Hangjongeren Sociaal probleem met fysieke oplossing

Transcriptie

1 Hangjongeren Sociaal probleem met fysieke oplossing BK7252 Transformatiestrategieën voor Verouderde Stadswijken BSc Bouwkunde, Technische Universiteit Delft Lotte Janssen Oktober 2013 Minor Green Blue City Future Proof Neighbourhoods Abstract Hangjongeren geven in Nederland veel overlast. Ze geven inwoners en passanten een onveilig gevoel en hun hanggedrag voelt als inbreuk op de privésfeer. In dit essay is onderzocht waarom en waar de jongeren rondhangen, wie er last van heeft en waarom dat zo is. Uiteindelijk is er bekeken of er door middel van stedelijke vernieuwing een bijdrage geleverd kan worden aan de oplossing van het probleem. Sociale cohesie wordt als kernwoord door vele personen genoemd voor het oplossen van de problemen. In combinatie met overleg en luisteren naar de jongeren en buurtbewoners, zou het mogelijk zijn deze sociale cohesie te versterken door middel van stedelijke vernieuwing. Ook kan dit dus meewerken aan het oplossen van het hangjongerenprobleem. Kernbegrippen Hangjongeren, hangplek, overlast, sociale cohesie, stedelijke vernieuwing, herstructurering, JOP Voor het vak BK7252 Transformatiestrategieën voor Verouderde Stadswijken, een vak van de studie Bouwkunde aan de TU Delft, werd de opdracht gegeven een position paper te schrijven over een zelf gekozen onderwerp binnen het vakgebied stedelijke vernieuwing. Mijn interesse werd meteen gewekt door het sociale aspect van stedenbouw en de leefbaarheid van een wijk. Ik ben mij in gaan lezen en toe gaan spitsen op dit gebied en ben gekomen tot het onderwerp hangjongeren in relatie met stedenbouwkundige vernieuwing. In het hier onderstaande paper kunt u mijn persoonlijke visie aan de hand van literatuuronderzoek lezen. 1

2 1 Inleiding Of het nou een speeltuin, winkelcentrum, snackbar of een plein is, als je buiten bent zie je overal groepjes jongeren. Ze zijn nergens naar op weg, maar ze hangen rond op een en dezelfde plek. Veel mensen ergeren zich aan deze hangjongeren of ervaren overlast. Vanuit het vakgebied stedenbouw zal in deze paper worden onderzocht of dit probleem aan te pakken is op fysiek gebied, door middel van vernieuwing of herstructurering van een wijk. Om erachter te komen wat het werkelijke probleem van hangjongeren is, moet er eerst gekeken worden naar de beweegredenen en de eigenschappen van de hanggroepen en hangplekken. Ook is het belangrijk om te weten wat de omwonenden of passanten stoort aan de hangjongeren en welke overlast zij ervaren. Vervolgens zal aan de hand van een literatuurstudie worden bekeken hoe het probleem van hangjongeren opgelost of verbeterd kan worden door middel van fysieke verandering. 2 Waarom en waar hangjongeren rondhangen Ieder mens heeft van nature in zich om te zien en gezien te willen worden. Ook is het uitwisselen van praatjes, nieuwtjes en roddels op straat van alle dag. Niet voor niets wordt er in ieder dorp, stad en wijk al eeuwen lang een pleintje gemaakt. Deze pleintjes zijn niet alleen een plek voor handel, maar ook voor ontmoetingen. Deze ontmoetingen versterken de sociale cohesie binnen een wijk of dorp. Doordat de mensen die bij elkaar in de buurt wonen elkaar kennen, ontstaat er een samenhang. (VU Amsterdam, 2000) Vooral jonge mensen zijn continu op zoek naar nieuwe contacten. Op school, tijdens uitgaan, sporten, maar ook op straat, in de stad of op het voetbalveldje in de buurt. Buiten hangen is een soort natuurlijk flaneergedrag. In Zuid- Europese landen is dit een veel voorkomend fenomeen. In landen zoals Spanje of Italië zie je pleintjes vol met mensen, die daar echt niet alleen zijn vanwege het lekkere weer. (RMO, 2008) Voor de jongeren, die overigens verschillen van basisschoolleeftijd tot jongvolwassen en zowel allochtoon als autochtoon zijn, is het belangrijk om ook buitenshuis een soort eigen plek te hebben. Zoals Laermans zegt: