B A S I S B O E K S Y S T E M S E N G I N E E R I N G I N D E B O U W. robin de graaf. Uitwerking van een voorbeeld

Transcriptie

1 B A S I S B O E K S Y S T E M S E N G I N E E R I N G I N D E B O U W robin de graaf Uitwerking van een voorbeeld

2

3 B A S I S B O E K S Y S T E M S E N G I N E E R I N G I N D E B O U W Een methodische totaalaanpak van het bouwproces robin de graaf ISBN: uitwerking van een voorbeeld Versie 1.0, december 2014 iii

4 Copyright c 2014 R.S. de Graaf Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij de auteur. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaand de auteur per te informeren. Voorzover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de auteur. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de auteur. Ook voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de auteur. Hoewel dit document met zorg is samengesteld, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. Auteur robin@seindebouw.nl

5 W O O R D V O O R A F In dit document heb ik een voorbeeld uitgewerkt hoe Systems Engineering kan worden toegepast in een bouwproject. Het voorbeeld is gebaseerd op een concreet praktijkproject en is bedoeld voor gebruik in het onderwijs. Het voorbeeld volgt de stappen van Systems Engineering zoals uitgelegd in het boek Basisboek Systems Engineering in de bouw met IBSN: , verkrijgbaar via bol.com of de boekhandel. Het voorbeeld is te begrijpen zonder het boek, maar om de Systems Engineering methodiek goed te kunnen toepassen en ook de achterliggende theorie te begrijpen is het zinvol om het boek erbij te gebruiken. In de kantlijn van het voorbeeld wordt verwezen naar de pagina s in het boek waar de achterliggende theorie te vinden is. Het voorbeeld en het boek vormen daardoor samen één geheel. Het voorbeeld mag gebruikt worden voor onderwijs- en trainingsdoeleinden onder voorwaarde dat docenten en trainers mij per informeren en het voorbeeld gebruiken in ongewijzigde vorm. Met dit laatste wordt bedoeld dat het niet toegestaan is om onderdelen te verwijderen of onderdelen toe te voegen, zoals logo s of kaftjes. Ik sta open voor suggesties voor verbetering of aanscherping van het voorbeeld. Op basis van uw feedback zal ik mogelijk aanpassingen doorvoeren waardoor verbeterde versies van het voorbeeld kunnen worden gepubliceerd. Ook als u zelf een mooi voorbeeld heeft dat u wilt delen, neemt u dan contact met mij op. In overleg met u kan ik het voorbeeld op de website plaatsen die hoort bij het boek: De uiteindelijke bedoeling is om verschillende Systems Engineering voorbeelden, lesplannen, powerpointsheets en ervaringen te verzamelen en deze ter beschikking te stellen voor gebruik in onderwijs, trainingen, projecten, enzovoort. Met dit voorbeeld hoop ik daarvoor een eerste aanzet te hebben gedaan. Robin de Graaf December 2014 robin@seindebouw.nl v

6

7 I N H O U D S O P G AV E 1 breng de projectomgeving in kaart Casus omschrijving Activiteit 1: Formuleer de ambitie en doelstellingen Activiteiten 2-4: Systeem, omgeving en wisselwerking Activiteit 5: Documenteer en controleer 6 2 voer een stakeholderanalyse uit Activiteit 1: Inventariseer de stakeholders Activiteit 2: Bepaal de positie van de stakeholders Activiteit 3: Betrek stakeholders Activiteit 4: Documenteer en controleer 11 3 inventariseer stakeholdereisen Activiteit 1: Breng eisen en wensen in kaart Activiteit 2: Documenteer en controleer 16 4 inventariseer overige eisen Activiteit 1: Inventariseer overige eisen Activiteit 2: Documenteer en controleer 19 5 maak het programma van eisen Activiteit 1: Maak eisen zoveel mogelijk oplossingsvrij Activiteit 2: Maak eisen SMART Activiteit 3: Prioriteer de eisen Activiteit 4: Zet de eisen in een PvE Activiteit 5: Controleer het PvE 23 6 bepaal de functionaliteit van het systeem Activiteit 1: Bepaal de taak Activiteit 2: Bepaal de functies Activiteit 3: Verdeel de functies in basis en ondersteunend Activiteit 4: Bepaal de primaire basisfuncties Activiteit 5: Orden de overige functies Activiteit 6: Leg functies vast in een helder schema Activiteit 7: Controleer 31 7 maak de objectenboom Activiteit 1: Koppel functies aan objecten Activiteit 2: Maak de objectenboom Activiteit 3: Controleer 37 8 ontwerp het systeem Activiteit 1: Definieer de evaluatiecriteria Activiteit 2: Bedenk ontwerpalternatieven 41 vii

8 8.3 Activiteit 3: Kies het beste ontwerpalternatief Activiteit 4: Review het ontwerpalternatief Activiteit 5: Documenteer en controleer 43 9 verificatie en validatie eisenanalyse op voorontwerp niveau Inventariseer stakeholdereisen Inventariseer overige eisen Maak het programma van eisen functionele analyse op vo niveau Werk de functionaliteit verder uit Maak de objectenboom op VO niveau Controleer maak het voorontwerp Activiteit 1: Definieer de evaluatiecriteria Activiteit 2: Bedenk ontwerpalternatieven Activiteit 3: Kies het beste ontwerpalternatief Activiteit 4: Review het voorontwerp Activiteit 5: Documenteer en controleer verifieer en valideer het systeem op vo niveau SE activiteiten definitief en technisch ontwerp Context Eisenanalyse op DO niveau Functionele analyse op DO niveau Ontwerp het systeem op DO niveau Verifieer en valideer het systeem op DO niveau Ontwerploop en eisenloop Technisch ontwerp uitvoering Context Integratie Verificatie Ingebruikname Validatie 82 referenties 85 viii

9 L IJ S T VA N F I G U R E N Figuur 1 Het systeem voor de casus 7 Figuur 2 Macht-Belang Diagram voor de casus 10 Figuur 3 Eiseninventarisatie en analyse in het SE procesmodel 13 Figuur 4 Functionele analyse en allocatie in SE procesmodel 29 Figuur 5 FAST diagram voor de casus 33 Figuur 6 FAST diagram gekoppeld aan objecten 36 Figuur 7 Objectenboom voor de casus 37 Figuur 8 Het onderdeel Maken ontwerp in SE procesmodel 39 Figuur 9 Eiseninventarisatie en -analyse 47 Figuur 10 Functionele analyse en allocatie 51 Figuur 11 FAST diagram op VO niveau 53 Figuur 12 Functies koppelen aan objecten 56 Figuur 13 Een alternatieve functiekoppeling 58 Figuur 14 Objectenboom op VO niveau (deels uitgewerkt) 59 Figuur 15 Maken ontwerp in SE procesmodel 61 Figuur 16 Het compacte alternatief 64 Figuur 17 Het middelgrote alternatief 64 Figuur 18 Het grote alternatief 65 Figuur 19 Verificatie en validatie in het SE procesmodel 67 Figuur 20 Het baksteen alternatief 74 Figuur 21 Het baksteen met hout alternatief 74 Figuur 22 Het DO voor de casus (Bron: Nijhoff Architecten) 76 Figuur 23 Het TO voor de casus (Bron: Nijhoff Architecten) 77 Figuur 24 Integratie leidingen en bouwkundige aspecten 80 Figuur 25 Het eindresultaat op afstand 83 ix

10 L IJ S T VA N TA B E L L E N Tabel 1 Het PvE voor de casus 25 Tabel 2 De RAS voor de casus 32 Tabel 3 De RAS2 voor de casus (deels uitgewerkt) 38 Tabel 4 Ingevulde MCA 43 Tabel 5 Het afleiden van eisen 49 Tabel 6 Het afleiden van eisen 49 Tabel 7 Koppeling van eisen aan functies 54 Tabel 8 Koppeling van eisen, functies en objecten 60 Tabel 9 Afwegen alternatieven met MCA 66 Tabel 10 Het PvE (deels uitgewerkt) voor het VO 68 Tabel 11 Verificatiematrix voor het VO 69 Tabel 12 Het PvE (vervolg) 69 Tabel 13 Verificatiematrix (vervolg) 70 Tabel 14 MCA voor technische details 73 Tabel 15 Verificatie van het DO (deels uitgewerkt) 75 Tabel 16 Eindverificatie (deels uitgewerkt) 81 x

11 A F K O RT I N G E N GWW B&U SE VO DO TO MCA RAS SOI PvE Grond-, Weg- en Waterbouw Burgerlijke en Utiliteitsbouw Systems Engineering Voorontwerp Definitief Ontwerp Technisch Ontwerp Multi Criteria Analyse Requirements Allocation Sheet System of Interest Programma van Eisen SMART Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden MFA FAST SEP KES CRS SBS SRS WBS BOM Multifunctionele Accomodatie Functional Analysis Systems Technique Systems Engineering Plan Klant Eisen Specificatie Customer Requirements Specification System Breakdown Structure System Requirements Specification Work Breakdown Structure Bill of Material xi

12

13 I N T R O D U C T I E In dit document wordt Systems Engineering toegepast op een voorbeeldproject. Het voorbeeld volgt de stappen van Systems Engineering zoals uitgelegd in het boek Basisboek Systems Engineering in de bouw (IBSN: ). In het voorbeeldproject komen alle fases van het ontwikkelingsproces aan de orde, van voorbereiding tot en met de uitvoering. Het accent ligt echter op het toepassen van het SE procesmodel. Dit houdt in dat vooral wordt uitgelegd hoe de onderdelen Eiseninventarisatie en analyse, Functionele analyse en allocatie, Maken ontwerp en Verificatie/Validatie worden doorlopen. Dat de nadruk ligt op het toepassen van het SE procesmodel komt ook tot uitdrukking in de opbouw van het voorbeeld. Het SE procesmodel komt namelijk een aantal keren terug op verschillende detailniveaus. Hiermee wordt bedoeld dat het SE procesmodel wordt toegepast op achtereenvolgens het conceptniveau, het voorontwerpniveau, het definitief ontwerpniveau en het technisch ontwerpniveau. Het hoofdstuk over het conceptniveau bespreekt nauwgezet alle stappen en ook alle onderliggende activiteiten van het SE model. Dit wordt gedaan om in ieder geval één keer te laten zien hoe alle stappen en activiteiten worden uitgevoerd en daarmee te demonstreren hoe SE werkt. In de hoofdstukken daarna worden vooral de hoofdlijnen behandeld. Dit wordt gedaan om het voorbeeld overzichtelijk te houden. 1

14

15 B R E N G D E P R O J E C T O M G E V I N G I N K A A RT casus omschrijving Het voorbeeld gaat over een project van een gemeente. De gemeente heeft sinds enkele jaren een mooi en groot park. Dit park is landelijk bekend vanwege de speciale planten, de unieke vormgeving en de rust en uitstraling. Vanwege de landelijke belangstelling en de forse groei van planten en bomen, vraagt het park erg veel onderhoud. Zoveel zelfs, dat gemeentelijk personeel hier inmiddels fulltime mee bezig is. Om het personeel te faciliteren bij haar taken heeft de gemeente besloten om een personeelsvoorziening te bouwen op het park. De gemeente wil het gehele ontwikkelingsproces met Systems Engineering doorlopen. In lijn met de SE aanpak heeft de gemeente al een selectie gemaakt van opdrachtnemende partijen, waaronder een architect, een bouwkundig aannemer en een installateur. Zij maken deel uit van het multidisciplinaire projectteam. Dit projectteam heeft de opdracht om de voorziening voor het personeel te ontwikkelen met behulp van SE. Omdat het projectteam niet helemaal bekend is met alle SE stappen en activiteiten, laat het zich bijstaan door een SE adviseur: systems engineer Hans. Het projectteam bestaat daarmee uit een projectleider vanuit de gemeente (John), een architect (Geert), een systems engineer (Hans), een installateur (Alex) en een bouwkundig aannemer (Ronald). In de rest van het voorbeeld zal dit multidisciplinaire team verder aangeduid worden met het projectteam. Het projectteam begint met een goede voorbereiding van het project. Allereerst brengt het team daarvoor het systeem in kaart. Het team voert de onderstaande activiteiten uit, in lijn met SE: Basisboek 3.5, p.42, Samenwerking opdrachtgever en opdrachtnemer Basisboek 4.3, p.54, SE activiteiten 1. Formuleer de ambitie en doelstellingen van het systeem; 2. Stel het systeem vast; 3. Analyseer de omgeving; 4. Bepaal de wisselwerking tussen systeem en omgeving; 5. Documenteer en controleer. 3

16 1.2 activiteit 1: formuleer de ambitie en doelstellingen Basisboek 4.4, p.55: Ambitie en doelstellingen De eerste SE activiteit is het bepalen van de ambitie en doelstellingen van het systeem zodat voor iedereen duidelijk wordt waarom het systeem van belang is en waarom de ingreep op de omgeving noodzakelijk is. De ambitie is een weergave van de gewenste situatie, de doelstellingen zijn specifieke doelen die gehaald moeten worden om deze situatie te bereiken. De ambitie staat verwoord in diverse gemeentelijke documenten en luidt als volgt: Het ontwikkelen van een voorziening voor het personeel dat werkzaam is op het park. De voorziening moet onderhoudswerkzaamheden ondersteunen en een rust- en ontspanningsruimte voor het personeel bieden. De voorziening dient functioneel te zijn en te passen binnen de uitstraling van het park. Uit deze ambitie leidt het projectteam de volgende doelstellingen af: Het ontwikkelen van een voorziening die het personeel ondersteunt bij het uitvoeren van onderhoudswerkzaamheden; Het ontwikkelen van een voorziening waarin het personeel kan rusten en ontspannen; Het ontwikkelen van een voorziening die past binnen de uitstraling van het park. Voor de zekerheid controleert het projectteam bij de wethouder en verschillende ambtenaren of deze ambitie en doelstellingen de juiste zijn. Dat blijkt inderdaad het geval. Voor het projectteam is het nu duidelijk waarom het systeem noodzakelijk is. 1.3 activiteiten 2-4: systeem, omgeving en wisselwerking Basisboek 4.4, p.55: Systeem bepalen Hans en John voeren de activiteiten 2, 3 en 4 tegelijkertijd uit. Het gaat om het vaststellen van het systeem, het analyseren van de omgeving en om het bepalen van de wisselwerking tussen het te ontwikkelen systeem en de omgeving. Om het systeem, de omgeving en de wisselwerking daartussen te bepalen neemt het projectteam als uitgangspunt dat er een fysiek bouwwerk moet worden gemaakt op een specifiek perceel zoals vastgelegd in officiële documenten. Het betreft hier dus een afbakening op product en locatie. Het systeem wordt gezien als een blackbox. Het team realiseert zich daarbij dat dit een voorlopig uitgangspunt is en dat na analyse van de omgeving uiteindelijk ook voor een andere systeemdefinitie kan worden gekozen. Met het voorlopige systeem als uitgangspunt vindt het team relaties met andere systemen in de omgeving. De relevante omgeving bestaat uit de volgende systemen: 4

