Laagland Archeologie Rapport 86

Transcriptie

1 Laagland Archeologie Rapport 86 Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek - karterende fase Beekzijdeweg, Vasse gemeente Tubbergen (OV). september 2017 Versie 2 (definitief) In opdracht van: mevr. D.B.J. Dierink Beekzijdeweg RV Vasse

2 7 Colofon Laagland Archeologie Rapport 86 Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek - karterende fase Beekzijdeweg te Vasse, gemeente Tubbergen (OV) Auteur: E.W. Brouwer veldonderzoek: J.A.M. Oude Rengerink In opdracht van: mevr. D.B.J. Dierink Foto s en tekeningen: Laagland Archeologie Status rapport: Versie 2 (definitief) Controle: J. Wijnen Autorisatie: E.W. Brouwer ISSN Laagland Archeologie V.O.F Cobbingstraat DA Ootmarsum info@laaglandarcheologie.nl KvK-Nummer: Laagland Archeologie V.O.F, Ootmarsum, september 2017 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Laagland Archeologie V.O.F. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

3 Samenvatting Laagland Archeologie heeft in juli 2017 een Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek - karterende fase uitgevoerd aan de Beekzijdeweg te Vasse. Het onderzoek vond plaats in verband met de ruimtelijke procedure vanwege het voornemen op het terrein een nieuwe ligboxenstal en een schuur te bouwen. Het bureauonderzoek had tot doel een archeologisch verwachtingsmodel op te stellen. Het terrein bevindt zich op de helling van een stuwwal, waarop later dekzand is afgezet. Hierin heeft waarschijnlijk podzolvorming plaatsgevonden. Op basis van het bureauonderzoek wordt in het zuidelijke deel van het bouwblok een plaggendek verwacht. In het bouwblok worden resten uit de periode neolithicum late middeleeuwen verwacht. Resten uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd van voorgangers van de huidige boerderij worden verwacht in het noordelijke deel (erf). De huidige bebouwing en subrecente bebouwing zal hier voor een deels verstoord bodemprofiel hebben gezorgd. In het zuidelijke deel, onder het veronderstelde plaggendek, worden resten uit de periode neolithicum ijzertijd verwacht. Qua te verwachten complextypen moet rekening gehouden worden met urnenvelden, grafheuvels, raatakkers en nederzettingen. Het karterend booronderzoek had tot doel het verwachtingsmodel van het bureauonderzoek te toetsen en aan te vullen. In het zuidelijke deel van het bouwblok is inderdaad een plaggendek aangetroffen, die dikker bleek te zijn dan verwacht. Soms zijn resten van een E-horizont aangetroffen in de onderzijde van het plaggendek (spikkels loodzand). In één boring is een B-horizont gezien en in enkele boringen is onder het plaggendek een BC-horizont waargenomen. Het onderzoek heeft geen archeologische indicatoren opgeleverd behalve een fragment van een spinsteen uit de 16 e eeuw, die in het plaggendek is aangetroffen en als bemestingsvondst is geïnterpreteerd. Aangezien geen vondsten uit relevante lagen zijn aangetroffen, wordt aanbevolen geen vervolgonderzoek uit te voeren. De implementatie van dit advies is in handen van de gemeente Tubbergen, hierin vertegenwoordig door haar regio-archeoloog, de heer A. Vissinga (regio-archeoloog), , mail avissinga@oversticht.nl

4 Samenvatting 5 1 Inleiding Aanleiding onderzoek Afbakening plan- en onderzoeksgebied Administratieve gegevens Huidige situatie en toekomstig gebruik Onderzoeksdoel 9 2 Inventarisatie Inleiding Landschappelijke ontwikkeling Archeologie Gemeentelijke archeologische advies- en verwachtingskaart Bekende archeologische waarden Eerder archeologisch onderzoek Historie 15 3 Conclusie 19 4 Verwachtingsmodel 20 5 Veldonderzoek Beschrijving onderzoeksmethodiek Vraagstelling resultaten: lithologie, lithogenese en bodemontwikkeling Resultaten: archeologie 23 6 Conclusie en verwachting 24 7 Selectieadvies 26 literatuur 27 BIJLAGE 1 AMZ-cyclus 28 BIJLAGE 2 Archeologische perioden 30 BIJLAGE 3 Geomorfologische kaart 32 BIJLAGE 4 Actueel Hoogtebestand Nederland 33 BIJLAGE 5 Bodemkaart 34 BIJLAGE 6 Waarnemingen, AMK-terreinen en onderzoeksmeldingen 35 BIJLAGE 7 Boorpuntenkaart veldonderzoek 36 BIJLAGE 8 Boorstaten veldonderzoek 37

