Document PAS-analyse Herstelstrategieën voor de Waddenzee

Transcriptie

1 Document PAS-analyse Herstelstrategieën voor de Waddenzee Tweede Kamer, december 2013 Gebiedsanalyse Waddenzee TK doc De volgende habitattypen en soorten worden in dit document behandeld: Habitattypen: H1310A Zilte pionierbegroeiing met zeekraal H1310B Zilte pionierbegroeiing met zeevetmuur H Slijkgrasvelden H1330A - Schorren en zilte graslanden buitendijks H1330B Schorren en zilte graslanden binnendijks H2110 Embryonale duinen H2120 Witte duinen H2130A Grijze duinen kalkrijk H2130B Grijze duinen kalkarm H Duindoornstruwelen H2190B Vochtige duinvalleien kalkrijk Soorten: H Nauwe korfslak A081 - Bruine Kiekendief A082 - Blauwe Kiekendief A137 Bontbekplevier A138 - Strandplevier A193 Visdief A222 Velduil A130 Scholekster A142 Kievit A156 Grutto A162 - Tureluur Opname in de PAS van het gebied Waddenzee is niet nodig (exclusief bewoonde delen Eilanden). Ten aanzien van de Waddenzee is in 2007 de volgende afspraak gemaakt tussen de rechtsvoorgangers van I&M en EZ: droge gebieden van I&M die onderdeel zijn van een van de bewoonde waddeneilanden worden in het beheerplan van EL&I opgenomen. Mutatis mutandis geldt dit ook voor de PAS. Inhoudsopgave 1. Kwaliteitsborging 2. Inleiding (doel en probleemstelling) 3. Gebiedsanalyse per habitattype 4. Beoordeling effectiviteit 5. Monitoring PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 1 van 34

2 1. Kwaliteitsborging In dit document worden stikstofgevoelige habitattypen en soorten besproken met als doel behoud en kwaliteit te behalen ten aanzien van de mogelijke en in stikstofdepositie. Deze habitattypen, habitatsoorten en vogelrichtlijnsoorten zijn in het vastgestelde aanwijzingsbesluit van de Waddenzee opgenomen met instandhoudingsdoelstellingen. De gebiedsanalyse is uitgevoerd op basis van depositieberekeningen door het programma AERIUS versie 1.6. In AERIUS 1.6 is per locatie de stikstofdepositie in de jaren 2013, 2019, 2025 en 2031 weergegeven. De stikstofdepositie wordt door AERIUS per specifieke (punt-)locatie weergegeven. In veel gevallen is er in 2013 nog sprake van van de KDW, maar wordt de N-depositie in de projectie voor de jaren daarna lager en komt beneden de KDW terecht. De PAS-herstelstrategieën worden gebaseerd op de N-depositie van de projectie voor Dat jaar is het uitgangspunt. Waar sprake is van van de KDW wordt daarom de projectie voor 2013 behandeld. De KDW van die locatie is gebaseerd op het maximaal vermogen van het aanwezige habitattype om N-depositie op te vangen en te verwerken. N-depositie die daarbovenuit komt, is dus een van de KDW. 1.1 Hoe is de analyse tot stand gekomen? Voor het opstellen van dit document is gebruik gemaakt van: Het definitieve aanwijzingsbesluit (februari 2009 door Ministerie van EZ) PAS documenten (herstelstrategieën, AERIUS 1.6 etc.) (pas.natura2000.nl) Website Concept Natura 2000 beheerplan Waddenzee (versie juni 2012) De analyse is uitgevoerd door Dienst Landelijk Gebied. Voor de analyse is het protocol gevolgd zoals aangegeven op de website Programmatische Aanpak Stikstof ( Daarnaast heeft DLG regelmatig afgestemd met Rijkswaterstaat over de bronnen, analyse en conclusies van dit PAS document. 1.2 Wie waren erbij betrokken? De opstellers van deze herstelstrategie zijn Dhr. S. Krap, Mw. Straathof (DLG), Dhr. Sleeking (DLG), Mw. Verlaat (DLG) en dhr. V. nssen. 1.3 Welke problemen bent u tegengekomen en hoe gaat u daarmee om? Voor het schrijven van de PAS-herstelstrategie waren de doeluitwerking en het concept beheerplan Natura 2000 Waddenzee beschikbaar. De informatie over het voorkomen van soorten, of het voorkomen van leefgebieden van soorten, gebaseerd op (zeer) globale en meestal mondelinge informatie en/of uit een enkele bron. Er zijn namelijk geen kaarten van de verspreiding van de leefgebieden beschikbaar. De onderbouwing van de voorgestelde herstelstrategieën voor soorten en leefgebieden van soorten, is daarom soms minimaal, maar naar verwachting wel accuraat. Er is bij het bepalen van de herstelstrategieën o.a. afgegaan op expert judgement. De bronnen van informatie die gebruikt zijn bij het bepalen van de herstelstrategieën staan vermeld in de tekst. Advies is om het voorkomen van leefgebieden in de Waddenzee in kaart te brengen. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 2 van 34