17 Leegstaande schuur. Er is leegstaande schuur beschikbaar op het park. De relatie tussen deze schuur en het systeem is dat de schuur gebruikt zou kunnen worden voor opslag van materieel en materiaal. Als dat mogelijk is, kan het systeem kleiner en goedkoper uitgevoerd worden omdat er dan alleen een kantinevoorziening nodig is en geen opslag. De schuur is daarmee sterk bepalend voor het systeem en daarmee is er dus sprake van een sterke wisselwerking. Kabels en leidingen. Er liggen al kabels en leidingen voor gas, water, elektriciteit en riool op het park. Er kan gebruik gemaakt worden van deze kabels en leidingen zodat er geen nieuwe aangelegd hoeven te worden. Er is dus een duidelijke relatie tussen het systeem en de kabels en leidingen in de omgeving want als die kabels en leidingen er niet zouden zijn, moet het systeem op een andere manier aansluitingen krijgen op de nutsvoorzieningen. Bestemmingsplan. Het systeem dient te voldoen aan de voorwaarden van het bestemmingsplan. In het bestemmingsplan staat dat het totaal bebouwd oppervlak maximaal 250 m 2 mag zijn, waarbij het grootste oppervlak de 100 m 2 niet mag overschrijden. De goothoogte voor alle bouwwerken is maximaal 3,5 meter en de bouwhoogte is maximaal 6 meter. Daarmee is er een eenzijdige relatie tussen het bestemmingsplan en het systeem te herkennen want het bestemmingsplan beïnvloedt wel het systeem, maar het systeem beïnvloedt niet het bestemmingsplan. De aard van de relatie is dat het systeem moet voldoen aan de randvoorwaarden vanuit het bestemmingsplan. Bestaande infrastructuur. Het park is ingericht met infrastructuur (paden) en beplanting. Deze inrichting is uitgangspunt en mag niet veranderd worden. Het projectteam weet nu dat ze te maken heeft met een eenzijdige relatie met een systeem uit de omgeving. Immers, de bestaande infrastructuur beïnvloedt het systeem wel, maar het systeem heeft geen invloed op de infrastructuur. Omwonenden. Omwonenden hebben aangegeven niet tegen een gebouw te willen aankijken. De relatie is hier een randvoorwaarde met betrekking tot zichtlijnen. Hier is sprake van een wisselwerking want de omwonenden beïnvloeden het systeem door eisen te stellen. Het systeem beïnvloedt echter ook de omwonenden doordat ze het systeem in meer of mindere mate kunnen zien; Vandalen. In de buurt van het park is vandalisme voorgekomen. Hier dient rekening mee gehouden te worden. Het projectteam heeft dus te maken met vandalen in de omgeving. Er is sprake van een wisselwerking 5

18 want de vandalen kunnen het systeem beïnvloeden, maar andersom kan het systeem ook de vandalen beïnvloeden. Bijvoorbeeld de vormgeving en het structuur van het systeem kunnen de vandalen doen besluiten om het systeem al dan niet te bekladden of te vernielen. Hulpdiensten. Er dient rekening gehouden te worden met de eisen van de hulpdiensten. De voorziening dient bereikbaar te zijn voor ambulance en brandweer. De relatie tussen de hulpdiensten en het systeem is daarmee een fysieke aansluiting op bestaande infrastructuur zodat toegang van de hulpdiensten geborgd is. ICT voorzieningen. De voorziening dient een ICT koppeling te krijgen met het bestaande digitale onderhoudssysteem van de gemeente. Dit staat op servers in het hoofdgebouw, een kilometer verwijderd van het park. Er is dus een duidelijke wisselwerking want er gaat digitale informatie heen en weer. Er ligt nog geen bekabeling die gebruikt kan worden voor ICT. Gebruikers. Het systeem wordt gebruikt door het personeel van de gemeente. Deze gebruikersgroep heeft eisen en wensen ten aanzien van het systeem. Er is een duidelijk relatie tussen het systeem en de eindgebruikers. Weersinvloeden. Het systeem is onderhevig aan weersinvloeden. Omdat het systeem in een boomrijke en vochtige omgeving komt te staan kan er sprake zijn van groene aanslag op de muren en bladval. Hiermee moet rekening worden gehouden. Andere stakeholders. Behalve de bewoners en de eindgebruikers zijn er ook diverse andere stakeholders in de omgeving. Het projectteam heeft deze nog niet helemaal in beeld want dat bepalen ze in de volgende SE stap (Voer een stakeholderanalyse uit). Vooralsnog worden de overige stakeholders gezien als een systeem in de omgeving waar een wisselwerking mee is. Wie de stakeholders precies zijn en wat de aard van de relatie is, zal het projectteam later vaststellen. Een overzicht van het systeem en de omgeving kan grafisch worden weergegeven zoals in Figuur activiteit 5: documenteer en controleer Basisboek 4.8, p.59: Systeemdiagram Tot slot schrijft het projectteam alle informatie op in het systeemdocument en legt dat voor aan hun collega s en stakeholders die bij het project betrokken zijn. Ook zij zijn van mening dat het systeem, de grenzen van het systeem en 6

19 Schuur Kabels en leidingen Bestemmingsplan Vandalen Infrastructuur Systeem Hulpdiensten Omwonenden Personeel Weersysteem ICT systeem Overige stakeholders Figuur 1: Het systeem voor de casus de relaties met de andere systemen goed zijn beschreven, gezien de huidige beschikbare informatie. Het projectteam en de stakeholders beseffen dat in latere fases nieuwe informatie naar voren kan komen waardoor de omschrijving van het systeem weer aangepast moet worden. 7

20

21 V O E R E E N S TA K E H O L D E R A N A LY S E U I T 2 Het projectteam heeft het systeem, de grenzen van het systeem en de wisselwerking met de systemen in de omgeving in kaart gebracht en dit gecontroleerd en gedocumenteerd. Nu kan het projectteam verder gaan met de stakeholderana- Basisboek 5.1, lyse. Het team voert daarvoor de volgende activiteiten uit: p.63:se activiteiten 1. Inventariseer de stakeholders; 2. Bepaal de positie van de stakeholders; 3. Betrek stakeholders; 4. Documenteer en controleer. 2.1 activiteit 1: inventariseer de stakeholders Het projectteam start met het inventariseren van de stakeholders. Ze doen dit op basis van een documentenanalyse, een brainstorm en door middel van de vijf stakeholder vragen (wie betaalt het systeem, wie gebruikt het, wie levert het, wie heeft er last van, en wie profiteert ervan?). Ze komen tot de volgende lijst: Basisboek 5.2, p.67: Vijf vragen Gemeente als initiatiefnemer gerepresenteerd door de wethouder; Gemeente als vergunning verstrekker gerepresenteerd door de afdeling Ontwikkeling; Mensen die voor de rust (of inspiratie) het park bezoeken; Personeel dat het park onderhoudt (gebruikers); Elektriciteitsbedrijf; Waterleidingbedrijf; Gasbedrijf; ICT afdeling van de gemeente; Brandweer; Ambulancedienst; 9

22 Omwonenden; Media; Milieuraad. 2.2 activiteit 2: bepaal de positie van de stakeholders Basisboek 5.3, p.68: Macht-Belang diagram Om een goed overzicht te krijgen van de stakeholders besluit het projectteam om de stakeholders in een Macht-Belang diagram te plaatsen (Eden en Ackermann 1998). Dit diagram geeft in één oogopslag het krachtenveld van het project weer (Figuur 2). Hoog Brandweer Energiebedrijf Gasbedrijf Waterleidingbedrijf Ambulancedienst Gemeente (wethouder) Gemeente (ontwikkeling) Macht Contextbepalers Massa Bezoekers Media Sleutelspelers Afhankelijken Personeel ICT afdeling Omwonenden Milieuraad Laag Laag Belang Hoog Figuur 2: Macht-Belang Diagram voor de casus 2.3 activiteit 3: betrek stakeholders Basisboek 5.3, p.69: Stakeholders betrekken Op basis van het Macht-Belang diagram bepaalt het projectteam vervolgens hoe ze de stakeholders gaan betrekken. 10

23 Contextbepalers. Deze stakeholders hebben veel macht maar weinig belang. Het betreft de brandweer, het elektriciteitsbedrijf, het waterleidingbedrijf en het gasbedrijf. Deze stakeholders worden individueel benaderd. Sleutelspelers. Deze stakeholders hebben veel macht en een groot belang. Zij worden betrokken door middel van één op één overleggen tussen het projectteam en overige afdelingen binnen de gemeente. Massa. De stakeholders hebben geen macht en ook gen belang. Ze worden niet betrokken, maar ontvangen een nieuwsbrief. Afhankelijken. Deze stakeholders hebben geen macht maar wel een belang. Deze stakeholders worden in twee groepen ingedeeld. De eerste groep is een werkgroep die bestaat uit het personeel dat het park moet onderhouden. Deze werkgroep wordt intensief betrokken omdat zij dagelijks met het systeem te maken hebben en er mee moeten werken. De andere groep is een klankbordgroep die is samengesteld uit mensen die geraakt worden door het systeem (omwonenden en de milieuraad). 2.4 activiteit 4: documenteer en controleer Het projectteam controleert de bevindingen en legt het resultaat van de stakeholderanalyse vast in het omgevingsmanagementdocument. 11

24

25 I N V E N TA R I S E E R S TA K E H O L D E R E I S E N 3 Nu de voorbereiding is afgerond, kan het projectteam het SE procesmodel doorlopen. Het eerste onderdeel daarbinnen is de Eiseninventarisatie en analyse. Zie ook Figuur 3. Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 3: Eiseninventarisatie en analyse in het SE procesmodel De eerste stap binnen dit onderdeel van het SE procesmodel is om de eisen en wensen van de stakeholders te achterhalen. Het projectteam volgt daarvoor de onderstaande SE activiteiten: Basisboek 6.1, p.75: SE activiteiten 1. Breng de eisen en wensen in kaart; 2. Documenteer en controleer. 3.1 activiteit 1: breng eisen en wensen in kaart Het projectteam besluit om interviews met de stakeholders af te nemen en storytelling toe te passen. Het projectteam kruipt als het ware in de huid van de stakeholders om te begrijpen wat ze willen. Het team besteedt vooral aandacht aan de verwachtingen van de stakeholders, het beoogd gebruik, effectiviteitsmaatstaven en diverse menselijke factoren. De eisen en wensen van de verschillende stakeholders worden hierna toegelicht. 13

26 Gemeente als initiatiefnemer gerepresenteerd door de wethouder: Vanuit de functie en de situering in de landelijke omgeving doet de gemeente er alles aan om het bouwwerk zo goed mogelijk landelijk en ruimtelijk in te passen. Dat een groot park enkele gebouwen vraagt is een praktisch en tevens noodzakelijk gegeven. De architectuur en materiaalkeuze dienen echter van dien aard te zijn dat het eindresultaat past in het landschap. Aan de beeldkwaliteit van het bouwwerk wordt daarom een hoge waarde toegekend. Het bouwwerk dient een eenheid uit te stralen zonder dat de functie direct is af te lezen. Het gebruikte materiaal moet letterlijk en figuurlijk een natuurlijke uitstraling hebben. Indien mogelijk moeten vogels in het ontwerp een natuurlijke schuil- of nestelplaats kunnen vinden; Bij de materiaalkeuze is van belang dat vandalisme, in de vorm van vernieling en bekladding, voorkomen of bemoeilijkt wordt en dat de gekozen materialen goed te reinigen en te herstellen zijn; Vanuit milieuoogpunt dienen vloeren van beton te zijn en te zijn voorzien van een vloeistofdichte coating welke bestendig is voor vetten en oliën en doorlekken van dit soort stoffen voorkomt; De gemeente is zich bewust van het feit dat zij een voorbeeldfunctie vervult daar waar het gaat om verantwoord bouwen en milieuaspecten. Om die reden wordt nadrukkelijk gezocht naar methoden om duurzame bebouwing te realiseren waarbij de voorkeur uitgaat naar CO2 arm bouwen; De onderhoudswerkzaamheden die op het park plaatsvinden moeten worden geregistreerd in het digitale onderhoudssysteem van de gemeente. Daarom is een ICT koppeling met de servers in het hoofdgebouw noodzakelijk; Het bouwwerk dient binnen het budget van euro gerealiseerd te worden en tevens binnen 9 maanden te worden opgeleverd. Gemeente als vergunning verstrekker: Het complete ontwerp dient aan alle wet- en regelgeving te voldoen. Ruimtelijk en bouwtechnisch dient voldaan te worden aan de wettelijke eisen welke gesteld worden aan objecten met de functie van een verblijfsobject; Voor het dak zal moeten worden uitgegaan van het gegeven dat de dakveiligheidsvoorzieningen, in relatie tot de voorzieningen welke op andere gemeentelijke objecten in gebruik zijn, dienen te zijn van fabricaat Eurosafe. De kozijnen moeten onderhoudsvriendelijk zijn, 14

27 waarbij in de kozijnen aanwezige draaiende delen voldoende braakwerend, minimaal SKG**, dienen te zijn. Bezoekers van het park: Voor de bezoekers van het park is het vooral van belang dat het bouwwerk op een niet storende en natuurlijke wijze in het park wordt ingepast. Daarnaast komen veel bezoekers voor de rust in het park. Dit houdt in dat storende geluiden en lawaai vanuit het bouwwerk moet worden vermeden. Dit stelt wellicht eisen aan de geluidsisolatie. Nutsbedrijven zoals het elektriciteitsbedrijf, het waterleidingbedrijf en het gasbedrijf: Voor deze stakeholders is het voornamelijk van belang dat de aansluiting op de hoofdleidingen deugdelijk en volgens de juiste procedures en normen gebeurt. Hulpdiensten zoals de brandweer en de ambulancedienst: Voor de hulpdiensten is het van belang dat zij bij een calamiteit voldoende toegang hebben tot het terrein. Bijvoorbeeld om een brand te blussen of een gewonde te verzorgen. Omwonenden: De omwonenden van het park vinden het van belang dat het bouwwerk niet zodanig hoog is dat ze erop uitkijken. Het gebouw mag geen blikvanger worden. Milieuraad: Als planten en bomen rondom het bouwwerk worden aangebracht, dan zou de milieuraad graag zien dat er gekozen wordt voor inlandse soorten, die aansluiten op de omliggende beplanting. Hierbij kan gedacht worden aan sleedoorn, meidoorn, lijsterbes, taxus, hulst en hier en daar een inlandse eik, als overstaander. Ten aanzien van de gebouwen heeft de milieuraad geen verdere eisen. Personeel: Aangezien het gaat om de aanleg van een personeelsvoorziening, inventariseert het team de eisen en wensen van het personeel in meer detail. Het team houdt daarvoor meerdere interviews met het personeel. Nadat ze voldoende informatie verzameld hebben formuleren ze de eisen en wensen. Op basis van interviews met het personeel komen de volgende eisen naar voren: Er dient een kantine te zijn; Er moeten minstens zes stoelen zijn; 15

28 Er moet een tafel zijn voor zes personen; Er dient een keukenblok te zijn van 2,40 m lang; Het keukenblok dient voorzien te zijn van een gasstel; Het keukenblok dient voorzien te zijn van een koelkast; Het keukenblok dient voorzien te zijn van kastjes voor schoonmaakmiddelen; Er dient een closetpot te zijn in een zelfstandig af te sluiten ruimte; Er dient te zijn voorzien in een wastafel met mengkraan, geschikt om handen te reinigen na het werk; Een werkkast ter grootte van ca. 2 m 2 ; Een douchevoorziening van ca. 2 m 2 met daarin een douche- en een kleedruimte aangezien het personeel ook rondleidingen verzorgd. 3.2 activiteit 2: documenteer en controleer Het projectteam schrijft alle eisen en wensen op in het stakeholdereisen document. Ze bespreken dit document met de stakeholders. De stakeholders geven aan dat het een goede weergave is van hun eisen en wensen. 16