5 HOOFDSTUK 1 INLEIDING 1.1 AANLEIDING ONDERZOEK De aanleiding voor het onderzoek vormt de aanvraag voor een omgevingsvergunning. Deze omvat de sloop van een bestaande kapschuur en een stal. Deels op de locatie van de bestaande gebouwen worden een nieuwe ligboxenstal en een schuur ten behoeve van machineberging gebouwd. De gemeente Tubbergen heeft een eigen archeologiebeleid. Op basis van het bestemmingsplan dient archeologisch onderzoek uitgevoerd te worden om aan te tonen dat eventueel aanwezige archeologische waarden niet onevenredig worden of kunnen worden geschaad door de geplande bouwactiviteiten. De ingrepen vinden plaats binnen een bouwblok van ongeveer 1,3 ha. De daadwerkelijke omvang van de geplande bodemverstoring (nieuwbouwlocaties) bedraagt gezamenlijk ongeveer 4300 m 2. De ligboxenstal wordt waarschijnlijk deels onderkelderd (gierkelder), waardoor de geplande verstoring op deze locatie waarschijnlijk dieper dan 100 cm mv reikt. Op de locatie van de geplande schuur zal de verstoringsdiepte waarschijnlijk minder zijn. Op de gemeentelijke archeologische advies- en verwachtingskaart (zie afbeelding 4) ligt het plangebied overwegend op zones met een hoge verwachting en binnen de bufferzone van een archeologische vindplaats en historisch erf). Het gemeentelijk beleid schrijft voor dat archeologisch onderzoek noodzakelijk is als het plangebied groter is dan 2500 m 2 en de bodemingreep dieper reikt dan 40 cm. De omvang van de geplande verstoringen overschrijdt de vrijstellingsgrenzen zoals die in het vigerende gemeentelijk archeologiebeleid zijn aangegeven. 1.2 AFBAKENING PLAN- EN ONDERZOEKSGEBIED Het plangebied 1 betreft de Beekzijdeweg in Vasse, gemeente Tubbergen (OV), zie onderstaande afbeelding. 1 Hieronder worden bouwblok en plangebied als synoniem gebruikt. 7

6 Afbeelding 1. Ligging van het plan- en onderzoeksgebied. Voor een beter begrip van de bodemkundige omstandigheden en de archeologie van de planlocatie is een groter gebied bestudeerd. Een zone van 500 m rondom het bouwblok wordt voldoende geacht om de archeologische potentie van het plangebied in kaart te brengen. Deze zone wordt aangeduid als onderzoeksgebied. 1.3 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS OBJECTGEGEVENS BOUWBLOK Opdrachtgever Uitvoerder Bevoegde overheid Plaats Gemeente Provincie Kaartblad Archeoregio Coördinaten hoekpunten (bouwblok) mevr. D.B.J. Dierink Laagland Archeologie gemeente Tubbergen Vasse Tubbergen Overijssel 22W 3, Overijssels-Gelders zandgebied noord oost zuid west Gezamenlijk oppervlak circa m 2 (1,3 ha) Omvang bodemverstoring circa 4300 m 2 Onderzoeksaanmelding Archis Opsteller onderzoek E.W. Brouwer / / / /

7 Beheerder en plaats documentatie Laagland archeologie VOF, vestiging Ommen. Tabel 1. Objectgegevens. 1.4 HUIDIGE SITUATIE EN TOEKOMSTIG GEBRUIK Het bouwblok is momenteel deels bebouwd, zie onder. Het onbebouwde deel van het terrein is deels in gebruik als erf; het zuidelijke deel is in gebruik als bouwland (akker). Afbeelding 2. bouwblok met ligging geplande en te slopen gebouwen. Links: nieuwe situatie. Rechts: huidige situatie 1.5 ONDERZOEKSDOEL Het uitgevoerde onderzoek behoort tot de eerste fasen in het huidige archeologische onderzoeksproces (zie bijlage 1). Het bureauonderzoek heeft tot doel een archeologisch verwachtingsmodel op te stellen aan de hand van bestaande bronnen, en te bepalen of en zo ja welke delen van het bouwblok in aanmerking komen voor vervolgonderzoek. Het verwachtingsmodel wordt getoetst en zo nodig aangevuld door middel van een karterend booronderzoek. Op grond van de resultaten van dit onderzoek kan worden beoordeeld of en zo ja, welke vorm van vervolgonderzoek nodig is om de archeologische waarde van het gebied te kunnen vaststellen. 9

8 Voor realisering van de doelstelling wordt de volgende vraagstelling gehanteerd: Wat is de fysisch-geografische situatie van het gebied? Hoe is de bodemopbouw in het bouwblok en in welke mate is deze nog intact? Wat is de invloed van de geomorfologische en bodemkundige aspecten van het bouwblok op bewoning en gebruik in het verleden? Welke bekende archeologische waarden (complextype, archeologische periode) bevinden zich in het plan- en onderzoeksgebied? Wat is bekend over het historisch gebruik van het bouwblok in het verleden? Wat is de specifieke verwachting van het bouwblok ten aanzien van archeologische waarden? (datering, complextype, omvang, diepteligging, gaafheid en conservering, locatie, uiterlijke kenmerken (artefacten en type indicatoren), mogelijke verstoringen) 10