3 Voor het deel van de Schorren en zilte graslanden (buitendijks) langs de vastelandkust van de Waddenzee en de Dollard is de kritische depositiewaarde (KDW) mogelijk te laag ingeschat, omdat het habitattype hier voorkomt op een dikke kleilaag. Hierdoor komt het habitattype op deze vastelandkwelders per definitie onder voedselrijke omstandigheden voor. De Provincie Groningen heeft aan bureau Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek opdracht verleend te achterhalen of er ecologische argumenten zijn om een hogere KDW te hanteren voor het habitattype H1330A op vastelandkwelders in het Waddengebied. De aanbevelingen van dit onderzoek zijn om in ieder geval meer kennis hierover op te bouwen, onder meer middels bemestingsexperimenten. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 3 van 34

4 2. Inleiding (doel en probleemstelling) 2.1 Inleiding Dit gebied is op 26 februari 2009 door de minister van LNV (nu EZ) definitief aangewezen als Natura 2000-gebied. In juni 2012 is een concept beheerplan van de Waddenzee gepubliceerd. In het kader van de PAS is een nadere uitwerking van de instandhoudingdoelen noodzakelijk voor zover een mogelijke van kritische depositiewaarden (figuur 1) aan de orde is. Deze gebiedsanalyse vormt de ecologische en juridische onderbouwing op gebiedsniveau dat met de PAS de stikstofgevoelige N2000-doelstellingen (op termijn ) gerealiseerd kunnen worden en er ontwikkelingsruimte beschikbaar is voor economische activiteiten. De gebiedsanalyses zijn onderdeel van het PAS programma, waar algemene onderwerpen zoals depositieverloop in Nederland, uitleg rond herstelstrategieën, ontwikkelingsruimte, monitoring en bijsturing in beschreven zijn. Deze onderdelen worden daarom niet in de gebiedsanalyses in algemene termen herhaald. De gebiedsanalyses worden straks ook onderdeel van het beheerplan. Fig.1 Habitattypen kaart huidige situatie Dit document beoogt op grond van de analyse van gegevens over het N2000 gebied Waddenzee te komen tot de ecologische onderbouwing van gebiedsspecifieke herstelmaatregelen in het kader van de PAS. Voorkomende stikstofgevoelige habitattypen in het gebied zijn benoemd en in kaart gebracht. Afspraak: habitats droge gebieden I&M onderdeel bewoonde Waddeneilanden. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 4 van 34

5 Ten aanzien van de Waddenzee is in 2007 de volgende afspraak gemaakt tussen de rechtsvoorgangers van I&M en EZ: droge gebieden van I&M die onderdeel zijn van een van de bewoonde waddeneilanden worden in het beheerplan van EL&I opgenomen. Mutatis mutandis geldt dit ook voor de PAS. Om deze reden zijn de habitattypen die onderdeel zijn van de Waddeneilanden en Noordzeekustzone niet meegenomen. Deze PAS-analyse betreft enkel de depositie in habitattypen en leefgebieden die zijn gelegen binnen het Natura 2000-gebied Waddenzee. Daarom worden in onderstaande gebiedsanalyse enkel die habitattypen beschreven die betrekking hebben op het Natura2000-gebied Waddenzee. Dit heeft echter geen gevolgen voor het aantal habitattypen in deze PAS-analyse, omdat er ook habitattypen zijn die kunnen liggen op de onbewoonde eilanden in het deelgebied Waddenzee (bv. Rotterumeroog). Stikstofgevoelige habitattypen en soorten met een stikstofgevoelig leefgebied Uit een analyse van de standaardrapportage gegevens uit AERIUS 1.6 in combinatie met de habitatkaart en de depositie in 2031 kan in beeld worden gebracht in hoeverre er sprake is van van de KDW s van de habitattypen in de Waddenzee. Voor leefgebieden van habitat- en vogelrichtlijnsoorten kan dit alleen worden ingeschat, omdat daar geen verspreidingskaarten van beschikbaar zijn. Zoals in onderstaande overzichtstabellen is te zien zijn voor het N2000 gebied Waddenzee 11 stikstofgevoelige habitattypen en 11 habitat- en vogelrichtlijnsoorten die afhankelijk zijn van stikstofgevoelig leefgebied aangewezen. Habitattypen en leefgebieden van soorten zijn stikstofgevoelig wanneer hun KDW kleiner is dan mol/ha/jr. De conclusie voor de Waddenzee is dat deze habitattypen en leefgebieden van soorten stikstofgevoelig zijn, en daarom een gebiedsanalyse moet worden gemaakt. De complete soortenlijst van het aanwijzingsbesluit staat in bijlage 1. Tabel 1. Instandhoudingsdoelstellingen van stikstofgevoelige habitattypen en soorten met een stikstofgevoelig leefgebied. in de Waddenzee. Doelstellingen zijn gebaseerd op het definitieve aanwijzingsbesluit. Habitattypen (voor zover relevant) KDW (mol N ha-1 jr-1) SVI landelijk Doel Opp Doel Kwal H1310A Zilte pionierbegroeiingen (zeekraal) H1310B Zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur) = = = = H1320 Slijkgrasvelden = = H1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks) H1330B Schorren en zilte graslanden (binnendijks) = > = = H2110 Embryonale duinen = = H2120 Witte duinen = = H2130A Grijze duinen (kalkrijk) 1071 = = H2130B Grijze duinen (kalkarm) = > H2160 Duindoornstruwelen = = H2190B Vochtige duinvalleien (kalkrijk) = = Habitat- en Vogelrichtlijnsoorten (voor zover relevant) Habitatsoorten Stikstofgevoelig Stikstofgevoelig SVI landelijk Doel Opp.vl. H1014 Nauwe Korfslak - = = Broedvogels A081 Bruine Kiekendief + = = A082 Blauwe Kiekendief - - = = A137 Bontbekplevier - = = A138 Strandplevier - - > > Doel Kwal PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 5 van 34

