van tonen van commitment, dragen van verantwoordelijkheid en vooral een visie hebben gaat uitstekend samen met resultaatgericht werken. Van hieruit worden De gemeente kent een in beton gegoten cultuur. afspraken gemaakt tussen leidingge-vende en regisseurs over de invulling van de vier hierboven genoemde rollen. Bij eerlijk en authentiek zijn hoort duidelijke boodschappen vertellen die de medewerker liever niet wil horen. Kan de leidinggevende dat zelf? Soms wel maar meestal niet. Vergeet niet dat een gemeente een in beton gegoten cultuur kent. De 20e eeuwse cultuur van overheidsgezag en autoriteit is overgegaan in de 21e eeuwse cultuur van interactie. Dit vraagt binnenshuis om nieuwe omgangsregels. Zolang bestuurders denken dat ze het middelpunt van de wereld zijn lukt het niet. Zolang de secretaris vindt dat afdelingshoofd of bureauchef op de inhoud aanspreekbaar is lukt het niet. Dan wordt het wachten tot de wal het schip keert. Wat nu? Actie is geboden. Nu steeds meer regisseurs direct met hun poten in de modder staan is het meer dan nodig de werkorganisatie over de hele linie aan de principes van een regisserende gemeente door te voeren.

17 3D Magazine / 2014 December 17 Participatie Op maat? Op 1 januari 2015 is het dan zo ver. De Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 (Wmo 2015) treedt volledig in werking. Het is een wet waarin veel ambitie besloten ligt. Waarin is die gelegen? Column: Ingeborg Lunenburg In het uitgangspunt van de participatiesamenleving: burgers zijn primair verantwoordelijk om zelf of met hulp van anderen te zorgen dat zij kunnen meedoen. Lukt dat niet, pas dan is de gemeente aan zet om ondersteuning te bieden. Het uitgangspunt moet ook de ingeboekte bezuinigingen van het Rijk realiseren: verzekerbare zorg wordt deels gedecentraliseerd. Waar liggen de grenzen? Begeleiding is opgenomen in de Wmo De verpleging en/of persoonlijke verzorging wordt in 2015 geboden door de wijkverpleegkundige op grond van de Zorgverzekeringswet. En als wonen in de eigen leefomgeving echt niet meer kan, dan is er toegang tot de Wet langdurige zorg. Die wet vervangt in 2015 de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Waar gaat het over? Kernbegrippen in de Wmo 2015 zijn zelfredzaamheid en participatie die de meetlat vormen voor het kunnen meedoen in de samenleving. Dit met het oog op zo lang mogelijk in de eigen omgeving te kunnen blijven wonen. Gelden er wettelijke normen voor de meetlat? Zijn anderen verplicht om te helpen? Als het niet lukt, kan dan een aanvraag worden gedaan? Hoe zit het met bestaande rechten? Dit artikel gaat in op deze vragen. Beschermd wonen en opvang blijven buiten het kader van dit artikel. Melding en onderzoek In de Wmo 2015 kan niet direct een aanvraag om ondersteuning worden gedaan. Burgers melden zich bij bijvoorbeeld een wijkteam. Daar wordt ook gewezen op de mogelijkheid van onafhankelijke cliëntondersteuning welke volledig in het teken staat van het belang van degene die zich meldt. Ook het kunnen indienen van een persoonlijk plan behoort tot de informatieplicht. Daar komt in te staan hoe iemand zelf zijn participatie voor zich ziet. De melding wordt opgevolgd door een onderzoek, beter bekend als het keukentafelgesprek. De onderwerpen die daarbij aan bod moeten komen staan in de wet zelf. Daar zijn de gemeente als ook degene die zich meldt aan gebonden. Het gesprek gaat in ieder geval over wat iemand zelf, met hulp van huisgenoten, mantelzorg of andere personen uit zijn/ haar sociale netwerk kan doen om mee te kunnen doen in de samenleving. Ook wordt gekeken naar het gebruik kunnen maken van algemene voorzieningen. Die zijn vrij toegankelijk. Denk bijvoorbeeld aan een zinvolle besteding van de dag in het buurthuis of de maaltijdservice. Na uiterlijk zes weken moet het proces van de melding zijn afgerond met de schriftelijke uitkomsten van het keukentafelgesprek. Daarmee kan iemand zich beraden of er wel of geen aanvraag voor een maatwerkvoorziening wordt gedaan. De regels van de Algemene wet bestuursrecht zijn indirect van toepassing op het onderzoek. Het moet zorgvuldig worden gedaan. De rechtsbescherming is wel gewaarborgd. Zes weken na de melding mag altijd een aanvraag worden ingediend. Daarop volgt een besluit waartegen zonodig bezwaar kan worden gemaakt. Hulp van anderen verplicht? Onder