Handleiding Je Lijf, je Lief! Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks

Transcriptie

1 Handleiding Je Lijf, je Lief! Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks

2 Auteurs: Luc Brants, Oka Storms & Kristin Janssens, MOVISIE; Tamara Vincent & Wilco Schilthuis, GGD Amsterdam Herzien door: Anoushka Boet & Kristin Janssens, MOVISIE; Wilco Schilthuis, GGD Amsterdam Projectleider: Kristin Janssens, MOVISIE Fotografie: Hollandse Hoogte Vormgeving: Ontwerpburo Suggestie & illusie Illustraties: Roger Klaassen, Overname van informatie uit deze publicatie is toegestaan onder voorwaarde van de bronvermelding: MOVISIE, kennis en aanpak van sociale vraagstukken en GGD Amsterdam September 2012 Deze handleiding is in opdracht en in samenwerking met de GGD Amsterdam tot stand gekomen met subsidie van de GGD Amsterdam en het ministerie van VWS.

3 Handleiding Je Lijf, je Lief! Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks Luc Brants, Oka Storms & Kristin Janssens, MOVISIE Tamara Vincent & Wilco Schilthuis, GGD Amsterdam

4 Inhoudsopgave Vooraf 5 Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks 5 1. Beeldvorming 11 Samenvatting en inhoud van de les Introductie van de les Wat zie en denk je? Afsluiting Hoe denk je over elkaar? 20 Samenvatting en inhoud van de les Introductie van de les Eerlijk? Dubbele moraal Afsluiting Grenzen aangeven Introductie van de les Grenzen voelen Hoe laat je merken wat je wél wilt? 3.4 Hoe laat je merken wat je niet wilt? Afsluiting Grenzen herkennen bij een ander 39 Samenvatting en inhoud van de les Introductie van de les Grenzen herkennen Hoe ga je om met een grens? Afsluiting Groepsdruk 47 Samenvatting en inhoud van de les Introductie van de les Wat wil JIJ? Wedden Afsluiting 52 Evaluatie 54 Optie 1. Schijf van vijf 54 Optie 2. Aanvulling schijf van vijf 55 Optie 3. Placemat 55 Situaties bij evaluatieopdracht onderdeel placemat (optie 3) 57 MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 4 van 59 * * *

5 Vooraf: Lesprogramma voor het praktijkonderwijs over grenzen in relaties en seks Introductie In het praktijkonderwijs is behoefte aan een methodiek waarin aandacht besteed wordt aan seksueel grensoverschrijdend gedrag bij (moeilijk lerende) jongeren. Uit onderzoek blijkt dat deze jongeren relatief vaak seksueel grensoverschrijdend vertonen en er het slachtoffer van worden. Docenten melden dat ze zich regelmatig zorgen maken over de manier waarop leerlingen met elkaar omgaan. Ze geven hierbij aan dat leerlingen grenzen vaak niet herkennen, bij zichzelf en bij anderen. Het gevolg is dat jongeren regelmatig over hun eigen grenzen gaan en die van anderen (met vaak negatieve gevolgen). Grenzen stellen in seksualiteit is een belangrijk thema bij leerlingen in het praktijkonderwijs. Zowel uit gesprekken met docenten als met leerlingen zelf komt naar voren dat jongeren hier nadrukkelijk mee bezig zijn maar hier niet altijd de juiste keuzes in maken. Jongeren aan het woord Angèle* (meisje, 15 jaar): Jongens hebben in seks geen grenzen. Niet de jongens die ik ken. Hacer (meisje, 15 jaar): Het is moeilijk om nee te zeggen. Pedro (jongen, 16 jaar): Als een meisje iets niet wil, dan stop ik meteen. Ik denk dan dat meiden ook verkracht worden. Ik voel me dan ook een beetje als zo n persoon. Dat wil ik niet, daar heb ik een hekel aan. * De namen zijn gefingeerd. Uit gesprekken met leerlingen in het Amsterdamse praktijkonderwijs komt naar voren dat het voor jongeren erg moeilijk is om er achter te komen wat nu wel en niet kan. Vaak kunnen ze met vragen niet bij hun ouders terecht en contacten met leeftijdgenoten spelen zich vaak af in de sfeer van stoerdoenerij. Jongeren gaan op zoek naar voorbeelden van hoe je je zou kunnen gedragen, bijvoorbeeld op het internet. Daar vinden ze gedragsmodellen in onder andere seksualiserende beelden, waaronder pornografie. Dit zoekgedrag gebeurt vaak stiekem. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 5 van 59 * * *

6 Daardoor kunnen jongeren niet bij anderen toetsen of wat ze zien wel overeenkomt met de werkelijkheid. Bovendien nemen moeilijk lerende jongeren de dingen vaak letterlijk, kunnen ze minder goed relativeren, zien ze de nuances minder en nemen vaak voor waar aan wat ze zien. Ook hanteren jongeren vaak een dubbele moraal. Vreemdgaan wordt bij jongens minder negatief beoordeeld dan bij meiden, door zowel jongens als meiden. Ook vinden een aantal jongens het géén probleem om voor seksuele handelingen geld of goederen aan een meisje te geven, terwijl ze het aannemen daarvan door het meisje als grensoverschrijdend beschouwen. Verder zien een aantal jongens in het laten verrichten van seksuele handelingen voor de webcam in eerste instantie geen probleem; pas als het dichtbij wordt gebracht (wat als het je zus is, wat als je zelf gevraagd wordt dingen te doen?) herkennen ze de grensoverschrijding. Deze dubbele moraal en de bijbehorende opvattingen hebben invloed op de manier waarop jongens en meiden omgaan met grenzen: jongens herkennen en respecteren de grenzen van meiden minder goed en stellen ze ook minder voor zichzelf. Zowel jongens en meiden gaan er van uit dat jongens altijd zin hebben in seks. Meiden worden (o.a. daardoor) verantwoordelijk gemaakt voor het stellen van grenzen voor zowel zichzelf als voor jongens. Het is belangrijk dat jongens en meiden zich bewust zijn van die dubbele moraal, omdat die hen erg kwetsbaar maakt voor (seksueel) grensoverschrijdend gedrag (zie ook Janssens et al., ). Het lesprogramma Je Lijf, je Lief! is erop gericht een bijdrage te leveren aan deze bewustwording. Lesprogramma Je Lijf, je Lief! Er bestaat weinig lesmateriaal voor het praktijkonderwijs dat ingaat op het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Daarom is dit lesprogramma ontwikkeld. Het kan door de docent als aanzet gebruikt worden om met jongeren over seksualiteit en hun eigen grenzen daarin te praten. Een belangrijk uitgangspunt bij de ontwikkeling van dit programma is dat seks ook leuk kan zijn. Een positieve insteek, die seksualiteit niet problematiseert maar de prettige kanten ervan benadrukt, met aandacht voor de eigen wensen, gevoelens en verlangens, is van groot belang. Dit sluit aan bij de gedachte dat het leren herkennen en aangeven/ verwoorden van eigen wensen, gevoelens en verlangens factoren zijn die helpen seksueel overschrijdend gedrag te voorkomen. Ook het zoeken naar positieve ontwikkelingskansen op verschillende levensdomeinen kan bijdragen aan (seksuele) weerbaarheid. 1 Janssens, K., Schakenraad, W., Lammers, M., Brants, L. (2009). Seks: waar ligt de grens? Jongeren en docenten uit het Amsterdamse praktijkonderwijs aan het woord. Utrecht: MOVISIE. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 6 van 59 * * *