6 Habitat- en Vogelrichtlijnsoorten (voor zover relevant) Stikstofgevoelig SVI landelijk Doel Opp.vl. A193 Visdief - = = A222 Velduil - - = = Niet-broedvogels A130 Scholekster - - = > A142 Kievit - = = A156 Grutto - - = = A162 Tureluur - = = Doel Kwal SVI landelijk: Landelijke Staat van Instandhouding (-- zeer ongunstig; - matig ongunstig, + gunstig) = Behoudsdoelstelling > Verbeter- of uitbreidingsdoelstelling =(<) Behoud of vermindering ten gunste van doelstelling Voor bovengenoemde habitattypen en soorten is een nadere uitwerking gewenst, gelet op de realisering van de instandhoudingdoelen van de betreffende habitattypen in relatie met van de kritische depositiewaarden. Het eerste deel van de analyse betreft het op rij zetten van relevante gegevens en de interpretatie daarvan. Als er knelpunten zijn geconstateerd volgt in het tweede deel de schets van oplossingsrichtingen en de uitwerking van maatregelpakketten in ruimte en tijd. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 6 van 34

7 3. Gebiedsanalyse 3.1 Inleiding De Waddenzee bestaat uit een complex van diepe geulen en ondiep water met zand- en slibbanken waarvan grote delen bij eb droog vallen. Deze banken worden doorsneden door een fijn vertakt stelsel van geulen. Langs het vasteland en op de eilanden liggen verspreid kweldergebieden, die door grote verschillen in vocht- en zoutgehalte bijdragen aan een zeer diverse flora en vegetatie. Enkele voorbeelden hiervan zijn de Boschplaat op Terschelling en Neerlands Reid op Ameland, waar op de overgang naar het duingebied bijzondere kweldervegetaties aanwezig zijn. Er is een nagenoeg ongestoorde hydrodynamiek en geomorfologie aanwezig, waarin natuurlijke processen zorgen voor instandhouding en ontwikkeling van karakteristieke ecotopen en habitats en de grenzen van land en water voortdurend wijzigen. In deze PAS-analyse wordt bewust alleen ingegaan op de toestand van de habitattypen van slik- en wadplaten in de Waddenzee, langs het vasteland en op de onbewoonde eilanden. Verder komen deze habitattypen ook veel voor op de bewoonde Waddeneilanden. Deze habitattypen worden behandeld in de beheerplannen voor de eilanden, én daarom in de PAS-analyses die specifiek voor de eilanden zijn geschreven. 3.2 Gebiedsanalyse Waddenzee Landschapsecologie De morfologie van de Waddenzee wordt voor een groot deel bepaald door de werking van het getij. Met het water dat via de zeegaten tussen de eilanden in- en uitstroomt worden zand en slib aan- en afgevoerd. De aanvoer van sediment verkeert in dynamisch evenwicht met de geringe relatieve zeespiegelstijging van de afgelopen duizend jaar. Daardoor is globaal het landschapsbeeld sinds het ontstaan van de Zuiderzee praktisch ongewijzigd gebleven, afgezien van het effect van enkele grote afsluitingen van de zee met gedeeltelijke inpolderingen daaropvolgend (de Zuiderzee en de Lauwerszee) en het dichtslibben van enkele luw gelegen inhammen (de Middelzee en de omgeving van de Dollard). Met uitzondering van door dijken en stuifdijken vastgelegde eiland- en vastelandkusten, de meeste kwelders en het vogeleiland Griend is er in de Waddenzee een nagenoeg ongestoorde fysische dynamiek aanwezig, waarin processen als erosie, sedimentatie en waterbeweging dominant zijn. Door de getijdenwerking is er een complex systeem van geulen, ondiep water en zand- en slibbanken ontstaan. De dynamiek van het ecosysteem leidt op lokaal niveau tot variatie in oppervlaktes van habitattypen en aantallen soorten. Langs de randen van het gebied zijn in het verleden grote kweldergebieden ontstaan. Deze oude kwelders zijn bijna allemaal ingepolderd, maar vanaf ongeveer het jaar 1900 zijn ook nieuwe kwelders ontstaan. Op de Waddeneilanden gebeurde dat door de aanleg van stuifdijken aan de uiteinden (vooral de oostzijde) van de eilanden. Deze platen lagen al wel hoog genoeg voor vorming van kwelders, maar voordat de stuifdijken waren aangelegd was het milieu te dynamisch voor kwelderplanten. De stuifdijken worden momenteel niet meer onderhouden en op de oostpunten van Ameland en Schiermonnikoog zijn openingen (stormvloedgeulen) ontstaan. Langs de vastelandskust was de bodemligging na de inpolderingen die tot in de jaren 1900 zijn uitgevoerd niet hoog genoeg voor vorming van nieuwe kwelders. Daar zijn de meeste kwelders ontstaan na de aanleg van rijsdammen waardoor de aanslibbing werd bevorderd. Kwelderplanten vangen veel slib in waardoor jonge kwelders vooral langs de slikkige vastelandskust snel in hoogte toenemen, totdat ze zo hoog zijn opgeslibd dat ze nog maar een paar keer per jaar worden overspoeld. Er is dan een nieuw evenwicht, dat echter pas na honderden jaren ontstaat. Langs oude kwelders ontstaan gemakkelijk afslagranden. Daardoor kunnen ze in hoogte toenemen terwijl hun oppervlak achteruit gaat. Eventueel is nieuwe kweldervorming aan de voet van de klifranden mogelijk wanneer het voorliggende wad hoog genoeg is opgeslibd. In de bovenlaag van de bodem van droogvallende platen leeft een fauna van kleine diersoorten van onder andere wormen en kleine kreeftachtigen. Over dit small foodweb is relatief weinig bekend. Waarschijnlijk leven enkele grotere wormsoorten geheel of gedeeltelijk van deze kleine dieren. Veel bekender is bodemfauna van grotere wormen en schelpdieren en tevens groot genoeg om als voedsel te kunnen dienen voor vogels. Opvallend zijn de droogvallende mosselbanken. Met hun begeleidende fauna vormen ze een rijke voedselbron voor diverse vogelsoorten. Wanneer het wad onder water staat, moeten de meeste wadvogels een plekje aan de kant opzoeken. Dat geldt in elk geval voor de steltlopers, maar PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 7 van 34