de eigen verantwoordelijkheid voor de manier waarop burgers hun leven inrichten en deelnemen aan de samenleving behoort ook dat eerst een beroep wordt gedaan op het eigen sociale netwerk alvorens bij de gemeente aan te kloppen voor hulp. Het is immers heel normaal dat mensen iets doen voor iemand als die niet geheel op eigen kracht kan deelnemen aan de samenleving. Het gaat echter niet zo ver dat het sociaal netwerk verplicht is om ondersteuning te bieden. Ook mantelzorg of hulp door vrijwilligers kan niet verplicht worden gesteld. Wat kan wel verplicht zijn? Het bieden van gebruikelijke hulp aan huisgenoten. Daarbij gaat het over personen die gezamenlijk een woning bewonen. Die hulp kan variëren

18 18 3D magazine / 2014 December van het overnemen van huishoudelijke taken of de administratie tot het bieden van hulp bij de normale dingen van het leven zoals zelfzorg of familiebezoek. Ik neem aan dat wat verplicht is ook afhankelijk is van de relatie die huisgenoten hebben tot elkaar. Denk aan echtgenoten ten opzichte van elkaar of meerderjarige kinderen ten opzichte van hun ouder(s). Overgangsrecht Voor de AWBZ geldt kort gezegd dat indicaties blijven bestaan tot uiterlijk eind 2015, tenzij deze al eerder afloopt. De gemeente moet altijd zelf een onderzoek opstarten dus zonder dat de personen zich hoeven te melden. Voor besluiten op basis van de huidige Wmo geldt dat deze blijven bestaan, tot het moment dat de gemeente het besluit intrekt. Mogelijk dat hiervoor een nieuw besluit in de plaats komt. Maar dat hoeft niet als het nieuwe beleid niet meer voorziet in dat wat onder de huidige Wmo werd verleend. Denk bijvoorbeeld aan huishoudelijke hulp (eenvoudig schoonmaakwerk). Recent verscheen een Fries echtpaar bij de voorzieningenrechter omdat de gemeente al op 1 januari 2015 met de huishoudelijke hulp wilde stoppen. Dat was op die manier niet toegestaan omdat het ging om het intrekken van een bestaande aanspraak. Dan moet een overgangstermijn worden geboden. Hoe lang? Dat is afhankelijk van het individuele geval en moet door de gemeente deugdelijk worden gemotiveerd. Twee belangrijke kernbegrippen Zoals gezegd gaat het in de Wmo 2015 om zelfredzaamheid en participatie. Wat houden die begrippen in? Bij zelfredzaamheid gaat om twee elementen. Als eerste in hoeverre iemand in staat is tot het uitvoeren van de noodzakelijke algemene dagelijkse levensverrichtingen. Het gaat om de normale dingen van het leven. Denk aan in en uit bed komen, medicijnen innemen of sociale contacten. Ten tweede gaat het om de vraag of iemand in staat is tot het voeren van een gestructureerd huishouden. Denk aan het zelfstandig kunnen wonen of het kunnen omgaan met geld. Huishoudelijke hulp wordt daarbij overigens niet genoemd. Bij participatie gaat het over de vraag in hoeverre iemand, op gelijke voet met anderen, kan deelnemen aan de samenleving. Daaronder valt ook het zich kunnen verplaatsen in de leefomgeving met het Openbaar Vervoer of een scootmobiel. Wat is de norm? De wet schrijft geen normen voor, het gaat immers om maatwerk. De mate waarin iemand zelfredzaam is en kan participeren zal wel volgens een objectieve maatstaf gemeten moeten worden. Het beleid kan evenwel leiden tot verschillen. Net als onder de Wmo 2007 is de manier waarop gemeenten invulling geven aan de Wmo 2015 onderling (sterk) verschillend. De regering meent ook dat dit nodig is om de ondersteuning af te kunnen stemmen op de lokale omstandigheden. Tot slot Het jaar 2015 wordt een spannend jaar voor alle betrokken partijen. De verplichting om maatwerk te leveren, is in de Wmo 2015 in ieder geval ruimer geformuleerd dan de compensatieplicht in de Wmo Dat neemt niet weg dat de gemeente verplicht is om een maatwerkvoorziening te verlenen. Er kunnen namelijk meer wegen naar Rome leiden. Uit het beleid kan echter niet altijd worden afgelezen onder welke voorwaarden aanspraak kan bestaan op ondersteuning. Vaak is, zo blijkt uit voorbeelden, het niet meer dan een lege huls. Dat baart mij zorgen in het kader van de rechtszekerheid. Hoe het ook zij, uit het onderzoek kan blijken dat iemand aangewezen is op een maatwerkvoorziening. Die moet in elk geval een passende bijdrage bieden aan het in staat zijn tot zelfredzaamheid of participatie. Wat is een passende bijdrage? Dat is afhankelijk van het individuele geval.