29 I N V E N TA R I S E E R O V E R I G E E I S E N 4 Afgezien van de stakeholdereisen en wensen zijn er nog diverse andere eisen, wensen en randvoorwaarden van belang. Om deze in kaart te brengen volgt het projectteam de volgende SE activiteiten: Basisboek 7.1, p.87: SE activiteiten 1. Inventariseer overige eisen; 2. Documenteer en controleer. 4.1 activiteit 1: inventariseer overige eisen Het projectteam inventariseert de overige eisen door de documentatie over het project te lezen (startnotitie, beleidsstukken, bestemmingsplan), te brainstormen en door interviews met stakeholders te houden. Het projectteam vindt de volgende overige eisen. Een aantal daarvan is ook al door de stakeholders genoemd. Er is dus enige overlap. Basisboek 7.2, p.87: Eisen uit andere invalshoeken Eisen vanuit de bedrijfsvoering: De personeelsvoorziening dient binnen budgettaire kaders gerealiseerd te worden ( euro); De uitstraling van de personeelsvoorziening dient overeen te komen met het landschappelijke karakter van de locatie; De voorziening dient sociaal veilig te zijn. Externe randvoorwaarden: De personeelsvoorziening moet passen binnen de huidige terreininrichting; De personeelsvoorziening dient te passen binnen de uitgangspunten van het bestemmingsplan; De personeelsvoorziening dient te voldoen aan van toepassing zijnde wet- en regelgeving ten aanzien van de bouw; De personeelsvoorziening dient te voldoen aan van toepassing zijnde wet- en regelgeving ten aanzien van de Arbo. Hieruit volgt dat de personeelsvoorziening dient te zijn voorzien van een oogdouche omdat met chemicaliën wordt gewerkt; De personeelsvoorziening dient brandveilig te zijn. 17

30 Raakvlakeisen: De inmiddels aangebrachte padenstructuur dient onbeschadigd te blijven; Bij de realisatie van de personeelsvoorziening dient rekening gehouden te worden met het aangebrachte groen; De personeelsvoorziening dient aangesloten te worden op telefonie, elektriciteit, gas, riool, en drinkwatervoorziening. Eisen volgend uit specifieke omgevingsomstandigheden: De personeelsvoorziening is gelegen in bosrijke omgeving. Groene aanslag dient zoveel mogelijk te worden voorkomen; Er dient rekening gehouden te worden met bladval; Hemelwater dient niet op het riool te worden geloosd, maar op het terrein vastgehouden te worden. Eisen voortvloeiend uit de levenscyclus: Ontwerpfase: Tijdens het ontwerpproces dient gebruik gemaakt te worden van de methodiek Systems Engineering; Eisen dienen aangeleverd te worden in een Systems Engineering Programma van Eisen. Bouwfase: Uitvoerende partijen dienen zich maximaal in te spannen om de milieubelasting te minimaliseren. Ingebruiknamefase: Voorafgaand aan de oplevering dienen de installaties getest te worden om aan te tonen dat voldaan wordt aan de installatie eisen uit de geldende normvoorschriften. Onderhoudsfase: Tijdens de gebruiksfase dient een defect binnen 48 uur te zijn verholpen; De registratie van het beheer en onderhoud dient opgenomen te worden in het digitale beheer- en onderhoudsplan van de gemeente; Tijdens de gebruiksfase dient de personeelsvoorziening eenvoudig schoongehouden te kunnen worden; 18

31 Tijdens de gebruiksfase dient de directe omgeving van de personeelsvoorziening eenvoudig schoongehouden te kunnen worden; Het onderhoud aan de personeelsvoorziening dient geminimaliseerd te worden; Tijdens de gebruiksfase dienen onderhoudswerkzaamheden geminimaliseerd te worden; Onderhoudskosten dienen geminimaliseerd te worden; Er dienen afspraken met opdrachtnemende partijen gemaakt te worden over garantievoorwaarden. Sloopfase: Er zijn geen specifieke eisen ten aanzien van sloop of het buitengebruik stellen van de personeelsvoorziening. Eisen ten aanzien van de fysieke kenmerken: Toe te passen hout dient te voldoen aan FSC keurmerk. 4.2 activiteit 2: documenteer en controleer Het projectteam bespreekt de bevindingen met diverse stakeholders en afdelingen binnen de gemeente. Hieruit blijkt dat er geen rare eisen genoemd zijn en dat de eisen realistisch zijn. De eerste controleslag van de eisen en wensen is daarmee afgerond. Alles wordt opgeschreven in het eiseninventarisatiedocument of ook wel Klant Eisen Specificatie (KES). Op basis van de informatie die er nu ligt kan het projectteam verder met de volgende stap: het maken van het programma van eisen. In het programma van eisen gaat het projectteam alle eisen en wensen ordenen en structureren. Basisboek 6.3, p.83: KES 19

32

33 M A A K H E T P R O G R A M M A VA N E I S E N 5 In de voorgaande SE stappen heeft het projectteam de projectomgeving in kaart gebracht en zijn zoveel mogelijk eisen, wensen en randvoorwaarden geïnventariseerd. Nu moet het projectteam die informatie analyseren en zo goed mogelijk structureren en ordenen in een programma van eisen. Ze volgt daarvoor de vijf SE activiteiten uit deze stap : 1. Maak eisen zoveel mogelijk oplossingsvrij; Basisboek 8.1, p.95: SE activiteiten 2. Maak eisen SMART; 3. Prioriteer eisen; 4. Zet de eisen in PvE 5. Controleer het PvE. 5.1 activiteit 1: maak eisen zoveel mogelijk oplossingsvrij Het projectteam analyseert de eisen van het PvE en bepaalt of de eisen oplossingen zijn. Ze zien direct dat sommige eisen een oplossing voorschrijven en dat beperkt de ontwerpers in hun creativiteit. Het projectteam wil zoveel mogelijk ontwerpvrijheid voor de ontwerpers en wil daarom de oplossingen omzetten in oplossingsvrije eisen, voor zover mogelijk en zinvol. Het projectteam constateert bijvoorbeeld dat een aantal eisen oplossingen voorschrijft (stoelen, tafel, keukenblok van 2.40m). Het lijkt er sterk op dat het personeel dat gebruik gaat maken van de voorziening een compleet beeld in gedachten had van de uiterlijke verschijningsvorm van hun kantine. Het projectteam stelt deze oplossingen echter ter discussie en bespreekt ze met het personeel. Dit verloopt als volgt: Basisboek 8.2, p.96: Oplossingsvrije eisen Het systeem dient te voorzien in 6 stoelen; Is dit een oplossing? Antwoord: ja; Vraag: wat doen de stoelen? Antwoord van het personeel: de stoelen zorgen ervoor dat we kunnen zitten; Kunnen en willen we dit herschrijven naar een oplossingsvrij eis: ja; 21

34 In dit geval: bieden zitgelegenheid. Controle: hebben we nu meer oplossingsmogelijkheden? Ja, want de oplossingsvrije eis bieden zitgelegenheid zou ook kunnen worden gehonoreerd door middel van een bank, of door middel van een picknicktafel. Het hoeven niet per sé stoelen te zijn. Op dezelfde manier herschrijft het team ook de andere eisen. 5.2 activiteit 2: maak eisen smart Basisboek 8.3, p.98: Eisen SMART maken Het projectteam werkt het PvE verder uit en probeert eisen zo SMART mogelijk te maken. Als ze het PvE bekijken zien ze dat een aantal eisen nog erg abstract zijn. Het zijn nog teveel container begrippen en zeker nog niet SMART. Dit geldt bijvoorbeeld voor de eisen: De uitstraling van het systeem dient te passen binnen het landschappelijke karakter van de locatie; Het systeem dient sociaal veilig te zijn. Het projectteam consulteert de betrokken stakeholders en vraagt hen om deze eisen concreter te maken. Ten aanzien van de eis De uitstraling van het systeem dient te passen binnen het landschappelijke karakter van de locatie geven diverse ambtenaren aan dat aan deze eis betekent dat goedkeuring door de welstandcommissie vereist is. Zodra die goedkeuring is verleend, is aan de eis voldaan. De oorspronkelijke eis wordt dus afgeleid tot een niveau dieper waardoor de eis meer SMART wordt. Dit ziet er als volgt uit: De uitstraling van het systeem dient te passen binnen het landschappelijke karakter van de locatie: De personeelsvoorziening dient goedkeuring te verkrijgen van de welstand; De eis Het systeem dient sociaal veilig te zijn wordt als volgt afgeleid: Het systeem dient sociaal veilig te zijn: Het systeem dient geen nissen te bevatten waarin iemand zich verdekt kan opstellen; Het verlichtingsniveau bij nacht dient voldoende te zijn; De zichtlijnen dienen voldoende te zijn. 22

35 Vervolgens kijkt het projectteam of ze de eisen verder meetbaar kunnen maken. Ze bepalen daarvoor: Basisboek 8.3.1, p.101: Eisen De criteria waarmee de eis gemeten kan worden; meetbaar maken Het gewenste prestatieniveau; De bandbreedte. Het is nog niet mogelijk om voor alle eisen al een prestatie en bandbreedte vast te stellen. De betrokkenen kunnen bijvoorbeeld op dit moment nog niet aangeven wat voldoende verlichting is en wat een voldoende zichtlijn is. Daarom worden deze eisen in deze fase niet verder afgeleid, maar worden ze doorgeschoven naar de volgende fase wanneer het ontwerp een niveau dieper zal gaan. Voor een aantal andere eisen is het al wel mogelijk om het criterium, prestatie- Basisboek 8.3.2, niveau en bandbreedte vast te stellen. Na een verdere analyse van de eisen blijkt dat veel eisen nog steeds niet SMART zijn. Het projectteam constateert echter dat het nog niet nodig is om in deze fase eisen SMART te maken. Ze zien geen risico s om het verder SMART maken door te schuiven naar de vervolgfases p.102: Wel of niet SMART maken? 5.3 activiteit 3: prioriteer de eisen Samen met de stakeholders stelt het projectteam vast welke eisen harde eisen zijn en welke eisen eigenlijk wensen zijn. Tevens bepaalt het team welke van de eisen eigenlijk randvoorwaarden zijn. 5.4 activiteit 4: zet de eisen in een pve Het projectteam structureert eisen, wensen en randvoorwaarden volgens de basisstructuur van een SE PvE. Dit betekent dat ze een gestructureerde tabel maken met daarin een uniek nummer voor elke eis (eis-id), een omschrijving van de eis, criteria, prestatieniveau, bandbreedte, prioriteit en de bron van de eis. Het PvE is weergegeven in Tabel activiteit 5: controleer het pve Het projectteam bespreekt het PvE met de stakeholders. Omdat achter iedere eis de bron staat waar een eis vandaan komt, kan het projectteam heel gericht het PvE met de stakeholders bespreken. De stakeholders hoeven immers niet het volledige PvE te kennen, maar alleen de eisen die zij zelf hebben genoemd. En die zijn eenvoudig te traceren aan de hand van hun initialen die in de kolom bron zijn genoemd. De stakeholders geven allen aan zich te herkennen in de eisen en wensen. Het PvE ziet er nu uit zoals in Tabel 13 is weergegeven. Hoewel 23

36 het PvE nog verre van compleet is, is de beschikbare informatie nu wel zo specifiek en zo gestructureerd mogelijk weergegeven. 24

37 Eis ID Omschrijving Criterium Prestatie Bandbreedte Prioriteit Bron 1 Personeel dient te kunnen o.e. o.e. o.e. Eis Startnotitie ontspannen en uitrusten 1.1 Het systeem dient zitgelegenheid o.e. o.e. o.e. Eis Startnotitie te bieden voor 6 personen Tenminste 6 m 2 ruimte oppervlakte 6 min. 6 Eis Personeel in m De zitgelegenheid dient 3 punt 2 min. 2 Wens Personeel robuust te zijn schaal De zitgelegenheid dient 3 punt 2 min. 2 Wens Beheerder makkelijk verplaatsbaar te zijn schaal De zitgelegenheid dient 3 punt 2 min. 2 Wens Personeel comfortabel te zijn schaal De zitgelegenheid mag niet bedrag 600 max. 600 RV Projectteam niet duurder zijn dan 600 euro in euro 1.2 Het systeem dient kaartspelen o.e. o.e. o.e. Wens Personeel te faciliteren Een tafel voor tenminste aantal 1 1 Wens Personeel 4 personen tafels Tafel oppervlak dient tussen oppervlakte 2 min. 1,5 Wens Personeel 1,5 m 2 en 2,5 m 2 te zijn in m 2 max. 2, Ruimte voor een grote tafel oppervlakte 3 min. 3 Wens Personeel voor tenminste 4 personen in m De voorziening dient het eten o.e. o.e. o.e. Wens Personeel van maaltijden te faciliteren Een tafel voor tenminste aantal 1 1 Wens Personeel 4 personen tafels Tafel oppervlak dient tussen oppervlakte 2 min. 1,5 Wens Personeel 1,5 m 2 en 2,5 m 2 te zijn in m 2 max. 2,5 1.4 De voorziening dient o.e. o.e. o.e. RV Bouwbesluit toiletbezoek te faciliteren Minimaal 1 W.C. aantal 1 min. 1 RV Bouwbesluit W.C. s 1.5 De voorziening dient het reinigen o.e. o.e. o.e. RV Bouwbesluit van handen te faciliteren Tenminste 1 plaats waar aantal 1 min. 1 Eis Personeel handenwassen mogelijk is waspunten 1.6 De voorziening dient het douchen o.e. o.e. o.e. Eis Personeel te faciliteren Tenminste 1 douche aantal 1 min. 1 Eis Personeel douches Doucheruimte dient voldoende oppervlakte 2 min. 2 Eis Personeel groot te zijn in m 2 Tabel 1: Het PvE voor de casus 25

38 Eis ID Omschrijving Criterium Prestatie Bandbreedte Prioriteit Bron 1.7 Het systeem dient schoonmaak- o.e. o.e. o.e. Wens Personeel spullen te kunnen opslaan Tenminste 1 ruime opslagplek voor aantal 1 min. 1 Wens Personeel opslag schoonmaakspullen plekken Tenminste 1 m 2 ruimte voor oppervlakte 1 min. 1 Wens Personeel opslag schoonmaakspullen in m De voorziening dient het bereiden o.e. o.e. o.e. Eis Personeel van maaltijden te faciliteren nog uitwerken De voorziening dient te voorzien o.e. o.e. o.e. RV Bouwbesluit in een comfortable binnenklimaat nog uitwerken Het systeem dient te voldoen o.e. o.e. o.e. Eis Bedrijfsplan aan bedrijfsrandvoorwaarden 2.1 Binnen budgettaire kaders bedrag max. Eis Projectplan gerealiseerd in euro euro nog uitwerken De voorziening dient ingepast o.e. o.e. o.e. Eis Beleid te worden in omgeving 3.1 De uitstraling dient overeen te o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. komen met landschap Goedkeuring van de goed- goed- geen RV Beleid welstandscommissie keuring gekeurd 3.x.x...nog uitwerken De voorziening dient o.e. o.e. o.e. Eis Beleid veilig te zijn 4.1 De voorziening dient sociaal o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. veilig te zijn Geen nissen waarin iemand 3 punt 3 min. 3 Eis Beleid zich verdekt kan opstellen schaal 4.1.x...nog uitwerken Voorziening dient o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. brandveilig te zijn 4.2.x...nog uitwerken Er dient een oogdouche aantal 1 min. 1 RV Arbo aanwezig te zijn 4.x...nog uitwerken