9 HOOFDSTUK 2INVENTARISATIE 2.1 INLEIDING In dit hoofdstuk worden de relevante landschappelijke ontwikkeling en huidige bodemkundige situatie beschreven. Tevens wordt ingegaan op de bekende archeologische waarden in de omgeving van het bouwblok en de historische situatie. Voor wat betreft de in de tekst genoemde archeologische perioden wordt verwezen naar bijlage LANDSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING Op de geomorfologische kaart (bijlage 3) ligt het bouwblok op een grondmorenerug met een dekzanddek (legenda-eenheid 5H6). In het westen en zuiden komen droge dalen (2R3) voor. De grondmorenerug (stuwwal) is tijdens de voorlaatste ijstijd (het Saalien, voor heden) ontstaan door het voortkruiende landijs. Het zijn opgestuwde afzettingen van onder andere vlechtende rivieren en bestaan uit een mengsel van leem, zand, klei en grind (keileem). Droge dalen zijn in de laatste ijstijd (Weichselien, voor heden) ontstaan. Het landijs bereikte Nederland toen niet, maar de grond was wel permanent tot op enkele tientallen meters bevroren. In de zomermaanden ontdooide de bovenlaag en veranderde in een papperige massa, omdat het water niet door de bevroren ondergrond kon inzijgen. Het water stroomde over de oppervlakte langs de heuvel weg en sleet daarbij dalen uit. In het Laat- Weichselien werd het geleidelijk warmer. Het water kon nu dieper wegzakken en de dalen vielen droog. Ook tegenwoordig zijn de dalen meestal niet watervoerend: regenwater infiltreert direct in de ondergrond. In het Laat-Weichselien en Vroeg- Holoceen werd door de wind een dik pakket dekzand afgezet. Hoewel de oorspronkelijke morfologie wat verflauwd is door het dekzand zijn op het AHN (Actueel Hoogtebestand Nederland, zie bijlage 4) zowel de stuwwal als de droge dalen gemakkelijk te herkennen. Het bouwblok ligt daarbij op de westelijke flank van de stuwwal. Bodemkundig (bijlage 5) ligt het bouwblok overwegend in een zone met haarpodzolgronden van leemarm en zwak lemig fijn zand (Hd21). In het zuidwestelijke deel komen veldpodzolgronden voor van zwak lemig fijn zand (Hn21). Zowel haar- als veldpodzolgronden zijn meestal gevormd in heide, soms in bosgebieden. Het zijn relatief arme, schrale gronden. Op de locaties waar de droge dalen zijn ontstaan bevinden zich beekeerdgronden van lemig fijn zand (pzg23). In de omgeving komen hoge zwarte enkeerdgronden (zez23) en laarpodzolen (chn23) voor. Zowel enkeerdgronden als laarpodzolen hebben een cultuurdek dat vanaf de late middeleeuwen is ontstaan door een stelselmatige plaggenbemesting. Het plaggendek van de enkeerdgrond is daarbij meer dan 50 cm dik; dat van de laarpodzolgrond minder. 11

10 Onderstaande afbeelding toont een detailopname van het AHN. De hoge zwarte enkeerdgrond is rechts te herkennen als een wat hoger terrein. Een dergelijk kussenvormig terrein komt ook voor in en ten zuiden van het bouwblok, al is deze minder geprononceerd. Mogelijk gaat het hier om een relatief klein plaggendek (eenmanses) die niet op de bodemkaart is aangegeven. Afbeelding 3. Detailopname van het bouwblok op het AHN. 2.3 ARCHEOLOGIE GEMEENTELIJKE ARCHEOLOGISCHE ADVIES- EN VERWACHTINGSKAART Op de gemeentelijke archeologische advies- en verwachtingskaart van Tubbergen ligt het plangebied overwegend in een zone met een hoge archeologische verwachting. Deze kaart is gebaseerd op een (gedetailleerde) geomorfologische kaart. Het plangebied ligt daarbij overwegend in een zone met dekzandhoogten en ruggen en dekzandwelvingen en vlakten. Voor dekzandhoogten en ruggen geldt een hoge verwachting voor archeologische resten uit alle perioden. Voor dekzandwelvingen en vlakten geldt een middelmatige verwachting voor archeologische resten uit alle perioden en een verhoogde kans voor resten uit de steentijd op de hoogste delen van de welvingen. Voor resten uit de late middeleeuwen geldt een verhoogde kans langs randen van dekzandhoogten en ruggen met een plaggendek. Archeologische resten liggen vlak onder het maaiveld en zijn daardoor kwetsbaar voor bodemingrepen. 12

11 Afbeelding 4. Uitsnede uit de gemeentelijke archeologische advies- en verwachtingskaart van Tubbergen. Het plangebied is paars omlijnd. Bron: gemeente Tubbergen. 13