8 ook meeuwen zitten tijdens hoogwater vaak op de zogenaamde hoogwatervluchtplaatsen. De meeste hoogwatervluchtplaatsen zijn te vinden op kale of beweide kwelderdelen of langs de rand van hoge zandplaten bij de uiteinden van de Waddeneilanden. Langs de geulranden worden de wadplaten tijdens laagwater benut door zeehonden, als ligplaats en voor de gewone zeehond- om jongen voort te brengen en te zogen. De pionierzone van de meestal droogblijvende buitendijkse gebieden (habitattype zilte pioniervegetaties, H1310) bestaat aan de wadzijde van de vastelandskust grotendeels uit langjarige zeekraal. Hoger op de buitendijkse terreinen kan een secundaire pioniervegetatie ontstaan met kortjarige zeekraal en eventueel schorrenkruid (habitattype schorren en zilte graslanden, H1330; in de Waddenzee veelal als kwelders betiteld). Aan de duinzijde van de kwelders van de Waddeneilanden en op groene stranden kan een smalle pionierzone met zeevetmuur aanwezig zijn. De pionierzone met zeekraal en engels slijkgras heeft een begeleidende fauna die deels uit Waddenzee-elementen bestaat (zeeduizendpoten, wadslakjes, jonge strandkrabben) en deels uit landsoorten (wantsen, vliegen, kleine vlindersoorten die leven op zeekraal). Voor vogels is dit de zone waarin ze graag overtijen wanneer het water niet te hoog komt. De buitendijkse kwelders (schorren) komen voor op zand- en slikgronden die bij normaal hoogwater niet overstromen. De planten die er groeien zijn bestand tegen incidentele overspoeling door zout water. De meeste kwelders langs de vastelandskust zijn ontstaan na aanleg van rijsdammen en met behulp van begreppeling om de ondergrond te ontwateren. Ze hebben daardoor een kunstmatig, zeer regelmatig patroon van dammen en watergangen. Voor de kwaliteit is het van belang de aanwezige variatie aan verschillende hoogtezones (inclusief pionierkwelders van zilte pionierbegroeiingen), geomorfologische vormen (groene stranden, slufters, zandige kwelders, kleiige kwelders) en beheervormen (beweide en onbeweide kwelders) te behouden of te herstellen. Kweldergebieden zijn begroeid met specifieke plantensoorten waarop ook een specifieke fauna van insecten, spinnen en andere kleine ongewervelden leeft. Enkele tientallen soorten planten en enkele honderden soorten evertebraten komen uitsluitend op kwelders voor. Veel vogelsoorten maken gebruik van kwelders. Veel voorkomende broedvogels zijn scholekster, tureluur, kluut, bontbekplevier, visdief, noordse stern en eider. Incidenteel broeden er ook velduil, bruine kiekendief, grauwe kiekendief en slechtvalk. De bekendste op kwelders foeragerende vogels zijn de vegetarisch levende rotgans, brandgans en smient en de van kleine evertebraten levende goudplevier. De kwelderranden dienen als foerageergebied voor wilde eend, wintertaling, pijlstaart en slobeend. Op enkele plekken zijn slaapplaatsen van de kleine zwaan. Zeer opvallend tenslotte zijn de hoogwatervluchtplaatsen, waar steltlopers uit het waddengebied in de uren rond hoogwater in groepen van tientallen tot duizenden vogels slapen en rusten totdat ze weer terecht kunnen op het wad. Kweldervegetaties kunnen binnendijks ook aangetroffen worden. Naast de bovengenoemde (half)natte gebieden zijn er ook drogere habitats in de Waddenzee: embryonale duinen, grijze duinen, witte duinen, vochtige duinvalleien en duindoornstruwelen. De embryonale en witte duinen komen op een geringe oppervlakte in het Natura 2000-gebied Waddenzee voor, onder andere op Rottum (de eilandengroep Rottumeroog, Zuiderduinen en Rottumerplaat) en Griend. Op Rottumer Oog is het beheer gericht op het volledig toestaan van natuurlijke dynamiek. Er wordt niet ingegrepen, zodat duinhabitats kunnen verdwijnen en ontstaan. Grijze duinen en vochtige duinvalleien zijn buiten de bewoonde waddeneilanden niet of nauwelijks in het Natura 2000-gebied aanwezig, maar zouden op termijn kunnen ontstaan op Rottumeroog en -plaat. Binnen de duinhabitats komen verscheidene broedvogelsoorten voor, zoals de eider, blauwe kiekendief, velduil, bontbekplevier en strandplevier (de laatste twee op zandige, schelpenrijke strandvlaktes met embryonale duinen). In deze PAS-analyse wordt bewust alleen ingegaan op de toestand van de duinhabitattypen op Rottum (eilandengroep Rottumeroog, Zuiderduin en Rottumerplaat) en in mindere mate ook Griend. Uitgangspunt is dat op lange termijn (decennia) op Rottum het morfologisch evenwicht aanwezig blijft met voldoende ruimte voor diverse duinhabitattypen. Verder komen duinhabitattypen ook voor op de bewoonde waddeneilanden, met name in duinenclaves die omringd worden door kwelders. Deze duinen worden behandeld in de beheerplannen voor de eilanden, én in de PAS-analyses die specifiek voor de eilanden zijn geschreven Stikstofdepositie Op basis van de standaardrapportage uit AERIUS versie 1.6 blijkt in eerste instantie dat er op enkele locaties voor enkele habitattypen van de KDW voorkomt in de jaren (zie onderstaande figuren 2, 3 en 4). Na handmatige analyses in AERIUS 1.6 blijken de en in de verschildiagrammen te gaan om de volgende habitattypen en locaties: H1310B (zilte pioniervegetatie met zeevetmuur) in minder dan 5% van zijn oppervlakte. Dit habitattype komt echter niet langs de vastelandkust van de Waddenzee voor. Uit AERIUS 1.6 blijkt dat de locaties met een zich dan ook op de bewoonde eilanden bevinden PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 8 van 34