7 Doelstelling De doelstelling van het lesprogramma is het ondersteunen van jongeren om de eigen grenzen en die van de ander op het gebied van seksualiteit beter te herkennen en te respecteren. Voor wie is het lesprogramma bedoeld? Het lesprogramma is bedoeld voor eerste en/of tweedejaarsleerlingen uit het praktijkonderwijs. Meer specifiek richt de methode zich op moeilijk lerende jongeren en jongeren met een lichte verstandelijke beperking in het praktijkonderwijs. Het programma wil jongens en meiden vaardigheden aanreiken om beter te communiceren over grenzen en seksualiteit, om grenzen te herkennen bij zichzelf en anderen en daarmee om te gaan. Het programma biedt zeker geen alomvattende oplossing voor het probleem van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij jongeren: daarvoor is de problematiek té complex en spelen er té veel factoren een rol die vanuit het onderwijs moeilijk of niet te beïnvloeden zijn. Het lesprogramma biedt wel de mogelijkheid om op een open manier over grenzen en seksualiteit van gedachten te wisselen. En daardoor bij te dragen aan de weerbaarheid van jongens en meiden op dit gebied. Het programma is gericht op gemengde groepen jongeren: jongens en meiden samen uit verschillende culturen en met verschillende achtergronden. Hiervoor is vooral vanuit praktische overwegingen gekozen: voor docenten is het in de praktijk vaak niet mogelijk om jongens en meiden in aparte groepen te begeleiden. Dat kan een valkuil zijn (bijvoorbeeld het overschreeuwen van de meiden door de jongens) maar biedt ook voordelen: veel van de problemen op het gebied van seksualiteit en grenzen ontstaan doordat jongens en meiden er niet met elkaar over (kunnen) communiceren. Uit onderzoek blijkt dat het met elkaar kunnen praten over wat je wel en niet wilt, dit duidelijk kunnen maken en het kunnen onderhandelen met elkaar beschermende factoren zijn voor wat betreft het voorkomen van seksueel overschrijdend gedrag (Janssens et al., 2009). Seksualiteit en seksueel grensoverschrijdend gedrag Dit lesprogramma kan worden ingezet als onderdeel van de aandacht die binnen de school wordt besteed aan seksuele vorming, seksualiteitsbeleving en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het programma is in eerste instantie ontwikkeld voor behandeling in het eerste jaar, maar kan ook in het tweede jaar gegeven worden, na de algemene seksuele voorlichting aan de hand van het lespakket Lang Leve de Liefde. Aansluitend op dit lesprogramma kunnen de lessen van het Scharlaken Koord over loverboy problematiek gegeven worden. Inhoud lesprogramma Het lesprogramma bestaat uit vijf lessen waarin telkens een thema rondom seksualiteit, wensen en grenzen aan de orde komt. De thema s zijn: beeldvorming; hoe denk je over elkaar?; grenzen aangeven; grenzen herkennen bij een ander en groepsdruk. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 7 van 59 * * *

8 Opzet lesprogramma Het is belangrijk om de lessen en de thema s die daarin aan de orde komen in de volgorde te behandelen zoals ze hier beschreven staan. De lessen zijn ontwikkeld voor lesuren van 45 minuten. De duur van een les is echter afhankelijk van het niveau van de klas en de wijze waarop u de les wilt invullen. Bij de verschillende onderdelen staat daarom geen tijdsindicatie. Wel is aangegeven welke activiteiten als opwarmer bedoeld zijn en daarom kort gehouden dienen te worden. Per les wordt het kerndoel van de les beschreven en worden de materialen genoemd die nodig zijn voor die specifieke les. Ook wordt een korte samenvatting van de les gegeven en wordt beschreven uit welke onderdelen de les bestaat. Per onderdeel worden de subdoelen benoemd (opgesplitst in leerdoelen op het gebied van kennisvermeerdering, attitudeverandering en het aanleren van vaardigheden). Elke les wordt er kort aandacht besteed aan het creëren van veiligheid in de klas. Belangrijk is om de vijf punten aan het begin van elke les opnieuw te benoemen. Ook worden er elke les een aantal didactische aanwijzingen gegeven. Met symbolen wordt in de handleiding aangegeven wat er van u verwacht wordt. Een driehoekje geeft aan wat u moet doen. Dit symbool geeft aan dat u een letterlijke tekst kunt voorlezen aan de leerlingen. Gebruik van materialen Bij het lespakket behoren verschillende materialen: * Foto s behorende bij Les 1: Vier foto s van jongens en vier foto s van meiden. * Strips behorende bij Les 2 en 5: Drie strips: A, B en C. * Dvd-fragmenten behorende bij Les 3, 4 en 5: Filmfragmenten op dvd. Bij alle lessen is een flip-over nodig. Op deze flip-over noteert u voorafgaand aan de eerste les de veiligheidsafspraken. Bij de daaropvolgende lessen gebruikt u deze flap om de afspraken te herhalen. Daarnaast gebruikt u de flip-over om aan het einde van iedere les de kernpunten van de les te noteren met de leerlingen. Deze aantekeningen gebruikt u vervolgens aan het begin van de nieuwe les om terug te halen wat het onderwerp van de vorige les was. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 8 van 59 * * *