12 2.3.2 BEKENDE ARCHEOLOGISCHE WAARDEN Waarnemingen Bijlage 6 toont de locaties van de bekende archeologische waarden en de uitgevoerde archeologische onderzoeken in de omgeving van het bouwblok. Binnen het bouwblok is één waarneming geregistreerd; in het onderzoeksgebied zijn diverse waarnemingen bekend. In onderstaande tabel worden de waarnemingen toegelicht. WAARNEMING SNUMMER COMPLEXTYPE DATERING OMSCHRIJVING 1321 urnenveld late bronstijd Eemscultuur; verbrand bot en aardewerk (urn) laat-neolithicum stenen hamerbijl (administratief geplaatst midden-neolithicum stenen bijl (Fels rechteck Beil) grafheuvel neolithicum ophoging grafheuvel late bronstijd Eemscultuur; handgevormd aardewerk, crematieresten grafheuvel bronstijd ophoging Tabel 2. Waarnemingen binnen het onderzoeksgebied. Waarnemingen binnen het bouwblok zijn vet gedrukt. In het gebied komen enkele waarnemingen uit het neolithicum en de bronstijd voor. Ten noorden van het bouwblok bevindt zich een urnenveld en ten zuiden zijn grafheuvels bekend. De vindplaats van de stenen hamerbijl (2653) staat geregistreerd in het plangebied. De daadwerkelijke vindplaats is echter niet bekend. Grafheuvels werden vaak op opvallende plaatsen opgericht, bijvoorbeeld langs prehistorische wegen. De theorie is, dat ze onder andere dienst deden als een territoriummarker. Door aan te geven dat de voorouders in dit gebied woonden en begraven zijn, geeft men aan dat men een bepaald gebied claimt. Er lijkt ook sprake te zijn van een zekere vorm van voorouderverering: latere grafheuvels uit de bronstijd werden vaak gecentreerd rondom oudere grafheuvels uit het neolithicum en bekend is. dat soms zelfs bronstijdbegravingen in de neolithische grafheuvels plaatsvonden. In de late bronstijd veranderde het grafritueel van bijzetting in grafheuvels naar urnenvelden. Waarschijnlijk werd een klein heuveltje op een urnbijzetting opgeworpen, maar door de geringe hoogte en omvang is deze vaak geheel verdwenen. Er zijn aanwijzingen dat constructies op en rond urnbijzettingen werden opgericht en heel soms worden daar nog sporen van gevonden. Het complextype van de beide stenen bijlen is niet bekend. Mogelijk gaat dit om grafbijgiften, maar het kan ook gaan om votiefgaven die bewust op een bepaalde locatie zijn achtergelaten. Meestal is hierbij sprake van een specifieke landschappelijke context zoals veen of water. Er zijn geen aanwijzingen dat hiervan sprake is geweest. AMK-terreinen In het bouwblok zijn geen AMK-terreinen geregistreerd. Binnen het onderzoeksgebied bevinden zich twee AMK-terreinen. 14

13 AMK-nummer 1448 is een wettelijk beschermd monument van zeer hoge archeologische waarde en hangt samen met waarneming Het gaat om een grafheuvel uit het neolithicum en/of de bronstijd. De grafheuvel ligt nabij een ven ( De Pletkuil ). In het begin van de jaren 70 van de vorige eeuw mat de heuvel 16 m in doorsnede met een hoogte van 0,5 m. De heuvel is in 1998 wetenschappelijk onderzocht door de toenmalige Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek. In 2004 zijn enkele gutsboringen in de heuvel gezet, waarbij de stratigrafie kon worden bestudeerd en waarbij houtskool is aangetroffen. In de directe omgeving van de grafheuvel bevinden zich de restanten van een raatakker ( celtic field ) uit de periode ijzertijd/romeinse tijd. AMK-nummer ligt grotendeels buiten het onderzoeksgebied. Het is geregistreerd als terrein van zeer hoge archeologische waarde en betreft een groot raatakkercomplex uit de ijzertijd/romeinse tijd. In de nabijheid van het onderzoeksgebied komen nog een aantal AMK-terreinen van zeer hoge waarde voor; dit betreft grafheuvel uit het neolithicum/bronstijd EERDER ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK In de omgeving van het bouwblok en onderzoeksgebied heeft, afgezien van specifiek onderzoek aan grafheuvels, niet eerder archeologisch onderzoek plaatsgevonden (er zijn geen onderzoeken in Archis3 geregistreerd. 2.4 HISTORIE Op de eerste kadastrale kaart (circa 1832) 2 is het bouwblok en haar omgeving deels bebouwd. Het zuidelijke deel is in gebruik als akker (afbeelding 5). 2 bron: hisgis.nl 15

14 Afbeelding 5. Uitsnede uit de eerste kadastrale kaart, circa De locatie van het bouwblok is rood omlijnd. Legenda: donkergroen: opgaande bomen; lichtgroen: weiland; beige: bouwland; grijs: erf; lila: heide; bruin: hakhout. Bron: hisgis.nl. De bebouwing en erf binnen het bouwblok is op de OAT (Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel) genaamd Vrielink. Het betreft hier erve Vrielink, dat als dat goet to Vriling, gheleghen in den kerspel van Oetmersum in der buerscap to Vasse voor het eerst als leengoed in 1381 wordt genoemd in bisschoppelijke rekeningen. 3 3 bron: Weusthuis,

15 Afbeelding 6. Uitsnede uit de topografische kaart van Bron: topotijdreis.nl Op de Bonnebladen (circa 1904, zie afbeelding 6) is het noordelijk deel van het plangebied deels bebouwd. De panden in en grenzend aan het huidige bouwblok behoren alle tot erve Vrielink. Op bovenstaande kaart is het bouwland duidelijk aangegeven. De kaart geeft tevens aan dat de akker wat hoger ligt dan haar omgeving. Het heideareaal is ten opzichte van 1832 in omvang afgenomen en het wegenpatroon is sterk uitgebreid. Rond 1940 (afbeelding 7) is de situatie min of meer vergelijkbaar, zij het dat het heideareaal nu is verdwenen ten gunste van grasland en het bosareaal lijkt te zijn uitgedund. Het boerenerf is in omvang toegenomen. 17

16 Afbeelding 7. Uitsnede uit de topografische kaart van Bron: topotijdreis.nl In de periode vanaf 1950 tot heden is de bebouwing in omvang en aantal toegenomen. 18