39 Eis ID Omschrijving Criterium Prestatie Bandbreedte Prioriteit Bron 5 Raakvlakken o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. 5.1 De voorziening dient aansluiting aansluiting aangesloten geen RV Bouwbesluit te krijgen op NUTS voorzieningen vlgns norm De voorziening dient aansluiting aansluiting aangesloten geen RV Bouwbesluit te krijgen op gas vlgns norm nog uitwerken x...nog uitwerken Levenscycluseisen o.e. o.e. o.e. Eis o.e. 6.1 Gebruik maken van SE gebruik gebruik geen Eis Projectplan 6.2 Milieubelasting minimaliseren o.e. o.e. o.e. o.e. o.e nog uitwerken Bouwhinder minimaliseren o.e. o.e. o.e. o.e. o.e nog uitwerken x...nog uitwerken

40

41 B E PA A L D E F U N C T I O N A L I T E I T VA N H E T S Y S T E E M 6 Het projectteam heeft inmiddels de Eiseninventarisatie en analyse uit het SE procesmodel doorlopen. Daaronder vielen het inventariseren van de stakeholdereisen, het in kaart brengen van overige eisen en het maken van het programma van eisen. Het projectteam kan nu verder gaan met het onderdeel Functionele analyse en allocatie van het SE procesmodel (Figuur 4). Het doel van de functionele analyse en allocatie is om op een hoger abstractieniveau naar het project te kijken waardoor er een beter en completer inzicht in de werking van het systeem ontstaat. Centraal staat de vraag wat het systeem moet doen en kunnen. Het Basisboek 9.1, projectteam organiseert daarvoor een workshop waarin ze een FAST diagram p.118: SE activiteiten gaan maken. In lijn met SE worden de volgende activiteiten doorlopen : Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 4: Functionele analyse en allocatie in SE procesmodel 1. Bepaal de taak; 2. Bepaal de functies; 3. Verdeel functies in basisfuncties en ondersteunende functies; 4. Bepaal de primaire basisfuncties; 29

42 5. Orden de overige functies; 6. Leg functies vast in een helder schema; 7. Controleer. 6.1 activiteit 1: bepaal de taak Basisboek 9.2, p.119: Taak Allereerst heeft het projectteam samen met een selectie van relevante stakeholders bepaald wat de taak is. Het projectteam en de stakeholders vonden het faciliteren personeel een goede weergave van de taak. Volgens de meeste teamleden geeft dat voldoende het bestaansrecht van het systeem weer. 6.2 activiteit 2: bepaal de functies Basisboek 9.3, p.119: Functies Vervolgens zijn projectteam en stakeholders aan de slag gegaan met post-its. Op iedere post-it werd een functie geschreven (in de vorm van een werkwoord en een zelfstandig naamwoord). Dit leverde veel functies op. Nadat de dubbelingen waren verwijderd bleven er een beperkt aantal functies over. Het projectteam was van mening dat het systeem aan de hand van deze functies goed gemodelleerd kon worden. 6.3 activiteit 3: verdeel de functies in basis en ondersteunend Basisboek 9.4, p.120: Soorten functies Daarna hebben het projectteam en de stakeholders de functies in twee groepen ingedeeld, een groep met basisfuncties en een groep met ondersteunende functies. Hierover was veel discussie en het duurde lang voordat het projectteam het eens was over welke functies nu gezien konden worden als basisfuncties en welke als ondersteunende functies. 6.4 activiteit 4: bepaal de primaire basisfuncties Toen de verdeling in basis en ondersteunende functies duidelijk was heeft het team per groep de primaire basisfuncties bepaald. Deze werden direct rechts van de taak neergezet. 6.5 activiteit 5: orden de overige functies Vervolgens heeft het projectteam alle overige functies geordend en gekoppeld aan de primaire functies zodat secondaire en op sommige punten zelfs tertiaire 30

43 functies in het FAST diagram konden worden geplaatst. Om alle functies op de juiste manier te ordenen heeft het team de hoe-waarom logica gebruikt. 6.6 activiteit 6: leg functies vast in een helder schema Het resultaat van de voorgaande stappen is een voorlopig FAST diagram. Het Basisboek 9.7, p.123: FAST diagram team heeft vervolgens samen met de relevante stakeholders bepaald of er enthousiasme voor het diagram was, de hoe-waarom logica klopte, de diepgang voldoende was en of er gebruik gemaakt was van actieve werkwoorden. Over het algemeen bleek dit goed te gaan, maar er was discussie over de functie faciliteren hygiëne omdat faciliteren een passief werkwoord is. Om dit probleem op te lossen heeft iedereen geprobeerd om alternatieve formuleringen te bedenken, maar dat lukte niet. Daarom is ervoor gekozen om deze functie te laten staan. Dezelfde discussie was er over de functie bieden zitgelegenheid. Ook deze functie is passief geformuleerd, maar ook voor deze functie hadden de betrokkenen niet direct een betere omschrijving paraat. Daarom bleef ook deze functie in het FAST diagram staan. 6.7 activiteit 7: controleer Tot slot controleert het projectteam of alle eisen uit het PvE te koppelen zijn aan Basisboek 9.8, p.126: RAS de functies. Dit wordt gedaan met een RAS. Ter illustratie staat een deel van de RAS uitgewerkt in Tabel 2. Het bleek niet in één keer goed te lukken om alle eisen aan functies te koppelen. Het riep ook nogal wat discussie op tussen de projectleden. Het FAST diagram moest nog aangepast worden en sommige eisen bleken onduidelijk te zijn en moesten aangescherpt worden. Deze terugkoppeling van functies naar eisen heet in SE de eisenloop. Het eindresultaat van de workshop is het FAST diagram zoals weergegeven in Figuur 5. Het FAST diagram geeft duidelijk aan wat de cruciale (basis) functies zijn en welke de wenselijke functies (ondersteunende functies). Voor de overzichtelijkheid is het FAST slechts op sommige punten uitgewerkt tot en met het derde niveau. Het FAST diagram biedt in één oogopslag een overzicht van de functies van het systeem in een voor iedereen te begrijpen taal en structuur. 31

44 Eis ID Eis Functie Gekoppeld? 1 Het systeem dient de mogelijkheid te bieden Ontspannen ja voor ontspannen en uitrusten personeel 1.1 Het systeem dien zitgelegenheid Bieden ja te bieden voor 6 personen zitgelegenheid 1.2 Het systeem dient kaartspelen Faciliteren ja te faciliteren kaartspelen 1.3 De voorziening dient het eten. Bieden ja van maaltijden te faciliteren zitgelegenheid 1.4 De voorziening dient Faciliteren ja toiletbezoek te faciliteren toiletbezoek Het systeem dient binnen bedrijfs- Ondersteunen ja randvoorwaarden te worden gerealiseerd personeel De voorziening dient ingepast Inpassen ja te worden in de omgeving omgeving Tabel 2: De RAS voor de casus 32

45 HOE à Basisfuncties Ontspannen personeel Faciliteren hygiëne Beheersen binnenklimaat Bereiden maaltijden ß WAAROM Douchen personeel Reinigen handen Faciliteren toiletbezoek Ondersteunen personeel Faciliteren kaartspelen Bieden zitgelegenheid Ondersteunende functies Minimaliseren exploitatiekosten Garanderen veiligheid Inpassen omgeving Weren vandalen Minimaliseren Onderhoudskosten Minimaliseren energiekosten Verlichten omgeving Bieden overzicht Boeien bezoekers Imiteren omgeving Figuur 5: FAST diagram voor de casus 33

46

47 M A A K D E O B J E C T E N B O O M 7 In de eerste stap van het onderdeel Functionele analyse en allocatie van het SE procesmodel heeft het projectteam het FAST diagram gemaakt (Hoofdstuk 7). Dit diagram is een model van de functionaliteit van het systeem. In de nu volgende stap van de functionele analyse en allocatie worden de functies uit het FAST diagram gekoppeld aan objecten zodat een objectenboom ontstaat. De objectenboom is ook een model van het systeem. Dit model kan de architect in vervolgstappen gebruiken als basis voor het ontwerp. Om de objectenboom te Basisboek 10.1, maken volgt het projectteam de volgende SE activiteiten: p.133: SE activiteiten 1. Koppel functies aan objecten; 2. Maak de objectenboom; 3. Controleer of alle functies aan objecten gekoppeld zijn. 7.1 activiteit 1: koppel functies aan objecten Het projectteam pakt het FAST diagram erbij en zoekt passende objecten bij de functies. De design ratio die het team hanteert is dat ze de raakvlakken Basisboek 10.2, willen minimaliseren. Het projectteam wil tussen de objecten zo min mogelijk p.134: Design ratio raakvlakken zodat het project goed te managen valt en er minder fout kan gaan. De design ratio is dus minimaliseren van raakvlakken. In Figuur 6 is te zien hoe functies aan objecten zijn gekoppeld. 35

48 Toilet ruimte Faciliteren hygiëne Douche ruimte Basisfuncties Beheersen binnenklimaat Klimaat installatie Ontspannen personeel Bereiden maaltijden Ondersteunen personeel Ondersteunende functies Minimaliseren exploitatie kosten Faciliteren kaartspelen Bieden zitgelegenheid Weren vandalen Minimaliseren Onderhoudskosten Kantine Alle objecten!! Minimaliseren energiekosten Garanderen veiligheid Verlichten omgeving Bieden overzicht Inpassen omgeving Boeien bezoekers Imiteren omgeving Schil Figuur 6: FAST diagram gekoppeld aan objecten 36

49 7.2 activiteit 2: maak de objectenboom Het projectteam heeft in de voorgaande activiteit alle functies gekoppeld aan objecten waardoor de objectenboom is ontstaan. De objectenboom die op die manier ontstaat is weergegeven in Figuur 7. Het projectteam heeft nu een totaaloverzicht van het systeem en kan nu verschillende mensen of teams verantwoordelijk maken voor één of meerdere van de objecten. Zo kan een team zich gaan bezighouden met het verder ontwikkelen van de kantine, terwijl een ander team zich kan gaan bezighouden met het verder uitwerken van de klimaatinstallatie. Kantine Systeem Wereld Toiletruimte Doucheruimte Klimaatinstallatie Schil Omgeving Figuur 7: Objectenboom voor de casus 7.3 activiteit 3: controleer Het projectteam controleert met behulp van een uitgebreide RAS of alle func- Basisboek 10.4, ties aan objecten gekoppeld zijn. Dit bleek zo te zijn. Ter illustratie is de RAS p.139: RAS met uitgewerkt in Tabel 3. objecten 37

50 Eis ID Omschrijving Functie Object Eis aan Functie functie aan object 1 Het systeem dient de mogelijkheid te Ontspannen Kantine ja ja bieden voor ontspannen en uitrusten personeel 1.1 Het systeem dient zitgelegenheid Bieden zit- Kantine ja ja te bieden voor 6 personen gelegenheid 1.2 Het systeem dient kaartspelen Faciliteren Kantine ja ja te faciliteren kaartspelen 1.3 De voorziening dient het eten Bieden zit- Kantine ja ja van maaltijden te faciliteren gelegenheid 1.4 De voorziening dient Faciliteren Toiletruimte ja ja toiletbezoek te faciliteren toiletbezoek Het systeem dient binnen bedrijfsrand- Ondersteunen Alle ja ja voorwaarden te worden gerealiseerd personeel objecten De voorziening dient ingepast Inpassen Schil ja ja te worden in de omgeving omgeving Tabel 3: De RAS2 voor de casus (deels uitgewerkt) 38

51 O N T W E R P H E T S Y S T E E M 8 Met de objectenboom als basis kan het projectteam meerdere conceptontwerpen bedenken en een keuze maken voor het beste conceptontwerp. Daarmee doorloopt het projectteam het onderdeel Maken ontwerp van het SE procesmodel (Figuur 8). Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 8: Het onderdeel Maken ontwerp in SE procesmodel Het projectteam voert onderstaande SE activiteiten uit : Basisboek 11.1, p.146: SE activiteiten 1. Definieer de evaluatiecriteria; 2. Bedenk ontwerpalternatieven; 3. Kies het beste ontwerpalternatief; 4. Review het ontwerpalternatief; 5. Documenteer en controleer. 8.1 activiteit 1: definieer de evaluatiecriteria Allereerst bepaalt het projectteam de evaluatiecriteria waarmee ze de verschillende concepten kunnen afwegen. Het team leidt daarvoor evaluatiecriteria af 39

52 uit het PvE en uit de functionele analyse (FAST). Dit leidt tot verschillende categorieën evaluatiecriteria: Criteria op basis van eisen en randvoorwaarden. Hierbij gaat het om: Bebouwbaar oppervlakte. Het bebouwbaar oppervlakte moet voldoen aan bestemmingsplan en mag de 100 m2 niet overschrijden (randvoorwaarde vanuit bestemmingsplan); Bouwhoogte. De bouwhoogte van het systeem mag de 3,60 m niet overschrijden (randvoorwaarde vanuit bestemmingsplan); Inpassing ontwerp 6. Het systeem moet passen binnen de contouren van ontwerp 6 (ontwerp 6 geeft de infrastructurele indeling van het terrein weer); Investeringskosten. De investeringskosten mogen niet hoger zijn dan euro (harde eis vanuit het projectplan); Douchegelegenheid. Het moet mogelijk zijn om in het systeem te kunnen douchen (harde eis vanuit functionaliteit). Er dient minimaal 1 douche te zijn; Toiletvoorziening. Er dient minimaal 1 toilet te zijn (harde eis vanuit functionaliteit); Beheersen binnenklimaat. Het binnenklimaat dient goed beheerst te kunnen worden (harde eis vanuit functionaliteit); Maaltijden. Mate waarin maaltijden bereid kunnen worden (harde functionaliteit eis); Kaartspelen. Het moet mogelijk zijn om te kunnen kaarten (harde eis vanuit functionaliteit); Bieden zitgelegenheid. Het moet mogelijk zijn om met zes personen te kunnen zitten (harde eis vanuit functionaliteit). Criteria op basis van wensen Vandalismebestendigheid. De mate waarin het systeem weerstand kan bieden tegen vandalisme. Beoordeling door afdeling beheer en onderhoud. Weegfactor 1; Onderhoudskosten. De hoogte van de onderhoudskosten. Hoe lager de kosten hoe beter. Inschatting door de afdeling beheer en onderhoud. Weegfactor 2; Energiezuinigheid. De energiezuinigheid van het object. Hoe energiezuiniger hoe beter. Inschatting door een energie-expert. Weegfactor 1; 40