Hangjongeren gedragen zich alsof de straathoek waar ze samentroepen hun thuis is. Hun woonst. Hun eigen plek. (Laermans, 2001, p. 28) De jongeren zijn niet ergens naar op weg, zijn niet op pad voor een boodschap, maar zijn buiten om het buiten zijn en met elkaar zijn, verder niks. Ook is het voor veel jongeren een manier om stiekeme dingen te doen, die ouders niet mogen weten, zoals een sigaret roken. Vrienden ontmoeten elkaar op straat, zodat geen enkele van de ouders hier achter komt. Het hangen op straat is een vorm van grenzen opzoeken, experimenteren en jezelf leren kennen. Voor jongeren voelt het alsof ze op straat hierbij meer privacy hebben dan bijvoorbeeld thuis of op school. Volgens de raad maatschappelijke ontwikkeling zijn er drie typen hangjongeren te onderscheiden, namelijk de hinderlijke, de overlast gevende en de criminele. (RMO, 2008). Deze drie typen hebben verschillende eigenschappen en de mate van overlast is oplopend. De hinderlijke groep kenmerkt zich als een groep die regelmatig met elkaar omgaat. Door hun aanwezigheid, hun gehang en uiterlijk ontlokken ze hinder of irritatie bij omwonenden of passanten. De overlast gevende groep geeft meer overlast dan de hierboven genoemde. Zij pleegt bijvoorbeeld kleine diefstallen of intimideert voorbijgangers. Het laatste type hanggroep laat zich in met zwaardere vormen van criminaliteit. (RMO, 2008, p. 12) De in de tekst hierboven genoemde redenen voor het rondhangen van jongeren, gaat natuurlijk niet op voor de criminele groep jongeren. Bij deze jongeren zijn het veel meer oorzaken die leiden tot hun gedrag, zoals trauma s, opvoeding of ander soort problemen. Op deze groep zal het vervolg van deze paper dan ook niet gericht zijn. De plekken waar de jongeren rondhangen zijn verschillend. Wel gaat het in alle gevallen om plekken in de openbare ruimte. Speeltuintjes en trapveldjes zijn bekende hangplekken. Ook bankjes bij bijvoorbeeld een winkelcentrum of snackbar zijn veel voorkomend. In naoorlogse wijken zijn daarbij ook veel verborgen plekken, die uitlokken tot hangplek. Er is vrijwel geen verschil in populariteit van hangplek tussen 2

3 plekken dichtbij woningen of verder er vandaan. De hangjongeren trekken zich hier weinig van aan. Wel is het vaak belangrijk dat ze zich niet bekeken voelen. Ook is het zo dat de verschillende types die hierboven beschreven staan, iets van voorkeur verschillen in de soort hangplek. De groepen die zich inlaten met criminaliteit zullen vaker kiezen voor een beschutte plek, bijvoorbeeld achter hoge bosjes of achter een vervallen gebouw. Deze verscheidenheid aan plekken om rond te hangen heeft ook te maken met het feit dat door mobiele telefoons een vaste plek niet meer nodig is. De snelle communicatie maakt het mogelijk om iedere keer een andere plek af te spreken. (Burer e.a., 2009) 3 Waarom hanggedrag als overlast wordt ervaren In Nederland wordt het hanggedrag van jongeren vaak als vervelend ervaren. Niet alleen de aan te wijzen daden, zoals vernieling of vervuiling, maar ook puur de aanwezigheid van de jongeren leidt al tot ergernis. Hoe het komt dat de hangjongeren de omgeving irriteren, kan deels gevonden worden in de instelling van onze maatschappij. In onze maatschappij, die steeds individualistischer wordt, verwachten wij namelijk van elkaar dat we alle vrijheid hebben. Vrijheid om je leven en je tijd in te vullen zoals je dat zelf wil. Dat is mogelijk, tot op zekere hoogte. De vrijheid van een ander mag de vrijheid of leefbaarheid van een ander niet in gedrang brengen. (Deklerck & Pleysier, 2006) In principe hebben de hangjongeren dus alle vrijheid om te zijn waar ze willen zijn, maar er zijn ongeschreven regels die zeggen dat dit niet in strijd moet zijn met een prettige leefomgeving voor omwonenden. Zoals Ponsaers en Terpstra het zeggen: Overlast hangt samen met het precaire evenwicht tussen vrijheid en veiligheid (Deklerck & Pleysier, 