17 HOOFDSTUK 3CONCLUSIE De conclusie wordt gegeven aan de hand van de beantwoording van de onderzoeksvragen uit paragraaf 1.5. Wat is de fysisch-geografische situatie van het gebied? Het bouwblok ligt op de flank van een grondmorenerug met dekzand. In het dekzand hebben zich haar- en veldpodzolgronden ontwikkeld. Op basis van het AHN en oud kaartmateriaal ligt in het zuidelijk deel van het bouwblok vermoedelijk een (dun) plaggendek. Hoe is de bodemopbouw in het bouwblok en in welke mate is deze nog intact? Wat is de invloed van de geomorfologische en bodemkundige aspecten van het bouwblok op bewoning en gebruik in het verleden? Op de bebouwde delen van het plangebied kan worden uitgegaan van een verstoord bodemprofiel. Ten dele geldt dit ook voor het erf: enerzijds zijn boerenerven meestal verhard, waartoe een laag cunetzand is opgebracht. Meestal is hiertoe eerst grond afgegraven. Onder het veronderstelde plaggendek in het zuidelijke deel van het terrein is mogelijk sprake van een grotendeels intact bodemprofiel. Mogelijk bevindt zich een oude akkerlaag onder het plaggendek. De relatief hoge ligging en de bodemstructuur (haarpodzolgronden zijn met primitieve landbouwgereedschappen goed te bewerken) maken het terrein interessant voor bewoning en akkerbouw in het verleden. Welke bekende archeologische waarden (complextype, archeologische periode) bevinden zich in het plan- en onderzoeksgebied? In het plangebied is de losse vondst van een stenen bijl geregistreerd. In de omgeving zijn diverse grafheuvels uit de periode neolithicum bronstijd bekend, alsmede raatakkercomplexen uit de periode ijzertijd/romeinse tijd. Ten noorden van het plangebied ligt een urnenveld uit de bronstijd en - en onderzoeksgebied zijn geen bekende archeologische waarden geregistreerd. Wat is bekend over het historisch gebruik van het bouwblok in het verleden? Erve Vrielink bestond in ieder geval in Niet bekend is, of deze middeleeuwse voorganger binnen het bouwblok lag of daarbuiten. Vanaf de late middeleeuwen vindt wel een fixatie plaats van bewoning. Het noordelijke deel van het plangebied is in ieder geval vanaf 1832 bebouwd geweest. Mogelijk zijn in de ondergrond voorgangers uit oudere perioden te vinden. Vanaf 1832 is de bebouwing in het noordelijke deel gestaag in omvang en aantal toegenomen. Het zuidelijke deel is vanaf historische tijden in gebruik als akker. Het veronderstelde plaggendek is echter veel ouder. Gezien de geringe omvang van de enk gaat het waarschijnlijk om een eenmanses 19

18 HOOFDSTUK 4 VERWACHTINGSMODEL In dit hoofdstuk wordt een gespecifieerde verwachting voor het gebied gegeven op basis van de laatste onderzoeksvraag in par Wat is de specifieke verwachting van het bouwblok ten aanzien van archeologische waarden? (datering, complextype, omvang, diepteligging, gaafheid en conservering, locatie, uiterlijke kenmerken (artefacten en type indicatoren), mogelijke verstoringen Met name op de locatie van het huidige erf kunnen resten van middeleeuwse voorgangers van de huidige boerderij en bijgebouwen worden verwacht. Deze bevinden zich mogelijk deels onder de huidige bebouwing. Echter, vanaf ongeveer 1400 werden in dit deel van Nederland boerderijen gefundeerd op poeren. Hiervan zijn nauwelijks grondsporen terug te vinden, zodat de kans om sporen van een middeleeuwse voorganger niet erg groot kan worden geacht. Onder het veronderstelde esdek kunnen resten van vóór de aanleg van het dek worden verwacht. Dit betreft resten vanaf het neolithicum tot en met de volle middeleeuwen. Resten kunnen bestaan uit grondsporen van een nederzetting (paalkuilen, afvalkuilen, greppels en dergelijke). Deze bevinden zich direct onder een vermoedelijk aanwezig plaggendek en kunnen zich tot grote diepte uitstrekken. Daarnaast zijn mobiele resten te verwachten (aardewerk, bewerkt natuursteen, houtskool, verbrande leem). Deze bevinden zich in de onderste laag van het plaggendek, in een eventuele fossiele akkerlaag en de top van de natuurlijke ondergrond. Mogelijk ook komen grafheuvels en resten van een urnenveld voor. Ook hiervan zijn resten onder het plaggendek/een fossiele akkerlaag te verwachten. Sporen bestaan uit grondsporen en aardewerk(als bijgift of als urn) en verbrand bot (urnenveld). Vaak zijn grafgiften aanwezig (stenen of metalen werktuigen, metalen sieraden, kralen en dergelijke). Indien een grafheuvel aanwezig is kan ook een lijksilhouet als grondspoor voorkomen. Mogelijk ook zijn resten van een raatakker (ijzertijd-romeinse tijd te verwachten). Afhankelijk van de dikte van het plaggendek kunnen deze resten goed beschermd zijn gebleven tegen latere bodemingrepen (ploegen) al zullen eventuele grafheuvels en raatakkers wellicht grotendeels geëgaliseerd zijn als gevolg van de regelmatige bodembewerking (ploegen) van de akker. Onverbrande organische resten zijn waarschijnlijk verdwenen: zandgronden bieden een zeer slechte conservatie voor organische resten. Eventuele nederzettingen uit de steentijd hebben een omvang van m 2 (kleine variant) of m 2 (middelgrote variant). Nederzettingen uit de periode bronstijd middeleeuwen hebben meestal een omvang tussen m 2 (huisplaats) of meer dan 8000 m 2 (dorp). 4 4 bron: Tol e.a.,