53 Overzichtelijkheid. Het systeem dient veilig te zijn. Daartoe dient het systeem overzichtelijk te zijn. Overzichtelijkheid wordt bepaald door het aantal objecten, hoeken en nisjes. Beoordeling door het projectteam. Weegfactor 1; Mate van boeien bezoeker. Het systeem moet de bezoekers kunnen boeien. Dit is een subjectief criterium. Inschatting door de ontwerper en het projectteam. Weegfactor 2; Inpassing. Het systeem dient binnen de omgeving te passen. Ook dit is een subjectief criterium. Beoordeling door het projectteam en de ontwerper. Weegfactor 2. Er was discussie in het projectteam over het bepalen van de gewichten van de evaluatiecriteria die volgden uit de wensen. Een deel van het team vond dat de criteria met de meerdere preferenties techniek tegen elkaar afgewogen moesten worden. Het andere deel van het team vond dat een beetje teveel werk en sugge- Basisboek , reerde om in onderling overleg en zonder specifieke methode de gewichten te bepalen. Uiteindelijk koos het team voor deze laatste optie zolang het gewicht van de weegfactoren maar door iedereen werd ondersteund. En dat bleek het geval. Tevens was er discussie over het criterium verlichting. De vraag was in hoeverre dat een belangrijk evaluatiecriterium is. Al gauw werd echter duidelijk dat het criterium verlichten omgeving die volgde uit het FAST diagram, in de conceptfase niet belangrijk is. Verlichting is namelijk altijd wel eenvoudig te regelen. Dit criterium werd daarom uiteindelijk niet meegenomen in het afwegingsproces voor het bepalen van het beste concept. In latere fases waarin het gaat om de details, kan verlichting juist wel een belangrijk criterium zijn. Het team heeft nu een lijst met evaluatiecriteria opgesteld waarmee verschillende concepten kunnen worden afgewogen. De volgende activiteit is nu om deze concepten te bedenken. p.147: Welke criteria zijn relevant? 8.2 activiteit 2: bedenk ontwerpalternatieven In deze SE activiteit bedenkt het projectteam ontwerpalternatieven. In deze fase van ontwikkeling bedenkt het projectteam eerst verschillende concepten. Dit is Basisboek , een creatieve stap. Het team bedenkt drie concepten en beschrijft die in eenvoudige bewoordingen zodat alle stakeholders het snappen. De concepten p.150: Concepten zijn: High-end systeem. Deze oplossingsrichting is een op maat gemaakt gebouwtje. In dit gebouwtje worden alle functies in één voorziening ondergebracht. Dus douchegelegenheid, kookvoorziening, ontspanning, enzovoort, zitten bij elkaar. Het voordeel is dat de voorziening op maat wordt 41

54 gebouwd en daardoor geoptimaliseerd kan worden. Alle functies zitten dicht bij elkaar en er is bijvoorbeeld maar één klimaatinstallatie nodig voor alle ruimtes. Tevens kan het gebouw architectonisch ingepast worden omdat de architect vrijheid krijgt in het ontwerp. Simpel en goedkoop. Het tweede concept is de stacaravan. De stacaravan voldoet in principe aan alle functies. Het personeel kan erin zitten, kaarten, soepje koken, douchen en handen reinigen. Om de caravan in de omgeving in te passen kan gebruik gemaakt worden van kleurstellingen die passen in de omgeving of door de caravan aan het oog te onttrekken door bijvoorbeeld een haag aan te brengen. Verspreid goedkoop. In dit concept krijgt iedere functie een eigen voorziening. Voor elke voorziening wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van wat er kant-en-klaar te koop is. Het eerste object is een invulling voor de functie faciliteren hygiëne, hiervoor wordt een mobiele badkamer bedacht. Deze zijn los te koop en hebben standaard een wc, douche en toilet. Voor de functie ontspannen personeel wordt gekozen voor een bouwkeet. Dit is het goedkoopste concept. 8.3 activiteit 3: kies het beste ontwerpalternatief Basisboek 11.8, p.158: Ontwerpproducten per fase Het projectteam kan nu de ontwerpalternatieven (in deze fase: concepten) evalueren met behulp van de evaluatiecriteria. Allereerst wordt geëvalueerd of de concepten voldoen aan de randvoorwaarden en de harde eisen. Hieruit blijkt dat alle concepten voldoen. Alle concepten voldoen aan de maximale bebouwbare oppervlakte, de maximale bouwhoogte, inpassing binnen ontwerp 6, investeringskosten, enzovoort. Omdat aan alle randvoorwaarden en eisen wordt voldaan, worden de evaluatiecriteria op basis van de wensen belangrijk. Daarom past het projectteam een multicriteria analyse toe om het beste concept te bepalen. Uit de tabel van de multicriteria analyse (Tabel 4) blijkt dat concept 1 highend het beste scoort. Het projectteam bespreekt dit concept met de verschillende stakeholders. Iedereen blijkt dit concept ook het beste te vinden. Daarmee is dit het concept dat het projectteam in de volgende SE ronden verder gaat uitwerken tot een voorontwerp, een definitief ontwerp en een technisch ontwerp. 8.4 activiteit 4: review het ontwerpalternatief Het gekozen ontwerpalternatief (in deze fase: het gekozen concept) wordt voorgelegd aan de stakeholders. Ook zij zijn van mening dat het gekozen concept 42

55 Gehanteerde Gewicht Concept 1 Concept 2 Concept 3 schaal High-end Simpel Verspreid Vandalisme bestendigheid 3-puntschaal 1 3 (3) 2 (2) 2 (2) Onderhoudskosten 3-puntschaal 2 3 (6) 1 (2) 1 (2) Energiezuinigheid 3-puntschaal 1 3 (3) 1 (1) 1 (1) Overzichtelijkheid 3-puntschaal 1 3 (3) 2 (2) 1 (1) Boeien bezoeker 3-puntschaal 2 3 (6) 2 (4) 1 (2) Inpassing omgeving 3-puntschaal 2 3 (6) 2 (4) 1 (2) Totaalscore 18 (27) 10 (15) 7 (10) Tabel 4: Ingevulde MCA de beste oplossing is. Tevens legt de projectgroep het concept voor aan de werkvoorbereiders van de installateur en de bouwkundige aannemer. Ook zij reviewen het concept kritisch en geven aan dat er in deze fase geen bijzondere zaken in het concept zitten die moeilijk uitvoerbaar zijn of anderzijds uitvoeringstechnische problemen kunnen opleveren. Wel geeft de werkvoorbereider van de Basisboek 11.5, bouwkundige aannemer aan dat het verstandig is om de maatvoering aan te p.157: Reviews passen aan die van een standaard kanaalplaat. In principe kunnen kanaalplaten wel in allerlei maten besteld worden, maar omdat het hier om maar twee kanaalplaten gaat, wordt dat erg duur. Als voor afmetingen wordt gekozen die standaard af-fabriek worden geleverd, scheelt dat aanzienlijk in de kosten voor de bestelling en tevens is zaagwerk in de kanaalplaat niet nodig. Dat scheelt materiaal, tijd en kosten. 8.5 activiteit 5: documenteer en controleer Het projectteam documenteert de bevindingen zodat ze later altijd nog kunnen terugvinden waarom juist het high-end concept als beste alternatief naar voren is gekomen. Op basis van het gekozen concept kan de vervolgstap worden gestart: het verifiëren van het concept. 43

56

57 V E R I F I C AT I E E N VA L I D AT I E 9 Het projectteam heeft het high-end concept geselecteerd voor verdere uitwerking. Dit concept is een op maat gemaakt gebouwtje. Het projectteam gaat nu Basisboek 12.1, dit concept verifiëren en valideren. Daarvoor volgen ze de activiteiten van SE: p.171: SE activiteiten 1. Maak een verificatiematrix; 2. Bepaal de verificatiemomenten; 3. Bepaal de verificatieverantwoordelijken; 4. Bepaal de verificatiemethodes; 5. Verifieer; 6. Valideer. Het projectteam gaat aan de slag met het maken van een verificatiematrix. Basisboek 12.2, Daarvoor pakken ze het PvE erbij en voegen daar vier kolommen aan toe. Namelijk: wie gaat verifiëren, wanneer, hoe wordt er geverifieerd en het resultaat p.171: Verificatiematrix van de verificatie. Het projectteam komt echter tot de conclusie dat ze de verificatiematrix nauwelijks kunnen invullen en veel van de SE verificatieactiviteiten nog niet kunnen uitvoeren. Ten eerste zijn veel eisen nog niet SMART genoeg om te verifiëren en ten tweede is er nog geen ontwerp dat geverifieerd kan worden, er is alleen nog een concept. Wat het projectteam wel doet is het PvE analyseren en voor iedere eis vaststellen of die eis eigenlijk wel te verwerken is in het concept. Hieruit blijkt dat alle eisen in principe te verwerken zijn. Op basis van een risico afweging is het projectteam van mening dat er geen onmogelijke eisen zijn. Tot slot valideert het projectteam met de stakeholders. Ze vragen daarvoor aan de Basisboek 12.7, stakeholders of het gekozen concept aansluit op hun verwachtingen. Dat blijkt p.176: Validatie zo te zijn. 45

58

59 10 E I S E N A N A LY S E O P V O O R O N T W E R P N I V E A U Het projectteam heeft in de vorige stappen het SE model geheel doorlopen op conceptniveau. Dit leverde een goed afgewogen en geverifieerd conceptontwerp op. Dit conceptontwerp kan nu verder worden uitgewerkt tot een voorontwerp. Om dit voorontwerp te maken moet het projectteam opnieuw het SE procesmodel doorlopen. Dus opnieuw aan de slag met de eiseninventarisatie en -analyse, de functionele analyse en allocatie, het ontwerpen en het verifiëren en valideren. In dit hoofdstuk wordt het onderdeel eiseninventarisatie en -analyse van het SE procesmodel uitgewerkt op voorontwerpniveau. Het SE procesmodel wordt dus voor de tweede keer doorlopen. Omdat dit een herhaling is van voorgaande stappen worden de SE stappen en activiteiten alleen op hoofdlijnen besproken. Dit hoofdstuk richt zich op het gearceerde deel uit het SE procesmodel (Figuur 9). Dit onderdeel bestaat uit de stappen: Basisboek p.73: Overzicht stappen en 6.1, p.75: SE activiteiten Inventariseer stakeholdereisen; Inventariseer overige eisen; Maak het programma van eisen. Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 9: Eiseninventarisatie en -analyse 47

60 10.1 inventariseer stakeholdereisen Basisboek H4 en H5, p.47-72: Projectvoorbereiding Voordat het projectteam verder gaat met het opnieuw doorlopen van het SE procesmodel wordt allereerst gecontroleerd of er nog wijzigingen zijn in de projectomgeving en de stakeholders. Deze zaken zijn uitgebreid onderzocht tijdens de projectvoorbereiding, maar kunnen eventueel gewijzigd zijn. Daarom is het actualiseren van de uitgangssituatie van belang. Een controle laat zien dat er geen veranderingen zijn. Er zijn bijvoorbeeld geen nieuwe concurrerende projecten bijgekomen en er zijn ook geen wijzigingen in de stakeholders opgetreden. Daarom kan het projectteam nu verder met het inventariseren van de eisen en wensen van de reeds bekende stakeholders. Nu het projectteam weet dat er een gebouwtje op maat gemaakt moet worden (het high-end concept)en er bijvoorbeeld geen stacaravan gekocht gaat worden, komen er onmiddellijk weer nieuwe vragen over eisen naar voren. Bijvoorbeeld: Eis 1.8 De voorziening dient het bereiden van maaltijden te faciliteren Basisboek 8.3, p.98: SMART maken De vraag is nu welke specifiekere eisen gesteld kunnen worden aan het bereiden van maaltijden. Bijvoorbeeld wat voor soort maaltijden moeten worden bereid? En hoe moeten die maaltijden dan worden bereid? In lijn met SE gaat het projectteam in op de gebruiksprocessen die plaatsvinden in het systeem. Zo geeft overleg met de stakeholders aan dat er voldoende ruimte moet zijn om maaltijden te bereiden. Tevens is er behoefte aan een magnetron voor het verwarmen van soep en er moet een aanrecht komen om broodjes te smeren. Belangrijk is ook dat het beleg voor de broodjes gekoeld kan worden zodat het niet bederft als het warm is. Ook moet eetgerei schoongemaakt kunnen worden. Daarmee kan de eis 1.8 De voorziening dient het bereiden van maaltijden te faciliteren verder worden uitgewerkt in onderliggende eisen (Tabel 5). Op deze manier doorloopt het projectteam het gehele PvE en maakt het daarmee een stuk specifieker. Ook kwamen eisen naar voren waar de stakeholders nog niet eerder aan hadden gedacht. Daarmee wordt het PvE niet alleen specifieker en meer SMART, maar ook uitgebreider. Het projectteam bekijkt de eisen die het personeel naar voren heeft gebracht. Het team constateert dat vrijwel alle eisen oplossingen zijn (magnetron, aanrecht, enzovoort). Hoewel de genoemde oplossingen weliswaar het meest voor de hand liggen, vindt het projectteam toch dat de eisen oplossingsvrij gemaakt moeten worden. Immers een gasstel is wellicht ook een mogelijkheid voor het verwarmen van soep in plaats van het gebruik van een magnetron. En ook is het maar de vraag of een afwasmachine haalbaar is gezien de kosten. Misschien moet gewoon met de hand worden afgewassen. 48

61 EisID Oorspronkelijke eis 1.8 De voorziening dient het bereiden van maaltijden te faciliteren Tenminste 2m2 ruimte voor het bereiden van maaltijden Er dient een magnetron te zijn om soep te verwarmen Er moet een aanrecht zijn om broodjes te smeren Er moet een koelkast zijn Er is een afwasmachine nodig Tabel 5: Het afleiden van eisen Het projectteam vindt het relevant om de eisen kritisch te analyseren en oplossingsvrij te maken. Dit resulteert in een PvE met oplossingsvrije eisen. Een voorbeeld is weergegeven in Tabel 6. Basisboek 8.2, p.96: Eisen oplossingsvrij maken EisID Oorspronkelijke eis EisID Oplossingsvrije eisen 1.8 De voorziening dient het bereiden 1.8 De voorziening dient het bereiden van maaltijden te faciliteren van maaltijden te faciliteren Tenminste 2m2 ruimte voor het Tenminste 2m2 ruimte voor het bereiden van maaltijden bereiden van maaltijden Er dient een magnetron te zijn Er dient soep opgewarmd om soep te verwarmen te kunnen worden Er moet een aanrecht zijn Er dienen broodjes gesmeerd om broodjes te smeren te kunnen worden Er moet een koelkast zijn Ingrediënten dienen gekoeld bewaard te kunnen worden Er is een afwasmachine nodig Eetgerei dient gereinigd Tabel 6: Het afleiden van eisen te kunnen worden Tot slot denkt het team na over het prioriteren van eisen. Sommige eisen zijn echte eisen en andere zijn wellicht wensen. Nadat het projectteam heeft overlegd met het personeel blijkt dat eigenlijk alle eisen die te maken hebben met het bereiden van maaltijden wensen zijn. In principe zou het personeel ook zelf brood van huis kunnen meenemen. 49

62 10.2 inventariseer overige eisen Basisboek H7, p.87-94: Inventariseer overige eisen Afgezien van de eisen en wensen van de stakeholders zijn er ook overige eisen uit andere invalshoeken die mogelijk niet door de stakeholders worden genoemd. Daarom kijkt het projectteam ook naar : Eisen vanuit de bedrijfsvoering; Externe randvoorwaarden; Raakvlakeisen; Eisen volgend uit specifieke omgevingsomstandigheden; Eisen volgend uit de levenscyclus van een bouwwerk; Eisen betreffende fysieke kenmerken; Deze analyse leverde aanvullende eisen en randvoorwaarden waarmee het projectteam rekening moet houden. Ook deze worden toegevoegd aan het reeds bestaande PvE. Hierdoor wordt het PvE gedetailleerder en specifieker maak het programma van eisen Basisboek H8, p95-112: Maak het PvE Het projectteam werkt het PvE verder uit in samenwerking met de stakeholders. Tevens legt het projectteam het verder uitgewerkte PvE ter controle voor aan deze stakeholders. Zij zijn het ermee eens. Daarmee is het projectteam weer een stapje verder in de ontwikkeling van de personeelsvoorziening. Het PvE is completer, specifieker en meer oplossingsvrij gemaakt. 50