2006, p.7) Als de jongeren deze ongeschreven regels niet van huis uit hebben meegekregen, of er bijvoorbeeld niets om geven omdat ze in de puberfase van hun leven zijn en zich afzetten tegen de regels, ontstaat er dus een ongelijkheid in dit evenwicht. De buiten rondhangende jongens geven passanten vaak een onveilig gevoel. Dit gevoel ontstaat doordat men de gewaarborgde veiligheid van de publieke anonimiteit mist, de zekerheid dat een onbekende je niet zomaar zal aanspreken. (Laermans, 2001) Ook geven de jongeren vaak een onzeker gevoel. Als passant begeef je je in de openbare ruimte met een doel, je bent ergens naar op weg. De jongeren blijven op een plek, zonder doel. Dit geeft een gevoel van onbegrip. Ook is het hanggedrag een annexatie van de publieke ruimte. De ruimte waar normaal alle passanten en omwonenden gebruik van kunnen maken, wordt geclaimd door de groep die daar uren of dagen rondhangt. Andere gebruikers kunnen deze openbare ruimte dus niet meer of in ieder geval niet meer plezierig gebruiken. Het gevoel dat de jongeren aan omwonenden geven, wordt goed duidelijk gemaakt door Breeuwsma; De bron van overlast ligt buiten onze privésfeer, in de publieke of openbare ruimte, maar wordt wel ervaren als een inbreuk op onze privésfeer. (Deklerck & Pleysier, 2006, p.9). De jongeren tasten het gevoel van geborgenheid en privacy aan. Ook is geluidsoverlast een belangrijk punt. De jongeren maken vaak veel geluid, ze schreeuwen naar elkaar (zeker als er alcohol gedronken is) en hebben soms brommers of scooters bij zich die ze hard laten ronken. Naast de sociale overlast van de jongeren, is er natuurlijk vaak ook fysieke overlast. Afval wordt niet opgeruimd en vervuilt dus de openbare ruimte. Daarbij worden er door sommige groepen af en toe dingen vernield. Denk hierbij aan vuurwerk in een prullenbak, graffiti op speeltoestellen, kleine brandjes, verkeersborden slopen e.d.. Zeker op plekken waar jonge kinderen moeten kunnen spelen, leiden deze zaken tot grote overlast en ergernis bij omwonenden. 4 Oplossing binnen stedenbouwkundige vernieuwing In veel steden in Nederland wordt stedelijke vernieuwing of herstructurering uitgevoerd. Vaak zijn een aantal van de doelen van deze vernieuwing het verbeteren van sociale cohesie, leefbaarheid en een gevoel van veiligheid creëren. Binnen deze doelen valt dus ook het oplossen van overlast van hangjongeren. De vraag is of deze doelen op sociaal gebied wel behaald kunnen worden 3

4 door middel van fysieke ingrepen in een wijk. Deze vraag, of sociale problemen op te lossen zijn door middel van fysieke verandering, is een bekend discussiepunt. Al jaren blijkt dat de visie van architecten en stedenbouwkundigen op problematiek in steden verschilt van de visie van sociale wetenschappers. (Van Dorst e.a., 2012, p.59) Sociale wetenschappers zetten al gauw vraagtekens bij deze koppeling, terwijl stedenbouwkundigen en architecten vaak van mening zijn dat dit een juiste verbinding is. Volgens A. Ouwehand is fysieke vernieuwing geen doel op zich, maar is het gericht op woon-, werk-, productie- en leefmilieu in en rond de steden. Hieruit blijkt dat de fysieke vernieuwing automatisch het sociale verbeteren in zich draagt, omdat fysieke vernieuwing op zich zelf geen doel is. Hiermee wordt echter niet gezegd dat fysieke vernieuwing ook daadwerkelijk bijdraag aan de oplossing voor sociale doelen/problemen. (Van Dorst e.a., 2012, p.61 ) Marissing, Bolt & van Kempen zeggen in hun rapport over stedelijke vernieuwing en sociale cohesie dat sociale thema s als veiligheid, leefbaarheid en sociale cohesie bijna niet meer los kunnen worden gezien van fysieke ingrepen als sloop, nieuwbouw of herinrichting van de openbare ruimte. (Marissing e.a., 2004) Hiermee wordt dus ook het omgekeerde van het hier bovenstaande genoemd. Fysieke vernieuwing is altijd verbonden met sociale thema s, maar sociale thema s zijn dus ook onlosmakelijk