19 HOOFDSTUK 5VELDONDERZOEK 5.1 BESCHRIJVING ONDERZOEKSMETHODIEK Het veldonderzoek heeft tot doel om meer inzicht te verkrijgen in de fysische situatie in het bouwblok. Het dient de in het bouwblok aanwezige bodems, de mate van verstoring en de aanwezigheid van potentiële archeologische niveaus in kaart te brengen. Aan de hand daarvan kan er voor het bouwblok een gespecificeerd verwachtingsmodel worden opgesteld dat gedetailleerder en nauwkeuriger is dan een verwachtingsmodel dat louter gebaseerd is op bronnen en globalere bodem- en geomorfologische kaarten. Het veldonderzoek bestond uit het zetten van karterende boringen. De boringen zijn gezet op de locaties waar bodemverstoring is voorzien (de nieuwe ligboxenstal en de schuur (zie afbeelding 3). Er zijn in totaal acht boringen gezet. Met een te verstoren oppervlak van 4305 m2 is een boordichtheid behaald van bijna 19 boringen per ha. De gekozen onderzoeksstrategie benadert methode E1 uit de Leidraad Inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek). Deze methode is geschikt om kleine gebieden met een brede archeologische verwachting te onderzoeken. De boringen zijn ingemeten met meetlinten en uitgevoerd met een Edelmanboor met een diameter van 15 cm. Boringen 5 en 6 zijn uitgevoerd met een edelmanboor van 7 cm doorsnede vanwege aanwezige verhardingen. Relevante lagen van de boorkernen 5 zijn gezeefd over een maaswijdte van 4 mm. De boorkernen zijn visueel geïnspecteerd op het voorkomen van archeologische indicatoren. Het bodemprofiel is beschreven volgens de norm NEN 5104 en ASB. De NAP-maaiveldhoogtes van de boringen zijn bepaald aan de hand van het AHN. De profielbeschrijvingen zijn uitgewerkt in het programma Boorstaten! en opgenomen in bijlage 8. De boorpuntenkaart met de posities van de boringen is opgenomen in bijlage VRAAGSTELLING De volgende onderzoeksvragen zijn richtinggevend voor het uit te voeren karterend booronderzoek: deel verkennend - wat is de aard (ontstaanswijze, textuur, kleur), diepteligging en ouderdom van de relevante natuurlijke afzettingen in de ondergrond ter plaatse van het onderzoeksgebied? - wat is de aard (kleur, textuur, samenstelling), diepteligging, genese en gaafheid van eventuele antropogene bodemhorizonten ter plaatse van het bouwblok?

20 - wat is de aard, dikte en omvang van eventueel ter plaatse van het onderzoeksgebied voorkomende afdekkende lagen en de (geschatte) ouderdom daarvan (plaggendek, stuifzandlaag, kleidek, afvallaag, ophogingslaag)? - tot welke diepte is sprake van een recente bodemverstoring? deel karterend - zijn de verwachte vondst- en/of spoorcomplexen (archeologische indicatoren) binnen het bouwblok aanwezig? - uitgaande van waarnemingen gedaan tijdens het veldwerk, in hoeverre komen de uitkomsten overeen met de resultaten van het bureauonderzoek? - uitgaande van waarnemingen gedaan tijdens het veldwerk, hoe adequaat is de gekozen onderzoeksstrategie? Indien archeologische resten (indicatoren) aanwezig zijn: - wat is de (mogelijke) omvang, aard, datering en fysieke kwaliteit van de archeologische vondst- en/of spoorcomplexen? - wat is de diepteligging van de top van het niveau met archeologische vondst- en/of spoorcomplexen ( vondstlaag ) ten opzichte van het maaiveld en NAP? - wat is de dikte van deze vondstlaag/vondstlagen? - welke consequenties zal voortgaande planuitvoering op de archeologische resten kunnen hebben? 5.3 RESULTATEN: LITHOLOGIE, LITHOGENESE EN BODEMONTWIKKELING In boringen 1 tot en met 4 en 8 is een plaggendek aangetroffen. Dit plaggendek ligt onder een bouwvoor van circa 40 cm dik. Het plaggendek bestaat uit matig fijn, zwak siltig zand. Het plaggendek is matig humeus, meestal zwak grindig en overwegend donkergrijs/bruin van kleur. In boringen 3, 4 en 8 zijn meerdere subhorizonten aangetroffen in het plaggendek, die onderling iets van kleur verschillen. Deze representeren verschillende akkerlagen (fasen van het plaggendek). Op basis van het uitgevoerde booronderzoek heeft het plaggendek een dikte van minimaal 30 cm (boring 8) tot maximaal 85 cm (boring 4). Het plaggendek ligt scherp begrensd op de natuurlijke ondergrond. Deze bestaat uit matig fijn, zwak siltig en zwak grindig zand. In een aantal boringen is het oorspronkelijke podzolprofiel onder het plaggendek goed intact: in boringen 3 en 4 is loodzand aangetroffen in de onderkant van het plaggendek. De oorspronkelijke natuurlijke ondergrond is hier mogelijk deels opgenomen in het plaggendek. In één boring is ene B-horizont gezien en in 5 boringen een BC-horizont. (zie bijlage 7) vanaf een diepte van ongeveer 90 cm mv. De C-horizont bestaat uit matig fijn, zwak siltig geel zand. In boringen 5, 6 en 7 is geen plaggendek gezien. Het bodemprofiel bestaat hier van boven naar beneden uit (een klinker,) een verstoord, meestal puinhoudend zandpakket. In boring 5 ligt dit pakket op een B-horizont (45 cm )-mv, gevolgd door een BChorizont (65 cm mv). De C-horizont ligt hier op een diepte van 65 cm. In boringen 6 en 7 rust het verstoorde pakket direct op een C-horizont. De top van de C-horizont bevindt zich hier op een diepte van 50 cm (boring 6) en 35 cm (boring 7). 22