9 Randvoorwaarden Voorbereiding Naast deze handleiding en de materialen die deel uitmaken van de lessenserie, is er een bijscholing voor docenten ontwikkeld. Het is van belang dat docenten deze bijscholing volgen voordat zij de lessen gaan geven en dat zij de lessen zorgvuldig voorbereiden. De bijscholing duurt een dagdeel. MOVISIE biedt een train de trainer aan in het open aanbod, informatie bij MOVISIE Trainingsbureau, , Voor de regio Amsterdam wordt bijscholing gegeven door de GGD Amsterdam, informatie: Algemene didactische aanwijzingen voor het hele programma Een positieve houding ten aanzien van seksualiteit is van belang. Daarbij is het belangrijk dat u zich bewust bent van uw eigen waarden en normen op dit gebied, zodat u daarmee kunt omgaan. Ook is het belangrijk om grenzen van leerlingen op seksueel gebied te respecteren en te benadrukken dat zij trots mogen zijn op die grenzen. Verder is een open houding ten opzichte van de leerlingen essentieel. Het is van belang dat u naar de meningen van de leerlingen luistert en niet uw eigen mening profileert. Daarbij is belangrijk dat u benadrukt dat ieders mening telt: dat houdt in dat u als docent de meningen van leerlingen niet veroordeelt, maar er ook op let dat leerlingen onderling elkaar niet veroordelen. Centraal staat dat ieders mening er mag zijn. Let erop dat niet steeds één leerling aan het woord is: probeer ook andere leerlingen aan bod te laten komen. Houd wel rekening met de vraag of een leerling wel antwoord wil geven: bij een taboeonderwerp als seksualiteit zal dat niet altijd het geval zijn. Als een leerling niet over het onderwerp wil praten, is dat ook een grens die u dient te respecteren. Het is wel belangrijk dat de leerling bij de discussie aanwezig blijft, zodat deze de informatie wel meekrijgt. Verder is het goed om de dingen te benoemen zoals ze zijn. Dit wordt door jongeren over het algemeen erg gewaardeerd. Vertrouwenspersoon Het is van belang dat de vertrouwenspersoon tijdig geïnformeerd wordt over het lesprogramma. Hij of zij dient te weten dat het lesprogramma gegeven wordt en wanneer. Aan het begin van elke les verwijst u naar de vertrouwenspersoon en naar de mogelijkheid om met hem/haar na te praten over de thema s die tijdens de lessen aan bod zijn gekomen. Ook moet een leerling bij hem/haar terecht kunnen als deze een geval van grensoverschrijdend seksueel gedrag wil melden, of met andere problemen op het gebied van seksualiteit en relaties worstelt. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 9 van 59 * * *

10 Afspraken over veiligheid Voorafgaande aan iedere les bespreekt u met de leerlingen een vijftal veiligheidsafspraken: 1. Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen. 2. Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord. 3. Ik vertel geen verhalen rond over anderen. Wat we hier met elkaar bespreken is privé. 4. Ik luister goed en laat de ander uitpraten. 5. Lachen is goed, uitlachen niet. Leerlingen ervaren niet altijd voldoende veiligheid in de klas om open deel te nemen aan de lessen. Het is daarom van belang dat u voorafgaande aan iedere les deze afspraken nadrukkelijk herhaalt. TIP: Een lesprogramma als dit kent beperkingen wat betreft reikwijdte. Gedrag beïnvloeden is niet eenvoudig. Het is zeer aan te bevelen om breder in het curriculum aandacht aan het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag te besteden, ook in andere lessen. Het zal de beoogde effecten van dit lesprogramma waarschijnlijk versterken. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 10 van 59 * * *

11 1 Beeldvorming Kerndoel van de les: Leerlingen bewust maken van het beeld dat ze, op grond van uiterlijke kenmerken, van elkaar kunnen hebben en het hiermee gepaard gaande gedrag. Benodigdheden * Schoolbord en flip-over. * Twee sets van foto s: vier jongens en vier meiden. * Magneten of (dubbelzijdige) tape. Samenvatting en inhoud van de les Het doel van de eerste les is om jongens en meiden bewust te laten maken van het beeld dat ze, op grond van uiterlijke kenmerken, van elkaar kunnen hebben en het hiermee verwacht gepaard gaande gedrag. Deze beelden stemmen niet altijd overeen met de werkelijkheid. Beschrijving van de verschillende onderdelen: 1.1 Introductie van de les 1.2 Beeldvorming 1.3 Afsluiting MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 11 van 59 * * *

12 1.1 Introductie van de les Veiligheid Maak de afspraken over veiligheid met de leerlingen alvorens de eerste les te beginnen. Zet de volgende afspraken van te voren op het bord of flip-over: 1. Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen. 2. Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord. 3. Ik vertel geen verhalen rond over anderen. Wat we hier met elkaar bespreken is privé. 4. Ik luister goed en laat de ander uitpraten. 5. Lachen is goed, uitlachen niet. Gebruik onderstaande punten als leidraad om de afspraken over veiligheid duidelijk te maken: 1. Geef aan dat leerlingen alleen dingen vertellen die ze zelf willen vertellen. Het is goed als een leerling iets niet wilt vertellen. De leerling bepaalt dit dus zelf. Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen. 2. Soms zeggen meiden en jongens dingen om stoer te doen naar anderen. Dan vertelt iemand niet wat hij/zij echt vindt. Benadruk dat het gaat over hoe iemand ergens echt over denkt of wat iemand echt voelt. Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord. En het is misschien heel anders dan wat een ander er over denkt. 3. Vraag de leerlingen om wat besproken is in de les niet door te vertellen aan anderen. Ik vertel geen verhalen rond over anderen. Ik wil met jullie afspreken dat wat we hier met elkaar bespreken privé is. Ik wil dat we afspreken dat jullie wat jullie vandaag hier horen niet aan anderen buiten deze groep doorvertellen. Ik zal dat ook niet doen. Kan ik dat met jullie afspreken? (vragen of de leerlingen de hand willen opsteken). Dan kan iedereen zich veilig voelen om te vertellen wat hij of zij echt denkt. 4. Ik wil afspreken dat jullie goed naar elkaar luisteren en elkaar laten uitpraten. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 12 van 59 * * *

13 Laat de leerlingen hierop reageren bijvoorbeeld door de vingers op te laten steken als ze het er mee eens zijn. Anders is er sprake van een eenzijdige afspraak waardoor leerlingen geneigd zullen zijn zich hier minder snel aan te houden. 5. Lachen is goed, uitlachen niet. Je mag in deze les best lachen, maar het is niet leuk om iemand uit te lachen. Ik wil daarom met jullie afspreken, dat jullie dat niet zullen doen. Benoem de vertrouwenspersoon Benoem de mogelijkheid om met de vertrouwenspersoon (of uzelf op een ander moment) te praten naar aanleiding van wat er in de lessen besproken wordt. Geef aan wie de vertrouwenspersoon is, en op welke wijze en op welke momenten deze bereikbaar is. Het zou namelijk kunnen dat de leerlingen door de lessen moeten denken aan vervelende dingen die er met hen gebeurd zijn of naar aanleiding van de lessen meer informatie willen over relaties of seksualiteit. Benadruk het volgende: Het is belangrijk om met iemand te praten als er iets vervelends gebeurd is. Het probleem voelt een stuk kleiner als je er met iemand over praat. Doen en willen doen Leid de les in door te vertellen: Deze lessen gaan over seks (met iemand anders) en over wat je wel en niet wilt: tongzoenen bijvoorbeeld of vrijen met elkaar. Het gaat niet alleen over wat je met iemand anders doet, maar ook wat je met iemand anders zou willen doen. Het kan dus ook alleen in je hoofd zitten. Je hoeft het niet meegemaakt te hebben, daarom kan iedereen er over meepraten. Homoseksualiteit Benadruk tijdens de introductie: Tijdens deze lessen gaat het over seks en (tong)zoenen tussen een jongen en een meisje. Maar het kan ook zijn dat je als meisje zou willen (tong)zoenen met een meisje of als jongen met een jongen. Dit is ook goed. Deze opmerking is noodzakelijk om duidelijk te maken aan jongens en meiden die homoseksuele gevoelens hebben, dat dit gevoel er mag zijn. Het is niet verstandig om hier in dit kader al te diep op in te gaan, omdat het tot heftige reacties kan leiden in de klas waardoor het voor jongens en meiden met homoseksuele gevoelens nog moeilijker wordt om met hun homoseksualiteit om te gaan. Bovendien is deze lessenserie niet gericht op homoseksualiteit. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 13 van 59 * * *