63 F U N C T I O N E L E A N A LY S E O P V O N I V E A U 11 In dit hoofdstuk wordt het onderdeel Functionele analyse en allocatie van het SE procesmodel uitgewerkt op voorontwerpniveau. De plaats van dit onderdeel is gearceerd weergegeven in Figuur 10. Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 10: Functionele analyse en allocatie Dit onderdeel bestaat uit het bepalen van de functionaliteit en het maken van de objectenboom op voorontwerpniveau. Dit betekent dat nieuwe functies Basisboek H9 en H10, zullen worden toegevoegd en bestaande functies verder worden gedetailleerd. p : Bepaal de functionaliteit en Het FAST diagram groeit daardoor en wordt specifieker. Tevens groeit ook de maak objectenboom objectenboom. Net als bij het onderdeel Eiseninventarisatie en analyse uit het SE procesmodel, zoals besproken in het vorige hoofdstuk, is ook de functionele analyse een uitbreiding op wat al is gedaan. Een aantal activiteiten hoeft dus niet meer te worden uitgevoerd. Bijvoorbeeld het bepalen van de taak is niet meer nodig want die was al bedacht bij het doorlopen van het SE procesmodel op conceptniveau. Tevens is het niet meer nodig om basisfuncties en ondersteunende functies te onderscheiden want dat is ook al gebeurd. Het komt er op neer dat de functionaliteit in deze fase van het project verder wordt uitgewerkt, maar dan op voorontwerpniveau. Dit hoofdstuk beschrijft beknopt hoe dit kan worden gedaan. 51

64 11.1 werk de functionaliteit verder uit Samen met het personeel werkt het projectteam alle functies verder uit. Het voorbeeld beperkt zich voor de overzichtelijkheid tot het uitwerken van de functie bereiden maaltijden. Voor deze functie komt het projectteam op de volgende verder uitgewerkte en onderliggende functies: Opslaan eetgerei; Opslaan ingrediënten; Koelen ingrediënten; Bereiden boterhammen; Verwarmen soep; Reinigen eetgerei; Verwerken afval. Basisboek 9.7, p.123: FAST diagram Basisboek 9.9, p.126: Eisenloop De functieboom groeit dus met het uitwerken van functies in onderliggende functies. Figuur 11 geeft het FAST diagram weer waarbij de functie bereiden maaltijden verder is uitgewerkt. Het FAST diagram is voor de overzichtelijkheid dus maar deels uitgewerkt. In de praktijk zouden ook de andere functies moeten worden uitgewerkt in onderliggende functies. Meestal leidt de verder uitgewerkte functieboom weer tot nieuwe vragen. De functie opslaan eetgerei roept bijvoorbeeld vragen op over wat voor soort eetgerei het gaat. En zo is ook de vraag welke ingrediënten opgeslagen moeten worden en hoe veel ruimte dat in beslag neemt? Moeten ingrediënten misschien gekoeld worden en hoe koud moet het dan zijn? Kortom, het verder uitwerken van de functionaliteit roep weer veel vragen op. Om antwoord op de vragen te krijgen moet het projectteam weer overleggen met de stakeholders. De terugkoppeling van functies naar eisen heet in het SE model de eisenloop. De eisenloop betekent dat functies weer vragen oproepen over de eisen. In dit voorbeeld brengt de functionele analyse aan het licht dat er nog eisen missen. Bijvoorbeeld de eis om ingrediënten te kunnen opslaan en om afval te kunnen weggooien. Deze eisen zijn tijdens de eisenanalyse niet door het personeel naar voren gebracht, maar worden wél duidelijk door de functionele analyse. Uit dit voorbeeld blijkt dat er nog meer informatie van het personeel nodig is om een goed ontwerp te kunnen maken. De functionele analyse is dus zinvol omdat het nieuwe eisen aan het licht heeft gebracht waar niet eerder aan was gedacht. 52

65 Faciliteren toiletbezoek Faciliteren hygiëne Douchen personeel Basisfuncties Ontspannen personeel Beheersen binnenklimaat Bereiden maaltijden Reinigen handen Opslaan eetgerei Ondersteunen personeel Faciliteren kaartspelen Bieden zitgelegenheid Opslaan ingrediënten Koelen ingrediënten Ondersteunende functies Minimaliseren exploitatie kosten Weren vandalen Minimaliseren Onderhouds kosten Minimaliseren energiekosten Bereiden boterhammen Verwarmen soep Reinigen eetgerei Garanderen veiligheid Verlichten omgeving Bieden overzicht Verwerken afval Inpassen omgeving Boeien bezoekers Imiteren omgeving Figuur 11: FAST diagram op VO niveau 53

66 Ter controle maakt het projectteam de RAS (Requirements Allocation Sheet) waarbij gecontroleerd wordt of iedere eis wel gekoppeld is aan een functie. Dit blijkt het geval te zijn. De RAS staat in Tabel 7. Eis ID Eis Functie Eis - functie? 1.8 Het systeem dient het bereiden Bereiden maaltijden ja van maaltijden te faciliteren Tenminste 2m2 ruimte voor Bereiden maaltijden ja bereiden van maaltijden Er dient soep opgewarmd Verwarmen soep ja te kunnen worden Er dienen broodjes gesmeerd Bereiden boterham ja te kunnen worden Ingrediënten dienen gekoeld Koelen ingrediënten ja te kunnen worden bewaard Eetgerei dient gereinigd te Reinigen eetgerei ja kunnen worden Het systeem dient Ingrediënten Opslaan ingrediënten ja loop te kunnen opslaan Afval dient te kunnen Verwerken afval ja loop worden weggegooid Eetgerei dient te kunnen Opslaan eetgerei ja loop worden opgeslagen Tabel 7: Koppeling van eisen aan functies 11.2 maak de objectenboom op vo niveau Basisboek H10, p : Objectenboom maken Nu de functies duidelijk zijn, kan het projectteam de functies koppelen aan objecten. De designratio is dat het projectteam alvast rekening wil houden met standaard producten die ze in de markt kunnen kopen en dat onderdelen eenvoudig te vervangen zijn. Dus niet teveel ingewikkelde geïntegreerde objecten Functies koppelen Basisboek 10.2, p.133: Functies aan objecten koppelen De functies opslaan eetgerei, opslaan ingrediënten, bereiden boterhammen en reinigen eetgerei worden gekoppeld aan het object keukenblok. De functie koelen ingrediënten wordt gekoppeld aan het object koelvoorziening. De functie verwarmen soep wordt gekoppeld aan het object verwarmingsvoorziening. 54

67 Tot slot wordt de functie verwerken afval gekoppeld aan het object afvalopslag. Het resultaat staat in Figuur

68 Faciliteren toiletbezoek Faciliteren hygiëne Douchen personeel Basisfuncties Beheersen binnenklimaat Reinigen handen Ontspannen personeel Bereiden maaltijden Opslaan eetgerei Keukenblok Ondersteunen personeel Faciliteren kaartspelen Opslaan ingrediënten Bieden zitgelegenheid Koelen ingrediënten Koelvoorziening Ondersteunende functies Weren vandalen Bereiden boterhammen Keuken Minimaliseren exploitatie kosten Minimaliseren Onderhouds kosten Verwarmen soep Verwarming voorziening Minimaliseren energiekosten Reinigen eetgerei Garanderen veiligheid Verlichten omgeving Bieden overzicht Verwerken afval Minimaliseren Investeringkst Afvalopslag Inpassen omgeving Boeien bezoekers Imiteren omgeving Minimaliseren onderhoudskst Figuur 12: Functies koppelen aan objecten 56

69 Een alternatieve koppeling van functies aan objecten zou kunnen zijn om alle functies te koppelen aan het object keukenblok (zie Figuur 13). Daarmee moet het object keukenblok alle functies en alle bijbehorende eisen, wensen, randvoorwaarden vervullen. Dit zou een ingewikkelder oplossing vragen, maar het is niet onmogelijk. Immers, er zijn keukenblokken met een ingebouwde koel- Basisboek 10.2, voorziening (bijvoorbeeld een inbouwkoelkast), verwarmingsvoorziening (gasstel), opslag (keukenkastjes) en afvalopslag (afvalemmertje in kastje onder goot- p.133: Design ratio steen). Zo is te zien dat een andere koppeling van functies aan objecten leidt tot een ander ontwerp. Een ontwerp dat in andere situaties prima zou voldoen, maar niet in dit project. Het projectteam kiest voor een andere oplossing vanwege de designratio. 57

70 Faciliteren toiletbezoek Faciliteren hygiëne Douchen personeel Basisfuncties Ontspannen personeel Beheersen binnenklimaat Bereiden maaltijden Reinigen handen Opslaan eetgerei Ondersteunen personeel Faciliteren kaartspelen Bieden zitgelegenheid Opslaan ingrediënten Koelen ingrediënten Ondersteunende functies Weren vandalen Bereiden boterhammen Keukenblok Keuken Minimaliseren exploitatie kosten Minimaliseren Onderhouds kosten Verwarmen soep Minimaliseren energiekosten Reinigen eetgerei Garanderen veiligheid Verlichten omgeving Bieden overzicht Verwerken afval Minimaliseren Investeringkst Inpassen omgeving Boeien bezoekers Imiteren omgeving Minimaliseren onderhoudskst Figuur 13: Een alternatieve functiekoppeling 58

71 Maak de objectenboom De reeds bestaande objectenboom wordt als uitgangspunt genomen en deze wordt verder uitgewerkt. Dus net als de functieboom groeit ook de objecten- Basisboek 10.3, boom en wordt het systeem verder uiteengerafeld en daardoor steeds duidelijker en concreter. De uitgewerkte objectenboom staat weergegeven in Figuur p.137: Objectenboom maken 14. Uit de objectenboom blijkt dat de kantine is opgesplitst in een zitruimte en een keukendeel. Het object keuken is opgesplitst in de objecten keukenblok, koelvoorziening, verwarmingsvoorziening en afvalopslag. Merk op dat de objecten nog steeds oplossingsvrij zijn. Er is nog steeds niet gekozen voor een definitieve oplossing. Zitruimte Kantine Keuken Keukenblok Systeem Toiletruimte Doucheruimte Opslagruimte Klimaat installatie Schil Koelvoorziening Verwarming voorziening Afvalopslag Figuur 14: Objectenboom op VO niveau (deels uitgewerkt) 11.3 controleer Tot slot controleert het projectteam of alle functies een plek hebben gekregen in een object. Daartoe wordt de eerste RAS met eisen en functies uitgebreid Basisboek 10.4, met een extra kolom waarin de objecten staan. Deze RAS staat in Tabel 8. Het p.139: RAS met objecten blijkt dat alle functies gekoppeld zijn aan een object. Met de RAS is nu duidelijk te traceren hoe een eis vanuit het PvE gekoppeld is aan een functie en hoe 59

72 die functie vervolgens weer gekoppeld is aan een object. Teruglezend is dus per object te zien welke functie dat object moet vervullen en welke stakeholdereisen daarmee worden gehonoreerd. Uit deze controle blijkt dat nieuwe eisen naar voren komen. het projectteam heeft dus weer de eisenloop doorlopen. In de RAS zijn deze nieuwe eisen weergegeven met de toevoeging loop aan de eis- ID. Eis ID Eis Functie Object Eis - Functie - functie? object? 1.8 Het systeem dient het bereiden Bereiden Keuken ja ja van maaltijden te faciliteren maaltijden Tenminste 2m2 ruimte voor Bereiden Keuken ja ja bereiden van maaltijden maaltijden Er dient soep opgewarmd Verwarmen Verwarmings- ja ja te kunnen worden soep voorziening Er dienen broodjes gesmeerd Bereiden Keukenblok ja ja te kunnen worden boterham Ingrediënten dienen gekoeld Koelen Koel- ja ja te kunnen worden bewaard ingrediënten voorziening Eetgerei dient gereinigd te Reinigen Keukenblok ja ja kunnen worden eetgerei Het systeem dient Ingrediënten Opslaan Keukenblok ja ja loop te kunnen opslaan ingrediënten Afval dient te kunnen Verwerken Afvalopslag ja ja loop worden weggegooid afval Eetgerei dient te kunnen Opslaan Keukenblok ja ja loop worden opgeslagen eetgerei Tabel 8: Koppeling van eisen, functies en objecten 60

73 M A A K H E T V O O R O N T W E R P 12 Nu het projectteam klaar is met de eisenanalyse, het bepalen van de functionaliteit en het maken van de objectenboom, kan zij verder met het onderdeel Maken ontwerp uit het SE procesmodel (Figuur 15). Dit onderdeel is een herhaling van de activiteiten die het projectteam al eerder heeft uitgevoerd bij het ontwerpen van het concept, alleen gaat het nu om het voorontwerp in plaats van om het concept. Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 15: Maken ontwerp in SE procesmodel De activiteiten die het projectteam doorloopt zijn : Basisboek H11, p.146: SE activiteiten Bepaal de evaluatiecriteria; Bedenk de mogelijke voorontwerpen; Evalueer de concepten en kies het beste voorontwerp; Review het voorontwerp; Documenteer de resultaten. Een belangrijk verschil tussen de voorontwerpstap en de vorige ontwerpstap is dat er nu een concept beschikbaar is: het high-end concept (het op maat 61

74 gemaakte gebouwtje). Dit concept wordt nu als uitgangspunt genomen om een aantal voorontwerpen te maken en daaruit het beste voorontwerp te kiezen activiteit 1: definieer de evaluatiecriteria Basisboek 11.2, p.146: Evaluatiecriteria Allereerst bepaalt het projectteam de evaluatiecriteria. Ook nu worden twee categorieën onderscheiden: harde eisen (inclusief de randvoorwaarden) en de wensen. De criteria die gebaseerd zijn op de randvoorwaarden en de harde eisen zijn dezelfde als bij het afwegen van het concept. Omdat het projectteam nu al wat verder is met het detailleren van het ontwerp, komt er een nieuw evaluatiecriterium bij die van belang is voor het afwegen van de voorontwerpen. Het gaat om het afweegcriterium kosten. De ontwerpen voldoen weliswaar aan de eis van euro, maar het is wel zo dat de voorkeur wordt gegeven aan een goedkoper ontwerp. Dus hoe lager de kosten hoe beter. Daarmee zijn de criteria op basis van harde eisen en randvoorwaarden: Bebouwbaar oppervlakte. Het bebouwbaar oppervlakte moet voldoen aan bestemmingsplan en mag de 100m2 niet overschrijden (randvoorwaarde vanuit bestemmingsplan); Bouwhoogte. De bouwhoogte van het systeem mag de 3,60 m niet overschrijden (randvoorwaarde vanuit bestemmingsplan); Inpassing ontwerp 6. Het systeem moet passen binnen de contouren van ontwerp 6 (ontwerp 6 geeft de infrastructurele indeling van het terrein weer); Investeringskosten. De investeringskosten mogen niet hoger zijn dan euro (harde eis vanuit het projectplan); Douchegelegenheid. Het moet mogelijk zijn om in het systeem te kunnen douchen (harde eis vanuit functionaliteit). Er dient minimaal 1 douche te zijn; Toiletvoorziening. Er dient minimaal 1 toilet te zijn (harde eis vanuit functionaliteit); Beheersen binnenklimaat. Het binnenklimaat dient goed beheerst te kunnen worden (harde eis vanuit functionaliteit); Maaltijden. Mate waarin maaltijden bereid kunnen worden (harde functionaliteit eis); Kaartspelen. Het moet mogelijk zijn om te kunnen kaarten (harde eis vanuit functionaliteit); 62