19 3D Magazine / 2014 December 19 Top 5: Misverstanden privacy sociaal domein Hoe borg je betrouwbare gegevens? Deze vijf misverstanden leiden slechts af van het praktische werk dat gedaan moet worden, is de conclusie. Auteurs: Sabine van Eck en Carijn Tulp 1. Vanaf 2015 gelden er strengere en andere regels voor privacy Discussies over privacy in relatie tot de decentralisatie van taken naar gemeenten roepen bij velen het beeld op dat er op 1 januari 2015 een geheel nieuwe situatie ontstaat, maar voor het verwerken van persoonsgegevens gelden nu al regels en wetgeving. In de nieuwe Jeugdwet, Participatiewet en de Wmo staat beschreven hoe met persoonsgegevens moet worden omgegaan. Echt spannend wordt het bij het inrichten van domeinoverstijgende dienstverlening, bijvoorbeeld rondom multiprobleemgezinnen. In die gevallen geldt de Wet Bescherming Persoonsgegevens (WBP). Die geldt nu al voor het verwerken van persoonsgegevens en daar verandert per 1 januari niets aan. In de praktijk zien wij trouwens dat veel gemeenten kiezen voor het transitie-proof inrichten van het sociaal domein. Dat betekent dat in eerste instantie nog vanuit de verschillende domeinen wordt gewerkt. De echte doorontwikkeling naar integrale dienstverlening wordt later ingericht. 2. Privacy is een kwestie voor juristen/ een juridisch vraagstuk Wij hebben ervaren dat het overlaten van de discussie over privacy aan juristen een gemiste kans is voor het praktisch oplossen van het probleem in de gemeentelijke praktijk. Allereerst verschillen juristen van mening en zijn er verschillende scholen met betrekking tot de interpretatie van privacywetgeving. Dat is een interessante academische discussie, maar wel eentje die verstorend werkt in de praktijk. In een samenwerkingsverband werken partners vanuit diverse juridische kaders samen. Voor huisartsen of jeugdzorgmedewerkers gelden andere privacykaders dan voor gemeente, onderwijs of politie. De discussie moet dus niet gaan over wie juridisch gelijk heeft (welke interpretatie van welk kader) maar hoe je vanuit die verschillende kaders rondom een gezamenlijk doel samen kunt werken. Ten tweede, en dat sluit hier direct op aan, is privacy, naast een juridische kwestie, ook en zelfs vooral een kwes- tie van organisatie, gedrag en cultuur. Om een goede en zorgvuldige gegevensdeling in het sociaal domein te borgen is een aanpak nodig op meerdere gebieden. Dat begint al met een visie die beschreven is in het privacybeleid. Dat moet (al dan niet in samenwerking met partners) vervolgens ook worden belegd in de organisatie, uitgewerkt in de werkprocessen en de systemen, gecommuniceerd naar de burgers, maar vooral ook begrepen en uitgevoerd worden door de professionals die met persoonsgegevens werken. De samenhang tussen al die onderdelen (beleid, governance, werkprocessen, training & communicatie en opslaan en beheer gegevens) zorgt voor geïmplementeerd privacybeleid. Het inrichten en implementeren van privacybeleid is uiteindelijk maatwerk. Iedere gemeente kan eigen keuzes maken. Aan de hand van de WBP moet de professional bij elke vraag/casus op basis van drie kernvragen een afweging maken over het delen van gegevens: Wat is het doel voor het delen van ge-