verbonden met fysieke ingrepen. In veel artikelen, rapporten en publicaties wordt gesproken over sociale cohesie. Dit lijkt het toverwoord voor een veilige, leefbare en gezonde wijk. Hangjongeren zouden door deze sociale cohesie zich meer bewust zijn van de overlast die ze plegen, omdat ze de personen die ze tot last zijn kennen. Ook zou door sociale cohesie de buurt jongeren eerder aan durven spreken op hun gedrag. Door een gevoel van samenhorigheid en verantwoordelijkheid voor de wijk, zouden jongeren met meer respect omgaan met zowel de inwoners van de wijk als met de openbare ruimte. Ook Dhr. R. Grondel, wethouder Openbare Ruimte van Amsterdam, is van mening dat gebrek aan sociale cohesie de oorzaak is van het feit dat jongeren altijd worden gezien als overlast. Doordat er geen sociale cohesie is, ontstaat er een gebrek aan tolerantie en acceptatie. (VU Amsterdam, 2000) Als de sociale cohesie versterkt zou worden, zou er dus minder gevoel van overlast zijn. De vraag blijft dan of de sociale cohesie versterkt kan worden door vernieuwing en herstructurering van een wijk. Volgens Franken is dit inderdaad mogelijk. Maar volgens hem versterkt niet alleen de fysieke verandering op zich de cohesie. Vooral de participatie bij het maken van de vernieuwingsplannen zullen leiden tot nieuw cement tussen bewoners. Het daagt ze uit om zich weer verantwoordelijke te gaan voelen voor hun buurt en het proces van verbetering. (Marissing e.a., 2004, p.25) Ook inspraak van jongeren bij herstructureringsplannen van een wijk zouden dus zorgen voor minder overlast. Hierover zegt Dhr. R. Wiggers, dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam: Een JOP is niet te plannen: je moet de jeugd volgen; nagaan waar ze gaan zitten en ze vervolgens aanspreken en de ruimte samen inrichten. Het is noodzakelijk om binnen de wijk plekken te reserveren, bij voorkeur centraal in de wijk, bij winkelcentra en scholen en dergelijke. Daar kan dan op termijn ruimte voor jongeren komen. (VU Amsterdam, 2000, p.24) Het begrip JOP dat hierboven genoemd wordt, staat voor Jongeren OntmoetingsPlek. Een JOP is een plek in de openbare ruimte die ingericht is voor jongeren om bij elkaar te komen. Volgens Dhr. R. Wiggers is het dus belangrijk om jongeren een eigen plek te geven in een wijk. Door middel van stedelijke vernieuwing is dit te realiseren. De gemeente Barendrecht is het hier niet geheel mee eens. Er wordt gezegd: Er zullen nu eenmaal altijd groepen jongeren zijn die zich bijvoorbeeld niet naar een speciaal gecreëerde JOP laten leiden. (Demiryürek, 2007, p.38) Stade Advies schrijft in opdracht van Provincie Utrecht het volgende: De openbare ruimte wordt steeds minder aantrekkelijk voor jongeren. Het gebruik ervan leidt vaak - al dan niet terecht - tot gevoelens van overlast bij omwonenden. Ook is er weinig gelegenheid om rond te hangen. In veel wijken ontbreken plekken om te chillen en sporten. (Burer, 2009, p.5) Verder is het van mening dat de plekken waar de jongeren elkaar kunnen ontmoeten, moeten 4

5 aansluiten bij hun leefwereld. Zij hebben een ruimte nodig waar ze kunnen experimenteren, een ruimte waar zij als spontane gebruikers de bestemming kunnen invullen. Volgens Stade Advies is er dus in de huidige steden te weinig ruimte voor jongeren in de openbare ruimte. Het is van mening dat door in overleg met jongeren ruimtes te creëren, de gevoelens van overlast en onveiligheid zullen verdwijnen bij de omwonenden. Na gesprekken met jongeren heeft Stade Advies de eisen die zij stellen aan een hangplek onder woorden gebracht. Een eigen ontmoetingsplek met afdak tegen de regen staat voorop. Met het oog op eventuele overlast moet de locatie op afstand van woningen zijn gelegen, maar ook niet té afgelegen aangezien contact met de buitenwereld van belang is. Indien verschillende leeftijdsgroepen gebruik maken van dezelfde locatie, geven ze de voorkeur aan het (gedeeltelijk) afscheiden