9 (met name op Schiermonnikoog). Zoals afgesproken vormen de eilanden geen onderdeel van deze gebiedsanalyse. H2130B (Grijze duinen kalkarm) voor vrijwel de totale aanwezige oppervlakte. Uit AERIUS 1.6 blijkt dat dit habitattype in het waddengebied alleen voorkomt op de bewoonde eilanden. Zoals afgesproken vormen de eilanden geen onderdeel van deze gebiedsanalyse. H9999 (onbekend) voor de totale aanwezige oppervlakte. Dit habitattype komt op verschillende locaties in het gebied voor en heeft automatisch de laagst bekende KDW toegewezen gekregen. Een grote locatie met voorkomen van H9999 is het natuurontwikkelingsgebied Breebaart Polder ten oosten van Termunten ter hoogte van de Dollard, maar H9999 komt op enkele andere kleine locaties ook voor (bijvoorbeeld op de locatie met een matige van de KDW ten westen van het Lauwersmeer in Figuur 2). De voortouwnemer RWS geeft aan dat onder H9999 zeker geen habitats liggen met de laagste KDW. Figuur 2. Kaart van het N2000 gebied Waddenzee met het verschil tussen stikstofdepositie en KDW s van habitattypen (jaartal 2013). PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 9 van 34

10 Figuur 3. Verschildiagram tussen stikstofdepositie en de KDW per habitattype in relatie tot de oppervlakte van de habitattypen (jaartal 2013). Figuur 4. Verschildiagram tussen stikstofdepositie en de KDW per habitattype in relatie tot de oppervlakte van de habitattypen (jaartal 2031). PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 10 van 34

11 In tabel 2 zijn per habitattypen de KDW, oppervlakte, oppervlakte met KDW weergegeven. Percentage is van het voorkomen in de Waddenzee. Tabel 2. Kenmerken per habitattype. Habitatcode Habitattype KDW H1310A H1310B Zilte pionierbegroeiingen totaal ha Lichte 2013 ha % Lichte Oppervlakte (zeekraal) , Zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur) ,52 1,71 12, ha % 0,15 H1320 Slijkgrasvelden , H1330A H1330B Schorren en zilte graslanden (buitendijks) Schorren en zilte graslanden ,46 8,96 0,1% 1,14 0,0% (binnendijks) , H2110 Embryonale duinen , H2120 Witte duinen , H2130A H2130B Grijze duinen (kalkrijk) Grijze duinen (kalkarm) ,92 20,92 100,0 % 20,73 H2160 Duindoornstruwelen , H2190B Vochtige duinvalleien (kalkrijk) , % Locatie op bewoonde eilanden 1,1% Schiermonnik-oog 99,1 % Schiermonnikoog Oosterkwelder. 0,1 % totaal. Niet vermeld in verschildiagram 1,1% Vlieland Conclusie stikstofdepositie habitattype: Er komen geen habitattypen met een van de KDW voor in het voor de gebiedsanalyse afgebakende deel van de Waddenzee. In de notitie afronding gebiedsuitwerkingen t.b.v. opname in de PAS van 14 februari 2013 is aangegeven dat als in een gebied de KDW van de stikstofgevoelige habitats niet wordt overschreden en als er leefgebieden zijn met een van de KDW maar dit leefgebied wordt niet gebruikt door de relevante soort dan is opname in de PAS niet nodig. Er wordt dan ook geen nadere analyse per habitattype uitgevoerd in deze gebiedsanalyse. Mogelijk komen er in de Waddenzee wel leefgebieden voor met een van de KDW. Dit wordt in de volgende paragraaf uitgewerkt middels de stappen analyse. Stikstofgevoeligheid van H1330 Schorren en zilte graslanden op vastelandkwelders Voor het deel van de Schorren en zilte graslanden (buitendijks) langs de vastelandkust van de Waddenzee en de Dollard is de kritische depositiewaarde (KDW) mogelijk te laag ingeschat, omdat het habitattype hier voorkomt op een dikke kleilaag. Hierdoor komt het habitattype op deze vastelandkwelders per definitie onder voedselrijke omstandigheden voor. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 11 van 34