14 1.2 Wat zie en denk je? Doelen Kennis * Leerlingen weten dat jongens en meiden op basis van uiterlijke kenmerken een beeld van elkaar vormen, o.a. over elkaars karakter. Houding * Leerlingen benaderen de andere sekse minder vanuit (sekse)stereotype ideeën. * Leerlingen beseffen dat beelden die ze op basis van uiterlijke kenmerken van elkaar vormen niet overeen hoeven te stemmen met de werkelijkheid. Vaardigheden * Leerlingen kunnen aangeven of de beelden die jongens en meiden van elkaar hebben overeenstemmen met de werkelijkheid. Werkvorm Naar aanleiding van foto s van jongens en meiden een groepsgesprek op gang brengen aan de hand van geformuleerde vragen. Didactische aanwijzingen 3 Gebruik de flip-over om de belangrijkste punten die naar voren komen op te schrijven. 3 De discussie moet zorgvuldig geleid worden. Jongeren zullen in eerste instantie hun oordelen klaar hebben, op basis van eigen ervaring of van horen zeggen. Het gaat erom hierin een nuancering aan te brengen. De boodschap is: kijk verder dan het uiterlijk en vraag dingen aan elkaar. 3 Houd de volgorde zo goed mogelijk aan: als je eerst alle stappen over alléén de jongens zet, weten de leerlingen al wat er vervolgens met de meiden gaat gebeuren. Het gaat erom dat vooroordelen over players en blonde babes naar voren komen en dat dáár vraagtekens bij worden gezet. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 14 van 59 * * *

15 Opdracht 1 Hang de vier foto s van de jongens op het bord. De jongens op de foto s hebben de volgende namen: * A. Giovanni * B. Rob * C. Aiden * D. Khalil Mocht één van de leerlingen een van de hierboven genoemde namen hebben, kies dan zelf een andere naam. Anders leidt het af. Vertel de leerlingen: Dit zijn foto s zijn van vier jongens. De eerste jongen heet Giovanni, de tweede jongen heet Rob, de derde jongen heet Aiden en de vierde jongen Khalil. Stel de volgende vragen aan de leerlingen: * Welke van deze vier jongens zal de meeste meiden hebben gehad, denken jullie? Giovanni, Rob, Aiden of Khalil? * Waarom? Wat denk je als je die jongen ziet? * Waarom de andere jongens niet? Hang nu de foto s van de vier meiden op het bord. De meiden op de foto s hebben de volgende namen: * * * * A. Melissa B. Andrea C. Nuray D. Anisha Vertel de leerlingen: Dit zijn foto s van vier meiden. Het eerste meisje heet Melissa, het tweede meisje heet Andrea, het derde meisje heet Nuray en het vierde meisje heet Anisha. Stel de volgende vragen aan de leerlingen: * Welke van deze vier meisje zal de meeste jongens hebben gehad, denken jullie? Melissa, Andrea, Nuray of Anisha? * Waarom? Wat denk je als je dat meisje ziet? * Waarom de andere meiden niet? MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 15 van 59 * * *

16 Noem de namen van de jongeren waarvan de leerlingen denken dat deze de meeste meiden/ jongens hebben gehad. Noem die van de jongen het laatst en ga verder op deze keuze. Lees de tekst voor van de biografie van de jongen die volgens de leerlingen de meeste meisjes gehad heeft indien dit Giovanni, Rob of Khalil is. Biografie Giovanni Giovanni is 16 jaar. Hij kan erg goed leren op school. Later wil hij dokter worden. Giovanni houdt erg van hiphop. Daarom kleedt hij zich als zijn favoriete rapper, net als al zijn vrienden. Giovanni vindt het moeilijk om verkering met een meisje te krijgen. Hij is een beetje onzeker over zijn uiterlijk. Ook weet hij niet zo goed hoe hij met een meisje contact moet leggen. Biografie Rob Rob is 15 jaar. Hij doet erg zijn best op school, maar het gaat niet goed. Hij is bang dat hij dit jaar zal blijven zitten. Hij praat er eigenlijk met niemand over, ook niet met zijn vrienden. Rob heeft geen vriendin en is ook nog nooit verliefd geweest op iemand. Biografie Khalil Khalil is 16 jaar. Hij heeft toen hij vijftien was een half jaar verkering gehad met Tessa. Zij heeft het met hem uitgemaakt, nadat hij op een feestje had gezoend met Aisha. Toen heeft hij Aisha gevraagd of ze verkering met hem wilde, maar dat wilde ze niet. Sindsdien heeft Khalil geen zin meer in verkering. Geef daarna aan dat dit niet de jongen met de meeste meiden was en vertel de leerlingen dat u nu iets over de jongen met de meeste meisjes gaat voorlezen. Lees daarna de biografie van Aiden voor. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 16 van 59 * * *

17 Biografie Aiden Aiden is 15 jaar en heeft een vriendin, Larissa. Hij is meestal bij haar en hij voelt zich daar beter op z n gemak dan thuis. Hij heeft nog niet zo lang verkering met Larissa. Daarvoor heeft hij twee andere vriendinnen gehad. Hij heeft ook regelmatig met meiden gezoend. * Wat vinden jullie van het verhaal van Aiden? * Hadden jullie verwacht dat hij de meeste vriendinnetjes gehad heeft en met de meeste meiden heeft gezoend? Waarom wel/niet? * Wat vinden jullie van het verhaal van de jongen waarvan jullie dachten dat hij de meeste meiden heeft gehad? (Rob, Giovanni of Khalil). * Wat is het belangrijkste dat jullie hiervan hebben geleerd? (ga hierbij vooral in op het verschil tussen verwachtingen op basis van uiterlijk en de werkelijkheid). Indien de leerlingen aangeven dat ze denken dat Aiden de meeste meiden heeft gehad, geeft u aan dat ze het goed hebben geraden. Vraag dan ook door waarom ze dit dachten. Vertel dat u nu hetzelfde gaat doen met de foto s van de vier meiden. Lees de tekst voor van de biografie van het meisje die volgens de leerlingen de meeste jongens gehad heeft indien dit Melissa, Nuray of Anisha is. Biografie Melissa Melissa is 16 jaar. Ze volgt de kappersopleiding. Dat gaat erg goed, ze vindt het erg leuk. Melissa heeft al één jaar een relatie met Robert. Ze houdt erg van hem. Als ze van school af is en werk heeft gevonden, wil ze met hem gaan samenwonen. Biografie Nuray Nuray is 16 jaar. Ze heeft vorig jaar voor het eerst met een jongen gezoend. Ze wilde graag verkering met hem, maar hij wilde geen verkering met haar. Dat vond Nuray erg vervelend. Sindsdien wil ze geen verkering met een jongen. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 17 van 59 * * *