van de ruimtes. (Burer, 2009, p.5) Er wordt dus gezegd dat de overlast van hangjongeren wel degelijk door fysieke veranderingen aangepakt kan worden, zij het in combinatie met sociale interactie met de jongeren. Na onderzoek in wijken van grote steden, met relatief veel overlast van hangjongeren, werd geconcludeerd door Bergeijk e.a. dat fysieke oplossingen, zoals sloop van hanggebieden of het plaatsen van hekken in de meeste gevallen leidt tot verplaatsing van het probleem naar een andere plek. Er wordt duidelijk gemeld dat het noodzakelijk is om met de jongeren te bespreken wat hun behoeften zijn. Op deze manier zal het probleem verdwijnen en niet verplaatsen. (Bergeijk, 2008) Ook A. Ouwehand is van mening dat doelstellingen om door middel van bouwkundige ingrepen de sociale cohesie te stimuleren, te hoogdravend zijn gebleken. Volgens hem worden sociale problemen niet eenvoudig met fysieke ingrepen opgelost. Wel zegt hij dat fysieke ingrepen kunnen bijdragen aan het oplossen van bestaande problemen in een buurt. (Van Dorst e.a., 2012, p.75) Door sommige bronnen worden er naast grote begrippen als sociale cohesie ook daadwerkelijk fysieke oplossingen genoemd. In Kanaleneiland, een probleemwijk in Utrecht, worden bijvoorbeeld mosquitos gebruikt om jongeren van bepaalde plekken vandaan te houden. Mosquitos zijn apparaatjes die hoge pieptonen maken. Deze pieptonen zijn alleen te horen door jongeren t/m ongeveer 25 jaar. Ouderen horen deze dus niet. Volgens een buurtbeheerder uit deze wijk is dit een fysieke oplossing voor op de korte termijn. Het probleem van hangjongeren wordt er niet mee opgelost, maar er is wel meer grip op de plekken waar de jongeren naar toe gaan en waar ze weg blijven. (Van Slooten, 2008) Naast de mosquitos zijn er een aantal andere ingrepen in de openbare ruimte die genoemd worden door inwoners als oplossing voor overlast van hangjongeren. Geïnterviewde inwoners van Kortrijk, een plaats in België, melden dat als er op donkere, verborgen plekken meer verlichting aangebracht zou worden, passanten en omwonenden zich hier minder onveilig zouden voelen. (Deklerck & Pleysier, 2006) Toch geeft Tijne Berg le Clercq in het rapport van Het Nederlands Jeugd Instituut over overlast aan dat ook extra verlichting alleen effect lijkt te hebben in combinatie met inzet van andere maatregelen. (Berg le Clercq, 2012) Er wordt ook door de inwoners benoemd dat het voor iedereen het best zou zijn als de zones waar de jongeren rondhangen, worden gecreëerd op plaatsen waar ze letterlijk weinig overlast kunnen veroorzaken, verwijderd van speeltuintjes voor kinderen of woningen. Ook noemen inwoners het inrichten van een groene ruimte voor jeugd en bijvoorbeeld en skatepark of basketbalveld. 5 Conclusie Na bovenstaande analyse kan geconcludeerd worden dat de meeste personen en instanties van mening zijn dat een fysieke oplossing zoals vernieuwing of herstructurering van een wijk een niet op zichzelf staande oplossing voor het probleem hangjongeren kan zijn. Om een sociaal probleem op te lossen, moet er meer gebeuren dan alleen de openbare ruimte anders indelen. De inwoners van een wijk moeten betrokken 5

6 worden bij de vernieuwingsplannen en ook naar de wensen van de jongeren in de wijk moet door de stedenbouwkundige ontwerpers geluisterd worden. Als de jongeren inspraak hebben op waar hun ontmoetingsplekken komen en hoe deze ingericht worden, zullen zij hier eerder gebruik van maken. Ook ontstaat er door de samenkomsten en overleggen van buurtbewoners een vernieuwde sociale cohesie, die er voor kan zorgen dat de overlast vermindert. Toch is er ook een groep mensen die vinden dat fysieke, soms tijdelijke, oplossingen wel degelijk werken. Meer verlichting aanbrengen op donkere plekken of het ophangen van mosquitos is door verscheidene wijken als oplossing ervaren. 