12 De Provincie Groningen heeft aan bureau Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek opdracht verleend te achterhalen of er ecologische argumenten zijn om een hogere KDW te hanteren voor het habitattype H1330A op vastelandkwelders in het Waddengebied. De aanbevelingen van dit onderzoek zijn in het tekstvak weergegeven. Aanbevelingen uit onderzoek Stikstofgevoeligheid van H1330 Schorren en zilte graslanden op vastelandkwelders (Belle, 2013) In de gebiedsanalyse voor H1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks) is uitgegaan van de geldende kdw van mol N/ha/jaar, maar er zijn redenen om een afwijkende waarde te hanteren. De belangrijkste redenen hiervoor zijn: Het habitattype omvat een grote variatie aan successiestadia en systeemtypen. De wetenschappelijke literatuur duidt er op dat stadia en systeemtypen met een dikke sliblaag minder gevoelig zijn voor stikstofdepositie dan stadia en systeemtypen met een dunnere sliblaag. Op vastelandkwelders zijn de snelheid van opslibbing en de dikte van de sliblaag aanzienlijk groter dan op eilandkwelders. Er zijn aanwijzingen dat vastelandkwelders veel minder gevoelig zijn voor verhoogde stikstofbemesting (Kiehl et al. 1997; Leendertse 1997; Veeneklaas 2013). Het hanteren van één waarde doet geen recht aan deze variatie; De kwantificering van de KDW is niet erg sterk onderbouwd, doordat op NW- Europese kwelders maar weinig bemestingsexperimenten zijn gedaan. Bovendien zijn de meeste experimenten gedaan op eilandkwelders en hanteren de meeste studies een bemestingsniveau dat (ver) boven de atmosferische depositie ligt (Kiehl et al. 1997; Van Wijnen & Bakker 1999; Bobbink & Hettelingh 2011); De combinatie van de schaarste aan experimentele gegevens en de gehanteerde methodiek voor het bepalen van de KDW, leidt er toe dat dezelfde modelresultaten die in 2008 nog werden verworpen in 2012 de bron van de KDW vormen (Van Dobben & Van Hinsberg 2008; Van Dobben et al. 2012). Voor kwelders op een dikke sliblaag, zoals vastelandkwelders, kan waarschijnlijk veilig worden uitgegaan van de bovengrens van de empirische kritische range. Dit is een door deskundigen ingeschat bereik voor Europese kwelders (Bobbink & Hettelingh 2011). Aangezien dit bereik is gebaseerd op onderzoek op Waddeneilanden lijkt dit een voor de voedselrijkere vastelandkwelders voorzichtige inschatting. Dat komt neer op een KDW van 30 kg N/ha/jaar, oftewel mol N/ha/jaar. 3.3 Gebiedsanalyse leefgebieden van soorten 3.3A Gebiedsanalyse leefgebieden Een groot deel van de herstelstrategieën voor habitattypen zijn tevens bedoeld als herstelstrategie voor het leefgebied van soorten van de Vogel- en Habitatrichtlijn. Waar de stikstofgevoelige leefgebieden van deze soorten (deels) niet samenvallen met habitattypen, zijn aanvullend 14 herstelstrategieën voor leefgebieden opgenomen. Bij deze analyse is gebruik gemaakt van het Stappenplan Leefgebieden Analyse en ook van de Bijlagen van Deel II, om vervolgens te kunnen bepalen of een soort gebruikmaakt van een stikstofgevoelig leefgebied en welke strategieën dus van toepassing zijn. Om vast te stellen voor welke soorten een herstelstrategie nodig is, zijn de volgende vragen doorlopen: 1. Zijn er soorten in het gebied aangewezen die theoretisch gebruik kunnen maken van een stikstofgevoelig Leefgebied of Habitattype? 2. Zo ja, komen die Leefgebieden en Habitattypen ook binnen de begrenzing van het N2000 gebied voor? 3. Zo ja, worden A) deze Leefgebieden en Habitattypen door de soort gebruikt (of móeten ze gebruikt kunnen worden in de toekomst)? En B) wordt de KDW van die locaties overschreden? Als één van de vragen 2 of 3 A) en/of B) met <nee> is te beantwoorden is opname in de PAS niet nodig. Bij vraag 3 kunnen A) en B) ook in omgekeerde volgorde beantwoord worden. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 12 van 34