18 Biografie Anisha Anisha is 15 jaar. Ze zou heel graag verkering willen maar dat lukt maar steeds niet. Jongens willen wel zoenen, maar geen relatie. Ze snapt niet waarom. Anisha vindt dat heel erg jammer. Geef daarna aan dat dit niet het meisje met de meeste jongens was en vertel de leerlingen dat u nu iets over het meisje met de meeste jongens gaat voorlezen. Lees daarna de biografie van Andrea voor. Biografie Andrea Andrea is 15 jaar. Ze werkt hard op school, ze wil later bij de politie. Haar uiterlijk vindt ze niet zo belangrijk. Dit jaar heeft ze al vier vriendjes gehad en ook heeft ze nog met twee jongens gezoend. Vraag de leerlingen: * Wat vinden jullie van het verhaal van Andrea? * Hadden jullie verwacht dat ze meeste vriendjes gehad heeft en met de meeste jongens heeft gezoend? Waarom wel/niet? * Wat vinden jullie van het verhaal van het meisje waarvan jullie dachten dat ze de meeste jongens hadden gehad? (Melissa, Nuray, Anisha). * Wat is het belangrijkste dat jullie hebben geleerd? (ga hierbij vooral in op het verschil tussen verwachtingen op basis van uiterlijk en de werkelijkheid). Indien de leerlingen aangeven dat ze denken dat Andrea de meeste jongens heeft gehad, geeft u aan dat ze het goed hebben geraden. Vraag dan ook door waarom ze dit dachten. Leg het volgende uit: Het is gewoon dat je als je iemand voor het eerst ziet altijd eerst naar het uiterlijk kijkt. Dit doet bijna iedereen. Maar wat je denkt als je iemand voor het eerst ziet, klopt niet altijd met hoe iemand echt is of wat er écht met iemand aan de hand is. (Vraag de leerlingen: Op welke manier zou je te weten kunnen komen hoe iemand écht in elkaar zit?) Benadruk dat praten met iemand een goede manier is om die persoon te leren kennen. Roddels over iemand hoeven niet altijd waar te zijn en kunnen ook voor misverstanden zorgen. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 18 van 59 * * *

19 Geef het volgende aan: De beste manier om de andere persoon te leren kennen is door met elkaar te praten. En door elkaar naar dingen te vragen, ook al is dat soms niet gemakkelijk. Het is toch het beste is om dit te proberen. 1.3 Afsluiting Doel Samenvatten van de les en meegeven wat het thema van de volgende les is. Werkwijze Laat de leerlingen zelf samenvatten wat ze in de les geleerd hebben. De flip-over die tijdens de les beschreven is, kan gebruikt worden als hulpmiddel en geheugensteuntje voor de leerlingen. Laat de leerlingen in enkele woorden zeggen wat ze deze les gedaan en geleerd hebben. Laat ze hierbij gebruik maken van hetgeen op de flip-over is gezet. Geef vervolgens ook een samenvatting (voor zover de leerlingen de les niet volledig hebben samengevat) en vertel kort wat er in de volgende les op het programma staat: Volgende keer gaat de les over de verschillen tussen jongens en meiden als het over tongzoenen en seks gaat. En over de vraag of dit eerlijk is. Bewaar de flip-over voor de volgende les en de evaluatie van de lessenserie: leg de samenvatting van datgene wat de leerlingen zeggen te hebben geleerd op papier vast. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 19 van 59 * * *

20 2 Hoe denk je over elkaar? Kerndoel van de les: Leerlingen bewust maken van sekseverschillen in de omgang met elkaar op seksueel gebied. Benodigdheden * Schoolbord óf digibord en flip-over. * Twee strips (A en B) met in totaal 9 beelden. * Magneten of (dubbelzijdige) tape. * Groene, rode en oranje kaarten (A6) of A4-bladen met eerlijk, oneerlijk en ik twijfel. Samenvatting en inhoud van de les Uit het vooronderzoek kwam erg duidelijk naar voren, dat jongeren een dubbele moraal hanteren met betrekking tot wat jongens en meiden mogen in relaties en seksualiteit. Die dubbele moraal, en de hiermee gepaard gaande opvattingen over elkaar, maakt hen kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. Jongens en meiden worden gewoonlijk anders beoordeeld als ze steeds wisselende seksuele contacten hebben (ook wel promiscue gedrag genoemd). Kort samengevat komt de dubbele moraal er op neer, dat jongens promiscue gedrag mogen vertonen en bevorderen, en meiden niet. De sociale status van jongens stijgt erdoor, die van meiden zakt: een jongen is stoer, een meisje een hoer. Centraal in deze les staat de vraag: is dat eerlijk? Vandaar dat we beginnen met de opwarmoefening: is dat eerlijk? In het tweede deel van de les behandelen we een tweetal situaties waarin er sprake is van een dubbele moraal op het gebied van relaties en seksualiteit. Vervolgens wordt de les afgesloten en kort benoemd wat het thema van de volgende les is. Beschrijving van de verschillende onderdelen: 2.1 Introductie van de les 2.2 Eerlijk? 2.3 Dubbele moraal 2.4 Afsluiting MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 20 van 59 * * *

21 2.1 Introductie van de les Veiligheid Vraag de leerlingen of ze nog weten wat ze vorige les met elkaar hebben afgesproken over veiligheid en wat deze afspraken waren. * Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen. * Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord. * Ik vertel geen verhalen rond over anderen. Wat we hier met elkaar bespreken is privé. * Ik luister goed en laat de ander uitpraten. * Lachen is goed, uitlachen niet. Hang vervolgens de afspraken over veiligheid op (flip-over met de vijf afspraken) en verwijs ook naar de vertrouwenspersoon (zie les 1). Vraag de leerlingen waar de vorige les over ging. Gebruik hierbij de flip-over van de vorige les ter herinnering. Leid de les vervolgens in door te vertellen over het thema van vandaag: De les van vandaag gaat over de verschillen tussen jongens en meiden als het over tongzoenen en seks gaat. En over de vraag of dit eerlijk is. 2.2 Eerlijk? Doelen * Leerlingen oefenen met het begrip eerlijk, oneerlijk en twijfel. * Leerlingen gaan na wat ze wel en niet eerlijk vinden. De opwarmoefening bestaat uit het voorleggen van een aantal stellingen aan de leerlingen. Door middel van deze stellingen oefenen zij met de begrippen eerlijk, oneerlijk en twijfel. In deze opwarmoefening wordt nog niet ingegaan op seksualiteit en verschillen in beoordeling van gedrag tussen jongens en meiden, maar wordt er enkel met de begrippen gewerkt. Werkvorm Een aantal stellingen voorleggen aan de leerlingen en de leerlingen laten kiezen tussen de antwoorden: eerlijk, oneerlijk of twijfel. Hierbij wordt een keuze gemaakt voor werkvorm optie 1 (beweeglijke variant) of werkvorm optie 2 (statische variant). MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 21 van 59 * * *