6 Aanbevelingen Aan de hand van mijn conclusies heb ik de volgende aanbeveling geformuleerd. In de conclusie werd duidelijk dat de meeste bronnen het met elkaar eens waren over het feit dat een stedelijke vernieuwing of herstructurering wel degelijk bij kan dragen aan de oplossing van een sociaal probleem als hangjongeren. Ik ben het er mee eens dat dit alleen tot een oplossing leidt als bij het ontwerpproces van het te vernieuwen gebied de inwoners van het gebied inspraak hebben. Jongeren worden graag gehoord en zij zullen veel eerder positief gestemd zijn naar hun omgeving als er geluisterd wordt naar wat zij zoeken in een hangplek. Mijn aanbeveling is om bij het aanpakken van het probleem hangjongeren, goed overleg te plegen en de jongeren serieus te nemen. Op deze manier zullen zij helpen met het inrichten van de openbare ruimte en zullen de buurtbewoners en de jongeren meer begrip voor elkaar krijgen. Als de buurtbewoners samen met de jongeren geschikte locaties voor hangplekken zoeken en deze zodanig inrichten dat de jongeren zich medeverantwoordelijk voelen en de jongeren zich bewuster worden van hun gedrag, zal de overlast ernstig verminderd worden. Ook adviseer ik om bij vernieuwing van een wijk de verborgen plekken in een buurt te laten slopen of hier een niet verborgen plek van te maken. Literatuur Van Beckhoven, E. & Van Kempen, R. (2002). Het belang van de buurt. Zeist: A-D Druk BV. Berg le Clercq, T. (2012). Wat werkt bij overlast?. Nederlands Jeugd Instituut. Van den Berg, C. (2010). Werkt herstructurering?: een onderzoek naar de duurzame effecten van (fysieke) herstructurering op sociale processen in Oud-Krispijn (Masterthesis, Universiteit Utrecht). Bergeijk, E. V., Kokx, A., Bolt, G., & Van Kempen, R. (2008). Helpt herstructurering: Effecten van stedelijke herstructurering op wijken en bewoners. Delft: Eburon. Bolt, G., Torrence, M. (2005). Stedelijke herstructurering en sociale cohesie. Zeist: A-D druk BV. Burer, K., Sadée, C., Van Woudenberg, S. (2009). Geef jongeren de openbare ruimte. Stade Advies BV & Provincie Utrecht. Deklerck, J. & Pleysier, S. (2006). Over hondenpoep en hangjongeren: een verkennend onderzoek naar overlastfenomenen in parken en groenzones. Tijdschrift voor veiligheid (5)1. Demiryürek, F. (2007) Onderzoek naar aanpak van hangjongerenproblematiek in Barendrecht (Afstudeerscriptie, Erasmus Universiteit Rotterdam). Van Dorst, M., Klaasen, I., Rooij, R., Wind, F. (2012). Transformatiestrategieën voor verouderde stadswijken: ingrijpen in een complexe en kwetsbare werkelijkheid. Amsterdam: Techne Press. Karsten, L., Kuiper, E., Reubsaet, H. (2001). Van de straat?: de relatie jeugd en openbare ruimte verkend. Assen: Koninklijke Van Gorcum & Comp. BV. Van Kempen, R., Kleinhans, R., Ouwehand, A., Visscher, H. (2008). Van wijken weten: beleid en praktijk in de stedelijke vernieuwing. Amsterdam: IOS Press BV. Laermans, R. (2001). Ruimten van cultuur. Leuven: Uitgeverij Van Halewyck. Marissing, E. V., Bolt, G., & Kempen, R. V. (2004). Stedelijk Beleid en Sociale Cohesie: in twee herstructureringswijken: Nieuw-Hoograven (Utrecht) en Bouwlust (Den Haag). Op de Laak, X. (2010). Het belang van lerende team voor de duurzame stedelijke ontwikkeling in Nederland (Masterthesis, Open Universiteit). Van Ringelenstein, N. (2012). De beleving van veiligheid, leefbaarheid en sociale cohesie in krachtwijken: een onderzoek waarbij bewoners uit Den Haag aan het woord zijn (Masterthesis, Universiteit Utrecht). 6

7 RMO (2008). Tussen flaneren en schofferen: een constructieve aanpak van het fenomeen hangjongeren. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Van Slooten, J. (2008). Herstructureren in Kanaleneiland: de sociale gevolgen van fysiek ingrijpen in een probleemwijk (Scriptie, Universiteit Utrecht). Terwee-Moulood, D. (2013). Herstructurering & sociale cohesie in Ondiep (Masterthesis, Universiteit Utrecht). VU Amsterdam (2000). Hangplekken, uitdaging voor jeugdbeleid (Verslag congres). 7