13 De uitwerking van de stappen 1 tot met 3 is opgenomen in Bijlage 2. In deze paragraaf worden de conclusies weergeven van de stappen van de leefgebieden analyse. Conclusie STAP 1 en 2: In de Waddenzee komen 11 soorten voor met N-gevoelig leefgebied. Van alle mogelijke Habitattypen en Leefgebieden waar deze soorten in voor kunnen komen, hebben we binnen de Waddenzee alleen de volgende combinaties: Habitatsoorten Habitattypen en leefgebieden H1014 Nauwe korfslak H2160, H2190B, LG12 Broedvogels A081 Bruine kiekendief H1330A + B, H2110, H2120, H2130A + B, H2190B, LG08 en LG11 A082 Blauwe kiekendief H1330A + B, H2110, H2120, LG08 en LG11 A137 Bontbekplevier H1310B, H1330A + B, H2110, H2190B en LG08 A138 Strandplevier H2110, H1310B, H1330A + B A193 Visdief H1330A + B, H2130B, H2190B, LG08, LG11 A222 Velduil H1330A + B, H2130A + B, H2190B, LG08 en LG11 Niet-broedvogels A130 Scholekster H1310B, H1330A + B, H2110, H2120, H2130A + B, LG08 en LG11 A142 Kievit H1310B, H1330A + B, LG08 en LG11 A156 Grutto H1310B, H1330A + B, LG08, LG11 A162 Tureluur H1310B, H1330A + B, H2190B, LG08, LG11 Conclusie STAP 3: In de Waddenzee komen 8 soorten voor die kunnen voorkomen in een habitattype of leefgebied waarvan de KDW in de Waddenzee wordt overschreden. Het belang van deze is voor alle soorten klein, zoals is te zien hieronder: Broedvogels Habitattypen en leefgebieden met A081 Bruine kiekendief LG11 Klein A082 Blauwe kiekendief LG11 Klein A193 Visdief LG11 Klein A222 Velduil LG11 Klein Niet-broedvogels A130 Scholekster LG11 Klein A142 Kievit LG11 Klein A156 Grutto LG11 Klein A162 Tureluur LG11 Klein Belang Leefgebied LG11 - Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogel-grasland van het rivieren- en zeekleigebied KDW Mol/ha/jaar De KDW van leefgebied 11 wordt mogelijk lokaal overschreden op enkele locaties in de vasteland kwelders van Friesland en Groningen. Dit hebben handmatige analyses in AERIUS 1.6 uitgewezen. In bijlage 3 zijn kaarten opgenomen waarop zichtbaar is waar de depositie N mol/ha/jaar overschrijdt. Als op die plaatsen de LG 11 voorkomt is er sprake van. Dat het belang van de van LG11 (Kamgrasweide en bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied) voor alle soorten klein is komt door drie oorzaken: 1. De matige van de KDW van dit leefgebied is niet relevant voor alle voorkomende vogelrichtlijnsoorten. De mogelijke van de KDW van dit leefgebied is matig en zeer lokaal. Bovendien zijn andere aspecten zoals voedselbeschikbaarheid en rust van groter belang dan een te hoge N-depositie. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 13 van 34

14 2. Soorten kunnen andere habitattypen of leefgebieden prefereren en zien LG11 als niet als kernleefgebied in de Waddenzee. Alle bovengenoemde soorten kunnen foeragerend voorkomen in LG11, maar het belang van dit habitattype voor deze soorten is klein, omdat de kernbiotopen in de Waddenzee in andere habitattypen en leefgebieden liggen. 3. Waar het belang van LG11 in het algemeen groot kan zijn, betekent dat nog niet dat het belang van de specifieke locatie waar de voorkomt groot is. Van LG11 wordt de KDW mogelijk lokaal overschreden en dit leefgebied kan voor weidevogels van groot belang zijn, maar de soorten hebben een flexibele biotoopvoorkeur en een grote biotoop beschikbaarheid in en rond de Waddenzee. De relatief kleine oppervlakte van leefgebied 11 met een van de KDW in de Waddenzee, zijn daarom weer van relatief klein belang voor de soorten. 4. Voor vogelrichtlijnsoorten die voorkomen in leefgebied 11 worden in breder verband al beheermaatregelen genomen zoals die in het concept-beheerplan zijn opgenomen, zowel huidige beheermaatregelen als nieuwe maatregelen. Voorwaarde is daarbij dat het huidig beheer en de maatregelen zoals die in het beheerplan zijn opgenomen, gefinancierd zijn en uitgevoerd worden (zie Tabel 3). Tabel 3. Knelpunten en oplossingsrichtingen voor vogelrichtlijnsoorten in Leefgebied 11 (bron concept beheerplan Waddenzee). Soortnaam Behalen met de huidige beheerpraktijk? Knelpunten Bruine kiekendief Wel Blauwe kiekendief Visdief Velduil Scholekster Kievit Grutto Onduidelijk Niet Onduidelijk Onduidelijk Waarschijnlijk wel Waarschijnlijk wel Suboptimaal foerageergebied door verruiging kwelders en duinen-eilanden Predatie door vos, mogelijk onvoldoende voedselbeschikbaarheid, onvoldoende natuurlijke dynamiek in leefgebied (verruiging), overstroming broedplaatsen Suboptimaal foerageergebied door verruiging kwelders en duinen-eilanden Suboptimale voedselbeschikbaarheid (schelpdieren), slecht broedresultaat binnendijkse agrarische graslanden, onduidelijke factoren Tureluur Wel Oplossingsrichtingen Tegengaan verruiging/ bevorderen openheid duingebied d.m.v. meer natuurlijke dynamiek Onderzoek voedselbeschikbaarheid, onderzoek aanleg broedlocaties, handhaven veiligheid en rust potentiële en bestaande broedlocaties Tegengaan verruiging/ bevorderen openheid duingebied d.m.v. meer natuurlijke dynamiek Herstel kokkelbanken 3.3B Systeemanalyse leefgebieden In de Waddenzee is het mogelijk dat leefgebied 11 voorkomt op de hogere en drogere kwelders in de vasteland kwelders. Met name in Friesland zijn grote stukken buitendijkse weilandkwelder aan de zijde van de zeedijk die geen habitattype hebben gekregen. Het leefgebied 11 is afgeleid van de subtypen c en d van het natuurdoeltype 3.39 (Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied; Bal et al. 2001). Dit type grasland komt vooral voor in het Rivieren- en Zeekleigebied, in mindere mate ook op de oeverlanden van de Afgesloten zeearmen. In de eerste twee regio's komt het voor op de relatief droge gronden; op de oeverlanden is het te vinden op de voormalige kwelders. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 14 van 34