22 Didactische aanwijzingen 3 Maak een keuze voor werkvorm optie 1 of werkvorm optie 2. 3 Benadruk dat het belangrijk is om goed naar elke stelling te luisteren voordat de leerling een keuze maakt. 3 Het gaat erom of de leerlingen het eerlijk vinden wat er in een stelling wordt beschreven, niet of ze het wel of niet zouden doen of het wel of niet goed vinden. 3 Geef na elke stelling aan dat ze kunnen kiezen voor eerlijk, oneerlijk of twijfel. 3 Dit zodat extra benadrukt wordt dat het niet om goed of niet goed gaat. 3 Houd de oefening kort: het is een opwarmer voor de rest van de les. Werkvorm optie 1: In de eerste variant geeft u drie plekken in het lokaal aan waar de leerlingen kunnen gaan staan: een eerlijk -plek, een oneerlijk -plek en een ik twijfel -plek. U geeft dat aan door A4-blaadjes waarop eerlijk, oneerlijk en ik twijfel staan geschreven op de drie plekken neer te leggen. Alle leerlingen moeten voor de opwarmoefening aan één kant van de ruimte gaan staan. Na het voorlezen van een stelling gaan zij op de plek staan die hun mening vertegenwoordigd. Na elke stelling gaan de leerlingen weer terug naar de oorspronkelijke plek. Werkvorm optie 2: In de tweede variant geeft u aan iedere leerling drie blaadjes: rood, groen en oranje. Rood staat voor oneerlijk, groen voor eerlijk en oranje voor ik twijfel. Bij deze variant kunnen leerlingen blijven zitten aan hun tafel: de oefening is daardoor minder fysiek en het is makkelijker als docent om overzicht over de groep te houden. Na elke stelling vraagt u de leerlingen het blaadje omhoog te houden die hun mening vertegenwoordigd. Geef aan voor aanvang van de oefening: Deze eerste oefening duurt niet lang. Het is een oefening voor het gesprek dat we daarna hebben. Dat gesprek gaat over wat jongens en meiden allemaal wel en niet mogen als het over tongzoenen en seks gaat. En of dat allemaal wel eerlijk is. Maar nu eerste de opwarmoefening. Ik lees jullie steeds een stukje voor. Jullie moeten zeggen of je dat eerlijk of oneerlijk vindt, of dat je twijfelt. Je kunt geen goed of fout antwoord geven. Het gaat erom wat je vindt, niet om wat je zou doen. Vervolgens leest u de stellingen voor, met na elke stelling de vraag aan de leerlingen of ze het eerlijk of oneerlijk vinden. De leerlingen lopen naar de plek die hun mening vertegenwoordigd (optie 1) of steken een rode, groene of oranje kaart op (optie 2). Vraag na elke stelling aan drie leerlingen (één die voor eerlijk heeft gekozen, één voor oneerlijk en één voor ik twijfel waarom ze deze keuze hebben gemaakt. Vraag ook waarom een leerling op het laatste moment eventueel van keuze verandert. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 22 van 59 * * *

23 Het gaat bij deze stellingen niet om goed of fout, het gaat om het oefenen met het begrip eerlijk en oneerlijk. Ergens over twijfelen mag. Stellingen: * Je vriendin heeft hele leuke nieuwe schoenen gezien die ze graag wil hebben. Ze steelt het geld ervoor uit de portemonnee van haar moeder. * Je ziet dat een vriend in de winkel een pakje kauwgom steelt. Je pakt het van hem af en legt het terug in het rek. * Je vriendin heeft een nieuwe jas gekocht. Je vindt de jas niet mooi. Dat zeg je tegen je vriendin. * Je hebt je moeder beloofd dat je naar school zult gaan. Je spijbelt en hangt de hele dag met vrienden in het park. * Je hebt ruzie met een jongen in je klas. Je maakt zijn tas kapot waar hij bij staat. * Je vindt een meisje uit je klas helemaal niet leuk. Toch zeg je tegen haar dat je haar aardig vindt. 2.3 Dubbele moraal Doelen Kennis * Leerlingen beseffen dat jongens en meiden verschillend kunnen denken over elkaars rollen in seksualiteit. * Leerlingen kunnen voorbeelden noemen waarbij jongens en meiden verschillend beoordeeld worden als het gaat om seksualiteit. Houding * Leerlingen beseffen dat de verschillende behandeling van jongens en meiden niet eerlijk is. Vaardigheden * Leerlingen leren (voorzichtig) hierover met elkaar te praten (met speciale aandacht voor interactie tussen jongens en meiden). Werkvorm Door middel van twee striptekeningen een groepsdiscussie op gang brengen aan de hand van geformuleerde vragen door de docent. De strips worden op het schoolbord gehangen (of geprojecteerd op het digibord), eerst de ene strip, dan de andere. Gevolgd door een groepsgesprek aan de hand van vragen. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 23 van 59 * * *

24 Overgang naar seksualiteit De vorige oefening ging over wat is eerlijk aan de hand van stellingen. Deze oefening diende als een opwarmertje voor de komende oefening. In tegenstelling tot de vorige oefening staat in deze oefening seksualiteit wel centraal. Om de leerlingen hierop te attenderen kunt u zeggen: In de vorige opdracht hebben we geoefend met wat is eerlijk? In de volgende oefening gaan we het ook over eerlijkheid hebben. Nu gaat het over wat je als jongen en meisje allemaal mag en kunt doen als het om relaties gaat. En of dat wel eerlijk is. Didactische aanwijzingen 3 De verwachting is dat de jongens meer moeite zullen hebben met een meisje dat met twee jongens zoent dan een jongen die met twee meiden zoent. Ga in op dat verschil. 3 Mogelijke valkuil is dat de discussie zich verlegt naar cultuur en religie: zo is dat bij ons, zo moet dat bij ons. Blijf daarom focussen op de eerlijkheid: Vind je het eerlijk?. Bij dit onderdeel over de dubbele moraal ten aanzien van jongens en meiden is het van belang dat in het groepsgesprek de focus ligt op verschillende opvattingen van jongens en meiden over eenzelfde situatie. Zorg ervoor dat u het groepsgesprek zodanig stuurt dat de focus enkel gericht is op de dubbele moraal. Doel is dat de leerlingen bewust worden van verschillende verwachtingen ten aanzien van jongens en meiden, en welk gedrag dan goedgekeurd of afgekeurd wordt voor jongens en meiden. Strip A Jongens en meiden worden vaak verschillend beoordeeld als ze wisselende seksuele contacten hebben (ook wel promiscue gedrag genoemd). In deze strip vertonen zowel een jongen als een meisje promiscue gedrag: het meisje zoent met twee jongens, en vervolgens zien we dat ook een jongen met twee meiden zoent. De dubbele moraal houdt in, dat dergelijk gedrag van jongens eerder zal worden geaccepteerd dan van meiden. Het is de bedoeling, door het gedrag direct naast elkaar te zetten, dat leerlingen zich bewust worden van die dubbele moraal en gaan nadenken over de vraag of dat wel eerlijk is. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 24 van 59 * * *