20 20 3D magazine / 2014 December gevens? Is het proportioneel? En zijn er andere opties die minder ingrijpend zijn? (subsidiariteit). De juridische uitwerking is eigenlijk het sluitstuk van het privacybeleid: het moment waarop de gemaakte keuzes en afspraken moeten worden vastgelegd. Maar goed en zorgvuldig gegevens delen vraagt een aanpak op meerdere gebieden: Van het opstellen van beleid tot het opleiden en trainen van medewerkers. 3. Privacywetgeving maakt het onmogelijk om integraal te werken in het sociaal domein In de discussie rondom privacy wordt het of/of argument graag en veel toegepast. Een gemeente kiest voor integraal werken óf de gemeenten houdt zich aan de privacywetgeving. Deze tegenstelling zat de discussie meteen op scherp. In de praktijk wordt natuurlijk al op veel plaatsen, en ook door gemeenten, integraal gewerkt. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Veiligheidshuizen waar strafen zorgpartners onder gemeentelijke regie multi-probleem casuïstiek behandelen. Integraal werken dus over de domeinen heen en dit kan ook terwijl er zorgvuldig met persoonsgegevens omgegaan wordt. Een praktische vuistregel is: hoe integraler je werkt, hoe meer borging er in de processen nodig is met betrekking tot privacy. Professionals in bijvoorbeeld een sociaal team zullen moeten afwegen wanneer welke persoonsgegevens nodig zijn voor de dienst of hulpverlening en aan de burger transparant moeten zijn over die gegevens. Het is dus een belangrijk onderwerp om mee te nemen in de scholing van die professionals en hen bewust te maken van de balans tussen noodzakelijke gegevensverwerking vanuit maatschappelijke opgave sociaal domein én borging van de privacy. Het is, tot slot, belangrijk om goede samenwerkingsafspraken tussen partijen vastgelegd in een privacyconvenant en uitgewerkt in een privacyprotocol. Zo weten de betrokken professionals welke afspraken er zijn gemaakt als het gaat om integraal werken en het borgen van de privacy. 4. Vanaf 2015 kunnen gemeenten zomaar (medische) dossiers inzien, bijvoorbeeld in het kader van Jeugdzorg Het vierde misverstand is een klein, maar hardnekkig misverstand. En ook heel aansprekend! Gemeenten zouden per 1 januari zomaar gegevens kunnen inzien van bijvoorbeeld cliënten in de Jeugdzorg. Het antwoord hierop is heel simpel: dat mag niet en de wetgeving staat dit ook niet toe. Dit misverstand komt nog voort uit de beginperiode lang geleden toen gesproken werd over één dossier. Gelukkig is dit verhaal onder de betrokkenen nu wel bekend. Het gaat niet om één dossier, maar om één plan van aanpak rondom multicomplexe gevallen waarin samenwerking vereist is. De inhoudelijke (medische) informatie is en blijft altijd alleen bij de betrokken (medische) professional. 5. Het inrichten van privacybeleid is heel veel extra werk Dat zou het eigenlijk niet moeten zijn. Gemeenten zijn nu al verantwoordelijk voor het zorgvuldig omgaan met gegevens van burgers. Eerlijk is eerlijk, voor sommigen gemeenten is het evenwel veel werk. Het belangrijkste advies aan gemeenten die nu nog moeten beginnen met het inrichten en implementeren van privacybeleid is: Maak het klein. Het kan verleidelijk zijn en logisch lijken om eerst de hele informatiehuishouding van je gemeente in kaart te brengen, of juridische convenanten op te tuigen en te redeneren vanuit worst case scenario s. Om het praktisch en behapbaar te maken is het belangrijk om te werken vanuit de praktijk. Ga uit van wat er praktisch gebeurt en beschrijf die werkprocessen. Analyseer dan welke informatie nodig is, voor wie en waarom. Voorafgaand aan het kunnen beschrijven van die processen ligt trouwens de (politieke) visie van de gemeente op het sociaal domein. Wat voor gemeente wil je zijn? Hoe is de toegang geregeld voor burgers? Welke vragen moeten waar terechtkomen? Op basis van deze visie wordt de inrichting van het sociaal domein bepaald: de manier waarop de toegang wordt geregeld en waar de vragen van burgers worden afgehandeld. Een cruciaal onderscheid daarbij is dat wat simpel afgehandeld kan worden, simpel afgehandeld moet worden.