21 5.4 RESULTATEN: ARCHEOLOGIE In boring 1 is op een diepte van cm mv een steengoed spinsteentje met zoutglazuur aangetroffen (16 e eeuw). Deze bevond zich in het plaggendek en wordt geïnterpreteerd als bemestingsvondst. Onder het plaggendek is geen oude cultuurlaag waargenomen. 23

22 HOOFDSTUK 6 CONCLUSIE EN VERWACHTING De vraagstelling zoals weergegeven in paragraaf 5.2 kan nu als volgt beantwoord worden. - wat is de aard (ontstaanswijze, textuur, kleur), diepteligging en ouderdom van de relevante natuurlijke afzettingen in de ondergrond ter plaatse van het onderzoeksgebied? De natuurlijke ondergrond bestaat uit matig fijn, zwak siltig zand. De C-horizont is geel van kleur. In boring 5 is een bruine B-horizont aangetroffen en in boringen 1, 2, 3, 4 en 5 zijn bruingele BC-horizonten gezien. Dit zand wordt geïnterpreteerd als dekzand dat overwegend in het Laat-Pleistoceen door de wind is afgezet. Het dekzand komt voor vanaf ongeveer 50 cm mv. Op locaties waar zich een plaggendek bevindt, ligt het dekzand op een diepte vanaf ongeveer cm mv. - wat is de aard (kleur, textuur, samenstelling), diepteligging, genese en gaafheid van eventuele antropogene bodemhorizonten ter plaatse van het bouwblok? Het plaggendek bestaat uit matig fijn, zwak siltig zand, dat meestal matig humeus is en meestal zwak grindig. In enkele boringen is de E-horizont van het onderliggende dekzand vermoedelijk in het plaggendek opgenomen. In enkele boringen konden verschillende subhorizonten onderscheiden worden in het plaggendek. Op basis daarvan kan worden aangenomen dat de stratigrafie van het plaggendek waarschijnlijk goed bewaard gebleven, al zal het dek vaak geploegd zijn. - wat is de aard, dikte en omvang van eventueel ter plaatse van het onderzoeksgebied voorkomende afdekkende lagen en de (geschatte) ouderdom daarvan (plaggendek, stuifzandlaag, kleidek, afvallaag, ophogingslaag)? Met een dikte van soms 70 cm is het plaggendek aanzienlijk dikker dan verwacht. In het zuidelijk deel van het bouwblok is een plaggendek van 110 cm dik geconstateerd. - tot welke diepte is sprake van een recente bodemverstoring? In de meeste boringen bestaat het verstoorde pakket uit een bouwvoor van ongeveer 40 cm dik. De maximale dikte van het verstoorde pakket bedraagt 50 cm (inclusief verharding). - zijn de verwachte vondst- en/of spoorcomplexen (archeologische indicatoren) binnen het bouwblok aanwezig? 24

23 Het karterend booronderzoek heeft geen archeologische indicatoren opgeleverd, anders dan een spinsteentje uit het plaggendek. Gezien de stratigrafische vondstlocatie is deze niet van archeologisch belang. - uitgaande van waarnemingen gedaan tijdens het veldwerk, in hoeverre komen de uitkomsten overeen met de resultaten van het bureauonderzoek? Het plaggendek is aangetroffen in het zuidelijk deel van het onderzochte terrein. Dit beeld komt overeen met de veronderstelde locatie van een plaggendek op basis van oud kaartmateriaal en AHN. - uitgaande van waarnemingen gedaan tijdens het veldwerk, hoe adequaat is de gekozen onderzoeksstrategie? Het te verstoren oppervlak (nieuwbouwlocaties) heeft een gezamenlijke omvang van ongeveer 4300 m 2. Met acht boringen is hiermee een boordichtheid van bijna 19 boringen per ha behaald (een deel van het te verstoren oppervlak is momenteel nog bebouwd). De boordichtheid en gebruikte boordiameter is in theorie ruim voldoende om eventueel vindplaatsen op te sporen. - wat is de (mogelijke) omvang, aard, datering en fysieke kwaliteit van de archeologische vondst- en/of spoorcomplexen? niet van toepassing - wat is de diepteligging van de top van het niveau met archeologische vondst- en/of spoorcomplexen ( vondstlaag ) ten opzichte van het maaiveld en NAP? niet van toepassing - wat is de dikte van deze vondstlaag/vondstlagen? niet van toepassing - welke consequenties zal voortgaande planuitvoering op de archeologische resten kunnen hebben? Er is geen archeologisch niveau aangetoond. Op basis van de resultaten van het uitgevoerde onderzoek mag worden aangenomen dat deze er ook niet (meer) is. De planuitvoering heeft daarmee geen impact op de archeologische resten. 25