25 Strip A start met 1 uitgangssituatie (A.1.) en 2 verschillende vervolgsituaties: A.2a en A.2b en A.3a en A.3b. In schema ziet het er als volgt uit: Vervolgsituatie A.2 Uitgangssituatie A.1 A.2a Jongen gaat weg, er komt in de verte een tweede jongen aan. A.2b Meisje zoent de tweede jongen. A.1 Een meisje staat te zoenen met een jongen Vervolgsituatie A.3 A.3a Meisje gaat weg, er komt in de verte een tweede meisje aan. A.3b Jongen zoent het tweede meisje. U vertelt de leerlingen dat ze nu naar een strip gaan kijken die u op het bord plakt. Na elk opgehangen beeld mogen de leerlingen vertellen wat ze zien. Nadat u de eerste drie beelden van de eerste strip opgehangen heeft, praat u met de leerlingen over de strip. U laat de volgende beelden van strip A zien: A.1 Een meisje staat te zoenen met een jongen A.2a Jongen gaat weg, er komt in de verte een tweede jongen aan. A.2b Meisje zoent de tweede jongen. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 25 van 59 * * *

26 Zeg dat de jongens niet van elkaar weten dat ze met hetzelfde meisje zoenen. U vraagt aan de leerlingen wat ze van de eerste strip vinden. Stel aan de hand van de strip de volgende vragen aan de leerlingen: * Wat vinden jullie ervan dat een meisje met twee jongens zoent? * Gebeurt dit wel eens in het echt? * Is het eerlijk voor de jongens met wie het meisje zoent? * Wat vinden jullie ervan als de tweede jongen weet dat het meisje ook met een andere jongen zoent? U haalt de beelden A-2a en A-2b weg. Het eerste beeld blijft hangen. U legt uit dat u de situatie nu gaat veranderen en dat u er andere beelden bij hangt. Daarna bespreekt u opnieuw met de leerlingen wat ze nu zien. U hangt nu de beelden A-3a en A-3b achter het eerste beeld, zodat de volgende strip ontstaat: A.1 Een meisje staat te zoenen met een jongen A.3a Meisje gaat weg, er komt in de verte een tweede meisje aan. A.3b Jongen zoent het tweede meisje. U vraagt de leerlingen te beschrijven wat ze zien en licht toe dat beide meiden niet weten dat de jongen met nog een ander meisje zoent. Stel vervolgens de onderstaande vragen aan de leerlingen: * Wat vinden jullie ervan als een jongen met twee meiden zoent? * Gebeurt dit in het echt ook? * Is het eerlijk voor de meiden met wie de jongen zoent? * Wat vinden jullie als het tweede meisje weet dat de jongen ook met een ander meisje zoent? MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 26 van 59 * * *

27 U hangt nu de laatste beelden van de twee situaties naast elkaar (beelden A-3a en A-3b), namelijk het meisje die de tweede jongen zoent en de jongen die het tweede meisje zoent. A.2b: Meisje zoent de tweede jongen A.3b: Jongen zoent het tweede meisje Stel de volgende vraag aan de leerlingen: Is er verschil tussen de twee situaties? Vraag door waarom het meisje niet mag wat de jongen wel mag (of andersom). Ga in op de vraag of dit eerlijk is. Strip B Deze strip richt zich op het idee dat als jongens iets willen geven in ruil voor seksuele handelingen of intimiteit, dat dit gedrag van de jongen vaak geaccepteerd wordt. De schuld wordt dan bij het meisje neergelegd, die had niet op de vraag moeten ingaan. Centraal staat of dit gedrag acceptabel is, en wat de gevolgen zijn voor de jongen als hij dat doet. Wat zullen de klasgenoten en vrienden van de jongen ervan vinden als ze weten dat hij dit doet? Didactische aanwijzingen 3 De verwachting is dat de jongens het gedrag van het meisje (iets accepteren in ruil voor intimiteit) minder acceptabel zullen vinden dan het gedrag van de jongen (iets geven in ruil voor intimiteit). Idee hierachter is dat je dit als jongen gewoon kunt proberen. Focus daarbij op eerlijkheid: het gaat erom dat de gevolgen voor de sociale status van de jongen positief (in elk geval niet negatief) zijn en die van het meisje negatief. Is dat eerlijk? Probeer ook nadrukkelijk de meiden te laten uitspreken wat zij ervan vinden. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 27 van 59 * * *

28 U introduceert de strip door aan te kondigen dat u weer tekeningen op het bord gaat hangen net zoals bij de vorige strip. Benadruk dat de leerlingen opnieuw per beeld vertellen wat ze zien en dat u naderhand met elkaar gaat praten over wat ze ervan vinden. U hangt de beelden B-1 en B-2 op. B.1: Een jongen wil met een meisje tongzoenen. Het meisje wil niet. B.2: De jongen geeft het meisje een cadeau. Vertel aan de leerlingen: De jongen en het meisje hebben geen verkering. Het meisje is ook niet jarig. U vraagt de leerlingen wat ze zien. Indien onduidelijkheid bestaat over de strip vertelt u dat de jongen het cadeau geeft om het meisje over te halen om met hem te tongzoenen. U vraagt de leerlingen wat ze hiervan vinden en vraagt door wat het meisje tegen de jongen zou kunnen zeggen en wat ze zou kunnen doen. Vraag dit nadrukkelijk ook aan de jongens: die kunnen aangeven voor welke argumenten ze gevoelig zijn. Noteer de antwoorden op het bord of flip-over. Nadat de leerlingen hebben geantwoord, hangt u de beelden B-3 en B-4 op, zodat de volledige strip ontstaat: B.1: Een jongen wil B.2: De jongen geeft het B.3: Het meisje B.4: Ze wordt boos. met een meisje meisje een cadeau. accepteert het tongzoenen. Het cadeau niet. meisje wil niet. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 28 van 59 * * *