75 Bieden zitgelegenheid. Het moet mogelijk zijn om met zes personen te kunnen zitten. De afweegcriteria op basis van de wensen zijn als volgt gedefinieerd: Vandalismebestendigheid. De mate waarin het systeem weerstand kan bieden tegen vandalisme. Beoordeling door afdeling Beheer en Onderhoud aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 1; Onderhoudskosten. De hoogte van de onderhoudskosten. Hoe lager de kosten hoe beter. Inschatting door de afdeling Beheer en Onderhoud aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 2; Energiezuinigheid. De energiezuinigheid van het object. Hoe energiezuiniger hoe beter. Inschatting door een energie-expert aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 1; Overzichtelijkheid. Het systeem dient veilig te zijn. Daartoe dient het systeem overzichtelijk te zijn. Overzichtelijkheid wordt bepaald door het aantal objecten en hoeken/nisjes. Beoordeling door projectteam aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 1; Mate van boeien bezoeker. Het systeem moet de bezoekers kunnen boeien. Dit is een subjectief criterium. Inschatting door ontwerper en projectteam aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 2. Mate van imiteren omgeving. Het systeem dient binnen de omgeving te passen. Dit is een subjectief criterium. Beoordeling door projectteam en ontwerper aan de hand van een 3-puntsschaal. Weegfactor 2; Kosten. Berekening door aannemer. Hoe goedkoper hoe hoger de score. Weegfactor 2; 12.2 activiteit 2: bedenk ontwerpalternatieven Nu de criteria bekend zijn kunnen alternatieve voorontwerpen worden bedacht. Basisboek 11.3, Dit is een creatieve stap. Belangrijk is dat de objecten uit de objectenboom terugkomen p.149: Bedenk in het voorontwerp. Het projectteam bedenkt drie voorontwerpen: ontwerpalternatieven Compact; Middelgroot; Groot. 63

76 Alternatief 1: compact In dit alternatief is geoptimaliseerd op ruimtegebruik. Alle functies zijn vertegenwoordigd op een zo klein mogelijk oppervlak. Hiermee blijven de kosten laag en is de verstoring van de groene ruimte minimaal. (a) Artist impression (b) Plattegrond Figuur 16: Het compacte alternatief Alternatief 2: middelgroot Het tweede alternatief biedt een ruime kantine, maar is wel groter dan alternatief 1. De kosten zullen daardoor ook hoger zijn en de impact op de groene ruimte ook. (a) Artist impression (b) Plattegrond Figuur 17: Het middelgrote alternatief Alternatief 3: groot Het derde alternatief is het grootste alternatief. Dit alternatief biedt een zeer ruime kantine, maar biedt ook extra functionaliteit namelijk een groot berghok voor bijvoorbeeld stalling van materieel en materiaal. 64

77 (a) Artist impression (b) Plattegrond Figuur 18: Het grote alternatief 12.3 activiteit 3: kies het beste ontwerpalternatief In de derde stap worden de voorontwerpen afgewogen tegen de criteria. Aller- Basisboek 11.4, eerst wordt gecontroleerd of ze aan de randvoorwaarden en harde eisen voldoen. Onder andere wordt gecheckt of voldaan wordt aan de oppervlakte en p.153: Kies het beste alternatief bouwhoogte eisen, of ze passen binnen de contouren van ontwerp 6 van het terrein enzovoort. Tevens wordt een ruwe kostenberekening gemaakt om te controleren of aan de harde eis van euro kan worden voldaan. Hieruit blijkt dat er meteen al een knelpunt is. Alternatief 3 het grote voorontwerp blijkt veel te duur. De kostprijs van dit alternatief is in de buurt van euro en voldoet daarmee niet aan de eis. Dit voorontwerp valt daarom af. Er blijven nog twee ontwerpen over. Beide ontwerpen voldoen aan de eis van euro en tevens aan alle andere harde eisen en randvoorwaarden. Omdat beide voorontwerpen voldoen aan alle harde eisen en randvoorwaarden, worden ze afgewogen op de criteria die de wensen weergeven. Het projectteam past de multicriteria analyse toe om een afweging te maken. Het resultaat van deze analyse staat in Tabel 9. Uit de multicriteria analyse blijkt dat het compacte voorontwerp het beste scoort. Eigenlijk op alle criteria. Dit is dus het alternatief dat verder wordt uitgewerkt activiteit 4: review het voorontwerp Het voorontwerp wordt voorgelegd aan de stakeholders en aan de werkvoorbe- Basisboek 11.5, p.157: Reviews reiders. Alle partijen vinden het een goed ontwerp. Ook de werkvoorbereiders zijn blij dat hun advies om de afmetingen te baseren op de standaard afmetingen van een kanaalplaat is verwerkt in het ontwerp. 65

78 Gewicht Compact Middelgroot Vandalisme bestendigheid 1 2 (2) 2 (2) Onderhoudskosten 2 3 (6) 2 (4) Energiezuinigheid 1 3 (3) 2 (2) Overzichtelijkheid 1 2 (2) 2 (2) Boeien bezoekers 2 2 (4) 2 (4) Imiteren omgeving 2 2 (4) 2 (4) Kosten 2 3 (6) 2 (4) Scores 17 (27) 14 (22) Tabel 9: Afwegen alternatieven met MCA 12.5 activiteit 5: documenteer en controleer Het projectteam schrijft de resultaten van de stappen en activiteiten op. Er is nu dus een gedetailleerder PvE, een uitgebreid FAST diagram, een grotere objectenboom en een voorontwerp. 66

79 13 V E R I F I E E R E N VA L I D E E R H E T S Y S T E E M O P V O N I V E A U Het projectteam heeft gekozen voor het compacte voorontwerp. Ook het voorontwerp wordt geverifieerd en gevalideerd, in lijn met het SE model (Figuur 19). Verificatie/Validatie Eisen inventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Maken ontwerp Eisen loop Ontwerp loop Figuur 19: Verificatie en validatie in het SE procesmodel Het projectteam herhaalt daarvoor de SE activiteiten van de verificatie en Basisboek 12.1, validatiestap. Deze zijn: p.171: SE activiteiten Maak een verificatiematrix; Bepaal de verificatiemomenten; Bepaal de verificatieverantwoordelijken; Bepaal de verificatiemethodes; Verifieer; Valideer. 67

80 Eis ID Omschrijving Criterium Prestatie Bandbreedte Prioriteit Bron 1 Personeel dient te kunnen o.e. o.e. o.e. Eis Startnotitie ontspannen en uitrusten 1.1 Het systeem dient zitgelegenheid o.e. o.e. o.e. Eis Startnotitie te bieden voor 6 personen Tenminste 6m2 ruimte Opp. in 6 min. 6 Eis Personeel m De zitgelegenheid dient 3 punt 2 min. 2 Wens Personeel robuust te zijn schaal De zitgelegenheid dient makkelijk 3 punt 2 min. 2 Wens Beheerder makkelijk verplaatsbaar te zijn schaal De zitgelegenheid dient 3 punt 2 min. 2 Wens Personeel comfortabel te zijn schaal De zitgelegenheid mag niet bedrag 600 max. 600 RV Projectteam niet duurder zijn dan 600 euro in euro Tabel 10: Het PvE (deels uitgewerkt) voor het VO 13.1 se activiteiten Basisboek 12.2, p.171: Verificatiematrix Omdat het voorontwerp concreter is dan een concept is het ook beter te verifiëren. Het projectteam voert de verificatie uit aan de hand van het PvE en de bijbehorende verificatiematrix. Dit is uitgewerkt voor de eisen 1 t/m zoals weergegeven in Tabel 10. De verificatiematrix bij die eisen is weergegeven in Tabel 11. Wat opvalt is dat veel eisen nog steeds niet geverifieerd kunnen worden in het voorlopig ontwerp omdat ze nog steeds te abstract zijn. Eisen die wel geverifieerd kunnen worden zijn eisen die oppervlaktes, afstanden en afmetingen vastleggen. Deze kunnen namelijk wel in de voorontwerpfase geverifieerd worden omdat oppervlaktes in het ontwerp nagemeten kunnen worden. Om het voorbeeld overzichtelijk te houden is de verificatiematrix slechts deels uitgewerkt. In de praktijk zal de matrix aanzienlijk groter zijn. Ook nu weer legt het projectteam het ontwerp voor aan de stakeholders (validatie). Deze vinden allemaal dat er nog steeds sprake is van een goed ontwerp. Daarmee gaat het voorontwerp verder naar de volgende fase, die van het definitief ontwerp. 68

81 EisID Omschrijving Wie Verificatie Verificatie Verificatie verifieert? methode moment resultaat 1 Personeel dient te kunnen o.e. o.e o.e. o.e. ontspannen en uitrusten 1.1 Het systeem dient zitgelegenheid o.e. o.e. o.e. o.e. te bieden voor 6 personen Tenminste 6m2 ruimte architect oppervlakte VO voldoet berekening De zitgelegenheid dient architect inspectie DO nog robuust te zijn uitvoeren De zitgelegenheid dient makkelijk architect inspectie DO nog makkelijk verplaatsbaar te zijn uitvoeren De zitgelegenheid dient architect zittest DO nog comfortabel te zijn uitvoeren De zitgelegenheid mag niet architect prijsopgave DO nog niet duurder zijn dan 600 euro uitvoeren Tabel 11: Verificatiematrix voor het VO Tabel 12: Het PvE (vervolg) Eis ID Omschrijving Criterium Prestatie Bandbreedte Prioriteit Bron 1.2 Het systeem dient kaartspelen o.e. o.e. o.e. Wens Personeel te faciliteren Een tafel voor tenminste aantal 1 1 Wens Personeel 4 personen tafels Tafel oppervlak dient tussen opp. 2 min. 1,5 Wens Personeel 1,5m2 en 2,5m2 te zijn in 2 max. 2, Ruimte voor een grote tafel opp. 3 min. 3 Wens Personeel voor tenminste 4 personen in De voorziening dient het eten o.e. o.e. o.e. Wens Personeel van maaltijden te faciliteren Een tafel voor tenminste Aantal 1 1 Wens Personeel 4 personen tafels Tafel oppervlak dient tussen opp. 2 min. 1,5 Wens Personeel 1,5m2 en 2,5m2 te zijn in 2 max. 2,5 1.4 De voorziening dient o.e. o.e. o.e. RV Bouwbesluit toiletbezoek te faciliteren Minimaal 1 W.C. aantal 1 min. 1 RV Bouwbesluit W.C. s 69

82 Eis ID Omschrijving Wie Verificatie Verificatie Verificatie verifieert? methode moment resultaat 1.2 Het systeem dient kaartspelen o.e. o.e. o.e. o.e. te faciliteren Een tafel voor tenminste bouwer inkooplijst DO nog 4 personen check uitvoeren Tafel oppervlak dient tussen bouwer tafel DO nog 1,5m2 en 2,5m2 te zijn specificatie uitvoeren Ruimte voor een grote tafel architect nameten VO OK voor tenminste 4 personen (2m2) in ontwerp 1.3 De voorziening dient het eten o.e. o.e. o.e. o.e. van maaltijden te faciliteren Een tafel voor tenminste bouwer inkooplijst DO nog 4 personen check uitvoeren Tafel oppervlak dient tussen bouwer tafel DO nog 1,5m2 en 2,5m2 te zijn specificatie uitvoeren 1.4 De voorziening dient o.e. o.e. o.e. o.e. toiletbezoek te faciliteren Minimaal 1 W.C. architect ruimte VO OK check Tabel 13: Verificatiematrix (vervolg) 70

83 D E F I N I T I E F E N T E C H N I S C H O N T W E R P context De vorige stappen hebben geleid tot het voorontwerp. In de nu volgende stappen worden het definitief ontwerp (DO) en het technisch ontwerp (TO)uitgewerkt. Omdat dit wederom een herhaling is van de onderdelen uit het SE procesmodel, worden deze beknopt behandeld. De stappen zijn opnieuw: Basisboek 3.3, p.37: Overzicht van de onderdelen van het SE procesmodel Eiseninventarisatie en analyse Functionele analyse en allocatie Ontwerpen Verificatie en validatie Voordat het projectteam verder gaat met het opnieuw doorlopen van het SE procesmodel wordt allereerst weer gecontroleerd of er nog wijzigingen zijn in de projectomgeving en de stakeholders. Er blijken geen wijzigingen te zijn. Het projectteam gaat daarom verder met het maken van het definitief en technisch ontwerp. In dit voorbeeld wordt dit geïllustreerd aan de hand van het object keuken. Deze gaat het team uitwerken tot op definitief ontwerpniveau. In het voorbeeld wordt niet alles meer uitgewerkt maar worden nu vooral een aantal belangrijke overwegingen en de resultaten gepresenteerd eisenanalyse op do niveau Ook voor het definitief ontwerp volgt het projectteam de activiteiten die bij de eisenanalyse stap horen. Zo kijkt het team nog een keer kritisch naar de eisen en wensen van de stakeholders en de overige eisen, worden eisen verder SMART en oplossingsvrij gemaakt, geprioriteerd en gecontroleerd. Voor elke eis wordt meteen bepaald hoe die eis geverifieerd kan worden waarmee het team al rekening houdt met de verificatiestap. Het resultaat is een verder gedetailleerd PvE. Basisboek Deel III, p : Alles over het onderdeel eiseninventarisatie en analyse van het SE procesmodel 71

84 14.3 functionele analyse op do niveau Bepaal de functionaliteit Basisboek Deel IV, p : Alles over het onderdeel functionele analyse en allocatie van het SE procesmodel Het projectteam bepaalt de functionaliteit op het niveau van het definitief ontwerp. Het projectteam vindt dat het niet nodig is om bepaalde functies nog verder uit te werken. Bijvoorbeeld de functie koelen ingrediënten zou het projectteam nog verder kunnen uitwerken, maar dat lijkt niet zo zinvol omdat het team al weet dat ze gaan kiezen voor een koelkast. Op het moment dat een functie goed kan worden uitgevoerd door kant-en-klaar te kopen oplossing, dan is het over het algemeen niet zinvol om functies verder uit te werken. Het verder uitwerken van functies gaat dan te ver en draagt niet meer wezenlijk bij aan het project. Een reden om functies toch nog verder uit te werken kan zijn om bewust te zoeken naar innovatieve alternatieven. Alternatieven die misschien beter zijn dan de standaard producten die in de markt verkrijgbaar zijn Maak de objectenboom Basisboek H10, p : Objectenboom maken De beschikbare objectenboom die hoort bij het voorontwerpniveau wordt als uitgangspunt genomen en verder uitgewerkt. Het projectteam werkt de objectenboom verder uit tot op componentniveau. Dit niveau is dusdanig gedetailleerd dat componenten daadwerkelijk gekocht of gefabriceerd kunnen worden. Denk aan tafels, stoelen, wandtegels, vloertegels, leidingen, verlichting enzovoort. Dit is het niveau dat hoort bij het definitief ontwerp ontwerp het systeem op do niveau Basisboek Deel V, p : Alles over het onderdeel maken ontwerp van het SE procesmodel Ook deze ontwerpstap is een herhaling van wat is gedaan bij het ontwerpen van het voorontwerp. Dus allereerst moet het projectteam de evaluatiecriteria gaan bepalen, vervolgens alternatieven gaan genereren en daarna deze alternatieven gaan afwegen tegen de criteria en op basis daarvan het beste alternatief kiezen. Ter illustratie worden twee definitieve ontwerpen bedacht voor het object schil. Te zien is dat de SE stappen en activiteiten steeds technischer van aard worden naarmate het ontwerp gedetailleerder wordt. Het projectteam met het bedenken van ontwerpen voor de schil van het bouwwerk om hieruit het beste alternatief te kiezen. Allereerst bedenkt het projectteam de evaluatiecriteria op basis van de eisen en de functies. De evaluatiecriteria zijn: Investeringskosten, weegfactor 2; Onderhoudskosten, weegfactor 1; 72