24 HOOFDSTUK 7 SELECTIEADVIES Op basis van het uitgevoerde booronderzoek is de kans klein dat het bouwblok archeologische sporen bevat. Om deze reden adviseren we geen vervolgonderzoek uit te voeren en het bouwblok vrij te geven. De implementatie van dit advies is in handen van de gemeente Tubbergen, hierin vertegenwoordigd door de archeologisch adviseur van de gemeente, de heer A. Vissinga (regio-archeoloog), , mail avissinga@oversticht.nl. Mochten bij graafwerkzaamheden onverhoopt toch archeologische resten worden aangetroffen, dan geldt conform de Erfgoedwet (art. 5.10) een meldingsplicht. Dit kan bij de gemeente of haar regio-archeoloog. 26

25 literatuur Berendsen, H.J.A., 2005 (1997). Landschappelijk Nederland. De fysisch geografische regio s. Assen. Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen. Bosch, J.H.A.,2008. Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode versie 1.1. Op basis van de Standaard Boorbeschrijvingsmethode versie 5.2. Deltares-rapport 2008-U-R0881/A. Hogenstijn, C.M., Een perfecte lantcaerte van Overijssel. De kaarten van Overijssel door Nicolaas ten Have in het licht van hun tijd. Zwolle. Mulder, E.F.J. de., De ondergrond van Nederland. Groningen. Nederlands Normalisatie-instituut, Nederlandse Norm NEN 5104, Classificatie van onverharde grondmonsters, Nederlands Normalisatie-instituut Delft. Tol, A.J., J.W.H.P. Verhagen en M. Verbruggen, Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek v2. SIKB Vos, P. & S. de Vries 2013: 2 e generatie palaeogeografische kaarten van Nederland (versie 2.0). Deltares, Utrecht. Op 15 mei 2015 gedownload van Weusthuis, J.J., Ten Erve van: De Erven in de gemeente Tubbergen vanaf Karel de Grote tot aan Napoleon. Deventer. ArchisIII Archeologische databases/internetbronnen

26 BIJLAGE 1 AMZ-CYCLUS

27

28 BIJLAGE 2 ARCHEOLOGISCHE PERIODEN

29

30 BIJLAGE 3 GEOMORFOLOGISCHE KAART

31

32 BIJLAGE 4 ACTUEEL HOOGTEBESTAND NEDERLAND

33

34 BIJLAGE 5 BODEMKAART

35

36 BIJLAGE 6 WAARNEMINGEN, AMK- TERREINEN EN ONDERZOEKSMELDINGEN

37

38 BIJLAGE 7 BOORPUNTENKAART VELDONDERZOEK

39

40

41 BIJLAGE 8 BOORSTATEN VELDONDERZOEK

42 Boring 1 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 34,8 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bvo 40 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, sterk humeus, donkergrijs/bruin, scherpe ondergrens, plaggendek 1 33, Zand, matig fijn, zwak siltig, matig grindig, donkergeel, BC-horizont 150 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, geel, C-horizont Boring 2 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 38,85 Zand, matig fijn, zwak siltig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bouwvoor 40 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, matig humeus, donkerbruin/grijs, scherpe ondergrens, plaggendek 1 37, Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, bruin/geel, BC-horizont 150 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, geel, C-horizont

43 Boring 3 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 34, , Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bouwvoor Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, matig humeus, donkergrijs/grijs, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, matig humeus, donkergrijs/bruin, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, zwak humeus, bruin/grijs, met zand van E- horizont, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, geel/bruin, BC-horizont Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, zwak roesthoudend, C-horizont Boring 4 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 34,94 Zand, matig fijn, zwak siltig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bouwvoor Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, matig humeus, donkergrijs/bruin, plaggendek 80 Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkerbruin/grijs, plaggendek 1 33, Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, zwak humeus, bruin, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin/grijs, met zand van E-horizont, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, beige/grijs, BC-horizont Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C-horizont

44 Boring 5 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 7 cm cm -mv (m) NAP(m) 0 34,39 10 klinker Zand, matig fijn, zwak siltig, bruin/geel, scherpe ondergrens, sterk puinhoudend, gevlekt/verstoord 1 33,39 95 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, bruin, B-horizont Zand, matig fijn, zwak siltig, bruin/geel, BC-horizont Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C-horizont Boring 6 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 7 cm cm -mv (m) NAP(m) 0 34, klinker Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, matig puinhoudend, gevlekt/verstoord 1 33,2 90 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, grijs/bruin, matig puinhoudend, gevlekt/verstoord Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtbruin, scherpe ondergrens, gevlekt/verstoord Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C-horizont Boring 7 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 33,85 Zand, matig fijn, zwak siltig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bouwvoor Zand, matig fijn, zwak siltig, donkergeel/bruin, scherpe ondergrens Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C-horizont

45 Boring 8 RD-coördinaten: / Edelmanboor Ø 15 cm -mv (m) NAP(m) 0 34,04 Zand, matig fijn, zwak siltig, sterk humeus, donkerbruin/grijs, bouwvoor Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkergrijs/bruin, scherpe ondergrens, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, grijs/bruin, scherpe ondergrens, plaggendek Zand, matig fijn, zwak siltig, geel, C-horizont

46