29 U stelt de volgende vragen aan zowel de jongens als de meiden: * Wat denken jullie over het meisje? En de jongen? * Wat vind je ervan dat het meisje boos wordt? * Wat kan de jongen beter doen? * Hoe zullen de vrienden van de jongen over hem denken, als ze dit te weten komen? * En de vriendinnen van het meisje? * Hoe noem je een jongen die dit doet (cadeautjes geven voor tongzoenen/ seks)? * Hoe noem je een meisje die dingen aanneemt voor tongzoenen/ seks? * Wat zou het meisje tegen de jongen kunnen zeggen bij beeld 4? Optioneel: * Wat als een volwassen man een cadeau aanbiedt aan een jong meisje, om met hem te tongzoenen? * Wat als een jongen een cadeau aanbiedt aan een andere jongen, om met hem te tongzoenen? LET OP: Hierdoor loopt u wel kans dat er een discussie ontstaat over de aanvaardbaarheid van homoseksualiteit! Probeer dan de discussie terug te leiden naar het onderwerp. 2.4 Afsluiting Doel Samenvatten van de les en meegeven wat het thema van de volgende les is. Werkwijze Laat de leerlingen zelf samenvatten wat ze in de les geleerd hebben. De flip-over die tijdens de les beschreven is, kan gebruikt worden als hulpmiddel en geheugensteuntje voor de leerlingen. Laat de leerlingen in enkele woorden zeggen wat ze deze les gedaan en geleerd hebben. Laat ze hierbij gebruik maken van hetgeen op de flip-over is gezet. Geef vervolgens ook een samenvatting (voor zover de leerlingen de les niet volledig hebben samengevat) en vertel kort wat er in de volgende les op het programma staat. Thema van de volgende les is het hebben van grenzen als het om seks gaat. Wat is jouw grens en hoe geef je die aan? De daaropvolgende les wordt gekeken hoe je grenzen bij een ander kunt herkennen. Bewaar de flip-over voor de volgende les en de evaluatie van de lessenserie: leg de samenvatting van datgene wat de leerlingen zeggen te hebben geleerd op papier vast. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 29 van 59 * * *

30 3 Grenzen aangeven Kerndoel van de les: Leerlingen weten dat ze grenzen hebben op seksueel gebied en leren dat ze deze aan een ander duidelijk kunnen maken. Benodigdheden * Schoolbord en flip-over. * Dvd-speler. * Dvd-fragment Verliefd 1. * Dvd-fragment Na school 1 en Yakup 2. * Groene, rode en oranje kaarten/blaadjes (A6) of A4-papier met ja, nee, ik weet niet er op. Samenvatting en inhoud van de les Het doel van deze les is leerlingen te laten nadenken over hun eigen grenzen met betrekking tot seksualiteit en relaties. Beschrijving van de verschillende onderdelen: 3.1 Introductie van de les 3.2 Grenzen voelen 3.3 Hoe geef je aan wat je wél wilt? 3.4 Hoe geef je aan wat je niet wilt? 3.5 Afsluiting 1 Het dvd-fragment Na school maakt onderdeel uit van Be A Man!; een interactieve voorlichtingsmethode ontwikkeld door MOVISIE. Meer informatie op de website: (of via 2 Het dvd-fragment van Yakup maakt onderdeel uit van het lespakket Jongens. Dit lespakket is ontwikkeld door Centrum 16*22, een Haagse welzijnsorganisatie die vormingswerk in het Onderwijs biedt. Meer over deze instelling op hun website MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 30 van 59 * * *

31 3.1 Introductie van de les Veiligheid Vraag de leerlingen of ze nog weten wat ze de vorige les met elkaar hebben afgesproken over veiligheid en wat deze afspraken waren. 1. Jij bepaalt wat je hier wel en niet wilt zeggen. 2. Geen antwoord is gek, het is jouw antwoord. 3. Ik vertel geen verhalen rond over anderen. Wat we hier met elkaar bespreken is privé. 4. Ik luister goed en laat de ander uitpraten. 5. Lachen is goed, uitlachen niet. Hang vervolgens de afspraken over veiligheid op (flip-over met de vijf afspraken) en verwijs ook naar de vertrouwenspersoon (zie les 1). Vraag de leerlingen waar de vorige les over ging. Gebruik hierbij de flip-over van de vorige les ter herinnering. Leid de les in door te vertellen over het thema van vandaag: Deze les gaat over het hebben van grenzen, het verschil tussen wat je wel en niet leuk vindt. Het is normaal om over grenzen te twijfelen. Het is goed om grenzen te hebben en ze aan te geven. Dit is iets dat iedereen kan leren. 3.2 Grenzen voelen Doel Kennis * Leerlingen kunnen het verschil tussen een ja-gevoel, een nee-gevoel en een weet niet-gevoel herkennen en benoemen. U vertelt dat iedereen grenzen heeft: Iedereen heeft grenzen. Er zijn dingen die iemand niet leuk vindt, of érg vervelend. Soms is het niet altijd duidelijk waar de grens tussen leuk en niet meer leuk ligt. En soms is iets eerst leuk maar wordt het dan vervelend. Je hebt grenzen op verschillende gebieden. Bijvoorbeeld: hoe hard je kunt lopen en hoe lang? Maar ook: wanneer MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 31 van 59 * * *

32 is het nog leuk wat een vriend(in) doet, en wanneer is het niet meer leuk? Waar je de grens legt, kan voor iedereen verschillend zijn. Je hebt ook grenzen in de manier waarop je met elkaar omgaat. Bijvoorbeeld waar je met iemand wel of niet over praat en hoe dichtbij iemand mag komen. Wanneer iemand je mag aanraken, of jij iemand anders mag aanraken, tongzoenen of vrijen. U vertelt de leerlingen dat u nu als opwarmertje een korte oefening gaat doen om het verschil te voelen tussen een ja-gevoel, een nee-gevoel en een weet niet-gevoel. Leg uit dat je dit soms in je buik kunt voelen en soms in je hoofd en soms op andere plekken. Werkvorm Een aantal voorbeelden voorleggen en de leerlingen laten antwoorden: ja, nee of weet niet. Hierbij wordt een keuze gemaakt voor werkvorm optie 1 (beweeglijke variant) of werkvorm optie 2 (statische variant). Didactische aanwijzingen 3 Maak een keuze voor één van beide werkvormen. 3 Leg goed uit wat de bedoeling is: het gaat om het eerste gevoel dat ze bij een situatie krijgen: of ze het leuk vinden ( ja-gevoel ) of niet ( nee-gevoel ). Soms is het onduidelijk ( weet niet-gevoel ). 3 De oefening is bedoelt als een opwarmertje: ga daarom niet te veel in discussie met leerlingen over hun keuzes. Het gaat erom ze in de juiste stemming te brengen voor de volgende onderdelen van de les. 3 Geef aan dat het normaal is om grenzen te hebben en dat het normaal is om twijfelgevoelens (het niet weten) te hebben. Benadruk dat het positief is om grenzen te hebben en dat je trots mag zijn op het hebben van grenzen. 3 De kans is groot dat leerlingen op het laatste moment van gedachten veranderen en een ander kaartje omhoog houden/op een andere plek in de klas gaan staan waarmee ze aangeven dat ze van mening veranderd zijn. Wees er bedacht op dat de leerlingen het eng kunnen vinden om een andere mening te hebben dan hun klasgenoten en dat dit ervoor kan zorgen dat ze alsnog van mening veranderen. Werkvorm optie 1 In de eerste variant geeft u drie plekken in het lokaal aan, waar de leerlingen kunnen gaan staan: een ja-plek, een nee-plek en een weet niet-plek. U geeft dat aan door A4-blaadjes waarop ja, nee en weet niet staan geschreven op de drie plekken neer te leggen. Alle leerlingen moeten voor de oefening aan één kant van de ruimte gaan staan. MOVISIE * Handleiding Je Lijf, je Lief! pagina 32 van 59 * * *