85 Boeien gebruiker, weegfactor 1. Het projectteam kiest voor twee alternatieven zoals te zien is in Figuur 20 en Figuur 21. Het eerste alternatief is een schil van baksteen met betonnen afdekkers. Het tweede alternatief is een schil van baksteen gecombineerd met hout en aluminium afdekkers. Het projectteam weegt de alternatieven tegen elkaar af met een multicriteria analyse (zie Tabel 14). Het team maakt gebruik van een 3-puntscore waarbij 3 punten een goede score is, 2 punten een middelmatige score, en 1 punt betekent onder gemiddeld. Het team selecteert het alternatief met de combinatie baksteen en hout. De voornaamste reden is dat dit alternatief een stuk goedkoper is en toch qua onderhoud en esthetische waarde goed scoort. Weegfactor Volledig Baksteen baksteen met hout Investeringskosten 2 1 (2) 3 (6) Onderhoudskosten 1 3 (3) 2 (2) Esthetica 1 2 (2) 2 (2) Totaal 6 (7) 7 (10) Tabel 14: MCA voor technische details Het projectteam kiest ook voor de andere objecten uit de objectenboom voor concrete oplossingen. Zo wordt voor het object keukenblok een donkergrijs keukenblokje gekozen met drie deurtjes en twee laden. In het midden bevindt zich een wasbakje met een kraan en de kosten zijn 1000 euro excl. btw Het blokje is direct leverbaar. Tevens wordt gekozen voor een afvalbak als invulling voor het object afvalopslag. Voor het object verwarmingsvoorziening wordt gekozen voor een magnetron. Voor het object koelvoorziening wordt gekozen voor een standaard tafelmodel koelkast. 73

86 (a) Artist impression (b) Detail aansluiting Figuur 20: Het baksteen alternatief (a) Artist impression (b) Detail aansluiting Figuur 21: Het baksteen met hout alternatief 14.5 Basisboek Deel VI, p : Alles over het onderdeel Verificatie/Validatie van het SE procesmodel verifieer en valideer het systeem op do niveau Ook het definitief ontwerp wordt geverifieerd. Daartoe pakt het projectteam het PvE er weer bij. In het PvE was al bepaald hoe het team wil gaan verifiëren. Nu gaat het projectteam die verificatie ook daadwerkelijk uitvoeren. Het resultaat staat in Tabel 15. Ook nu legt het projectteam het ontwerp weer ter validatie voor aan de stakeholders. Deze vinden allemaal dat er nog steeds sprake is van een goed ontwerp. Daarmee is het definitief ontwerp afgerond en kan de uitvoeringsfase starten. Het definitief ontwerp ziet er dan uit zoals weergegeven in Figuur

87 ID Omschrijving van de eis Criterium Nivo Bandbreedte E/W/RV Bron DO verificatie wie hoe wanneer ok? 1.8 Het systeem dient het bereiden o.e. o.e. o.e. E Personeel o.e. o.e. o.e. o.e. van maaltijden te faciliteren Tenminste 2m2 ruimte voor het Opp. 2 min. 2 E Personeel Architect Berekening VO ok bereiden van maaltijden in m2 afmeting, paraferen Er dient soep opgewarmd Aantal 1 min. 1 W Personeel Installateur o.e. DO o.e. te kunnen worden verwarmingspunten Er dient soep opgewarmd Aantal 1 min. 1 W Personeel Installateur Berekening afmetingen, DO ok te kunnen worden d.m.v. magnetrons aangeven positie, magnetron paraferen De magnetron dient op Aantal 1 min. 1 Raak Installateur Installateur Elektra aansluiting DO ok elektra aangesloten elektra vlak aangeven in ontwerp, te kunnen worden aansluitingen paraferen Er dienen broodjes o.e. o.e. o.e. W Personeel o.e. o.e. DO o.e. gesmeerd te kunnen worden Er dienen broodjes Aanwezigheid 1 min. 1 W Personeel Architect Berekening DO ok gesmeerd te kunnen van een afmetingen, worden op een aanrecht aanrecht aangeven positie, paraferen Ingrediënten dienen Aanwezigheid 1 min. 1 W Personeel Architect Berekening DO ok gekoeld te kunnen koelkast afmetingen worden bewaard aangeven positie, paraferen De koelkast dient op Aantal 1 min. 1 Raak Installateur Installateur Elektra aansluiting DO ok elektra aangesloten elektra vlak aangeven in ontwerp te kunnen worden aansluitingen Tabel 15: Verificatie van het DO (deels uitgewerkt) 75

88 Figuur 22: Het DO voor de casus (Bron: Nijhoff Architecten) 14.6 ontwerploop en eisenloop Nu gekozen is voor concrete oplossingen zoals de magnetron en de koelkast kunnen nieuwe functies (ontwerploop) en eisen (eisenloop) worden gedefinieerd. Het projectteam merkt op dat er geen nieuwe functies bijkomen. Het FAST diagram is compleet genoeg. Wel merkt het projectteam op dat er nieuwe eisen bijkomen. Er is namelijk gekozen voor een koelkast en een magnetron. Dit betekent dat deze apparaten op het elektriciteitsnet moeten worden aangesloten. Daarmee is een nieuw raakvlak gedefinieerd. Deze wordt als eis opgenomen in het PvE. Het PvE wordt door de eisenloop dus weer een beetje specifieker en nauwkeuriger. 76

89 14.7 technisch ontwerp Tot slot wordt het technisch ontwerp gepresenteerd (Figuur 23). Het doel van het technisch ontwerp is het zodanig -in technische zin- uitwerken en specificeren van het bouwwerk in al zijn facetten, dat op basis daarvan definitieve prijsvorming voor de uitvoering kan plaatsvinden (DNR-STB, 2009). Met SE betekent het technisch ontwerp dat keuzes en consequenties tot in detail uitgewerkt worden. In de vorige ontwerpen is bijvoorbeeld bepaald welke type keukenblok gebruikt gaat worden. In het technische ontwerp worden vervolgens de consequenties van die keuze gedetailleerd in kaart gebracht. Zo worden de dimensionering en maatvoering van de kabels en leidingen aangepast op het keukenblok. Doordat het ontwerp tot op detailniveau wordt uitgewerkt, wordt ook het mogelijk om de uiteindelijke prijs te bepalen. Figuur 23: Het TO voor de casus (Bron: Nijhoff Architecten) 77

90

91 U I T V O E R I N G context Dit hoofdstuk gaat over de uitvoering met een doorkijk naar de gebruiksfase. Tijdens de uitvoering vinden de daadwerkelijke bouwactiviteiten plaats en wordt er gebouwd conform de eisen en wensen zoals vastgelegd in het PvE en het ontwerp. Uiteindelijk wordt het systeem opgeleverd en overgedragen aan de eigenaar. Dit boek gaat niet uitgebreid in op alle activiteiten en uitdagingen van de uitvoering want dat valt niet binnen de scope van dit boek. Wel komt een aantal SE aspecten aan bod die in deze fase van belang zijn. Deze zijn: Basisboek H13-16, p : Over de uitvoeringsfase Integratie; Uitvoeringsverificatie; Ingebruikname; Validatie integratie Aangezien het project van de personeelsvoorziening zich nu in de uitvoeringsfase bevindt, werken de opdrachtnemers samen om het systeem te gaan bouwen. Ze moeten ervoor zorgen dat alle losse onderdelen op de juiste manier worden geïntegreerd tot het totaalsysteem. Figuur 24 illustreert de integratie Basisboek H13, van leidingwerk en bouwkundige aspecten. p : Integratie Om het proces van integratie goed te laten verlopen, volgen ze de SE activiteiten. Ze bepalen dus enerzijds welke onderdelen geïntegreerd moeten worden en tevens in welke volgorde dat moet gebeuren. Ze schrijven dat op in het integratieplan. Hieronder staat een aantal punten uit dat plan genoemd: Het systeem dient een aansluiting te krijgen op het bestaande elektriciteitsnetwerk. De elektriciteitskabels van dat netwerk dienen uit te komen in de meterkast; Kabels en leidingen in en rondom het keukenblok moeten zo gepositioneerd worden dat ze goed aansluiten op het keukenblok; 79

92 Figuur 24: Integratie leidingen en bouwkundige aspecten Het aanbrengen van glasvliesbehang kan pas plaatsvinden nadat de muur is opgedroogd; Het schilderen kan pas gebeuren nadat het glasvliesbehang is aangebracht; De waterleiding dient op de juiste manier in de toiletruimte te worden aangebracht zodat het de aansluiting op het inbouwreservoir goed past. Daarna dient het inbouwreservoir van de toiletpot aangebracht te worden en dan pas kan het reservoir netjes worden weggewerkt met een tegelwandje verificatie Basisboek H14, p : Verificatie Nadat de keuken is voltooid, wordt deze zo goed mogelijk geverifieerd (tussentijdse verificatie). Het resultaat daarvan staat in Tabel 16. Voor sommige eisen is het al mogelijk om ze concreet te testen (eindverificatie) ingebruikname Basisboek H15, p : Ingebruikname De personeelsvoorziening is bijna afgerond en de oplevering en ingebruikname komt snel dichterbij. Het projectteam schrijft daarom een ingebruikname plan en legt dat voor aan alle mensen die een rol hebben bij de oplevering. Iedereen 80

93 ID Omschrijving van de eis Criterium Nivo Bandbreedte E/W/RV Bron Tussenverificatie Eindverificatie wie hoe ok? wie hoe ok? 1.8 Het systeem dient het bereiden o.e. o.e. o.e. E Personeel o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. van maaltijden te faciliteren Tenminste 2m2 ruimte voor Opp. 2 min. 2 E Personeel Bouwer In werk ok Bouwer In eindresultaat ok het bereiden van maaltijden in m2 nameten en nameten en paraferen paraferen Er dient soep opgewarmd Aantal 1 min. 1 W Personeel Installateur o.e. o.e. Installateur o.e. o.e. te kunnen worden verwarmingspunten Er dient soep opgewarmd Aantal 1 min. 1 W Personeel Installateur Inkooplijst, ok Installateur Magnetrontest ok te kunnen worden d.m.v. magnetrons ruimte een magnetron nameten De magnetron dient op Aantal 1 min. 1 Raak Installateur Installateur foto van ok Installateur Magnetrontest ok elektra aangesloten elektra vlak stopcontact, te kunnen worden aansluitingen test spanning Er dienen broodjes o.e. o.e. o.e. W Personeel o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. o.e. gesmeerd te kunnen worden Er dienen broodjes Aanwezigheid 1 min. 1 W Personeel Bouwer check inkooplijst, ok Bouwer Foto van ok gesmeerd te kunnen van een ruimte nameten aanrecht worden op een aanrecht aanrecht Ingrediënten dienen Aanwezigheid 1 min. 1 W Personeel Bouwer check inkooplijst, ok Bouwer Koelkasttest ok gekoeld te kunnen koelkast ruimte nameten worden bewaard De koelkast dient op Aantal 1 min. 1 Raak Installateur Installateur foto van ok Installateur Koelkasttest ok elektra aangesloten elektra vlak stopcontact, te kunnen worden aansluitingen test spanning Tabel 16: Eindverificatie (deels uitgewerkt) 81

94 is het eens met het plan en weet nu wat hij/zij moet gaan doen. Het plan omvat onder andere de volgende zaken: Afspraken over het schoon opleveren van het gebouw. Verantwoordelijkheid voor de bouwer. Het informeren van het personeel dat ze de kantine kunnen betrekken. Tevens ervoor zorgen dat het personeel de juiste sleutels krijgt. Verantwoordelijkheid voor de opdrachtgever. Het opnemen van het dienstgebouw in de beheer- en onderhoudsplannen van de gemeente. Dus een signaal naar de afdeling Beheer en Onderhoud dat ze de kantine kunnen opnemen in hun onderhoudsprocessen. Verantwoordelijkheid voor de opdrachtgever. Afspraken met systeembeheer van de gemeente zodat zij de ICT voorzieningen kunnen gaan instellen zoals het draadloos internet, routers en computer. Verantwoordelijkheid voor de installateur. Een bericht naar de brandweer dat het gebouw definitief in gebruik wordt genomen. Tevens een sleutel naar de brandweer zodat zij in geval van calamiteiten het terrein kunnen betreden. Verantwoordelijkheid voor de opdrachtgever. Het regelen van een verhuizer die spullen van de oude naar de nieuwe kantine gaat verhuizen. Bijvoorbeeld bestek, glazen en borden voor in de keuken. Verantwoordelijkheid voor de opdrachtgever. Het doorgeven aan het schoonmaakbedrijf van de gemeente dat de kantine operationeel is en in het schoonmaakplan moet worden opgenomen. Het schoonmaakbedrijf dient een sleutel te krijgen voor toegang tot de kantine. Tevens kan het schoonmaakbedrijf de sanitair voorzieningen gaan aanbrengen zoals handdoekenrollen, prullenbakken, zeep, enzovoort. Verantwoordelijkheid voor de opdrachtgever validatie Basisboek H16, p : Validatie Tot slot maakt het projectteam een validatieplan. In dit plan staat dat de klimaatinstallatie een jaar na oplevering zal worden gevalideerd door interviews af te nemen met de gebruikers en met de gebouwbeheerders. In het validatieplan staat tevens dat gevalideerd wordt of het gebouw voldoet aan de verwachtingen door: Bedieningsgemak van de klimaatinstallatie te evalueren onder de gebruikers; 82

95 Beoordelingen te vragen van het comfort zoals ervaren door de gebruikers; Meningen van het onderhoudspersoneel over de uitgevoerde beheer en onderhoudsacties in kaart te brengen; Voor de validatie wordt 5000 euro ter beschikking gesteld en een adviesbureau zullen deze validatie uitvoeren. Een jaar na oplevering valideren de projectleider en het adviesbureau het project conform het validatieplan. Er wordt gesproken met het personeel dat gebruik maakt van de kantine. Hieruit blijkt dat de klimaatinstallatie niet altijd goed werkt. Maar dat kan ook komen omdat het personeel de ingewikkelde thermostaat niet begrijpt. Tevens geeft het personeel aan dat het handiger was geweest om de koelkast rechts van het keukenblok te hebben staan. Dat is gewoon handiger met dingen pakken. De projectleider noteert deze bevindingen en zorgt ervoor dat die in de projectendatabase van de gemeente terechtkomen. Bij een volgend project kan deze kennis dan weer gebruikt worden. Het eindresultaat van het project staat in Figuur 25. (a) Eindresultaat van dichtbij (b) Eindresultaat op afstand Figuur 25: Het eindresultaat 83