15 Een rijke levensgemeenschap is vooral te verwachten als er binnen een gebied een afwisseling is tussen lage, vochtige en hoge, droge delen en tussen begroeiingen met een open structuur (waarbinnen de bodem beschadigd is), grazige begroeiingen en zoomachtige vegetaties. Het grote belang van dergelijke graslanden voor de fauna geldt in het bijzonder voor weidevogels, zowel in beweide als gehooide graslanden en zowel onder vochtige als drogere omstandigheden. Grote dichtheden aan weidevogels ontstaan alleen als er voldoende rust en ruimte is (dus vooral in open landschappen) en als er voldoende bereikbaar voedsel is om de jongen mee groot te brengen. 3.3C Knelpunten en oorzakenanalyse Leefgebieden N.V.T. (Uit de kwaliteitsanalyse blijkt dit niet van toepassing.) 3.3D Leemten in kennis Leefgebieden Het voorkomen van de leefgebieden 8, 11 en 12 is niet te specificeren aangezien er geen kaarten zijn van het voorkomen van de leefgebieden. Het voorkomen van leefgebieden in de Waddenzee is gebaseerd op luchtfoto s en op een inschatting van leefgebieden binnen N2000 begrenzing waar habitattypen ontbreken. In de tabel is daarom aangegeven dat het mogelijk is dat soorten voorkomen in de genoemde leefgebieden, aangezien het in theorie mogelijk is dat de leefgebieden voorkomen. Voor een exacte bepaling zal ter plaatse gekeken moeten worden of de leefgebieden ook voorkomen op die delen binnen de N2000-begrenzing vallen maar niet als habitattype zijn aangewezen. Het zal echter wel gaan om snippers van die leefgebieden, omdat de grootste delen binnen de N2000 begrenzing bestaat uit open water, permanent overstroomde zandplaten of is aangewezen als habitattype. Daarom wordt het belang van leefgebieden binnen de Waddenzee ook niet als heel groot ingeschat. Conclusie gebiedsanalyse leefgebieden: In het leefgebied 11 is mogelijk een lichte van de KDW. Het nemen van (extra) PASmaatregelen ten behoeve van leefgebied 11 wordt niet als relevant en noodzakelijk geacht voor de Waddenzee. Figuur 5. Het stuk grasland tussen ten noorden van de Friese zeedijk en ten zuiden van de kwelderhabitattypen (gekleurde vlakken) kan mogelijk worden beschouwd als leefgebied 11 (Kamgrasweide & bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied). In dit gebied is de depositie lokaal tussen 1400 en 1800 mol/ha/jr volgens AERIUS 1.6 bij een KDW van 1429 mol/ha/jr van LG11. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 15 van 34

16 4. Beoordeling maatregelen naar effectiviteit, duurzaamheid, kansrijkdom in het gebied 4.1 Categorie indeling Op grond van de volgende categorieën wordt aangegeven of de IHD wel of niet in gevaar komen: Waarde Omschrijving GLP* 1a: Wetenschappelijk gezien is redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingdoelstellingen in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en, indien relevant, ook verbetering dan wel uitbreiding plaats gaat vinden. 1b: Wetenschappelijk gezien is redelijkerwijs geen twijfel dat de instandhoudingdoelstellingen in gevaar komen, waarbij behoud is geborgd en een toekomstige verbetering/uitbreiding niet onmogelijk is. 2: Er zijn wetenschappelijk gezien te grote twijfels of de achteruitgang gestopt zal worden en er uitbreiding van de oppervlakte en/of verbeteren van de kwaliteit van de habitats plaats zal gaan vinden. Niet van Habitattype is niet stikstofgevoelig. Of KDW stikstofgevoelige habitattype wordt niet toepassing overschreden * GLP: gegevensleveringsprotocol Omdat de stikstofgevoelige habitats geen van de KDW hebben is het behoud en het stopzetten van de achteruitgang geborgd. Verbetering en uitbreiding (indien van toepassing) is mogelijk. De habitattype zijn allemaal ingedeeld in categorie 1 a (zie Tabel 4). De habitattypen die alleen op de bewoonde eilanden voorkomen worden in de gebiedsanalyses van de bewoonde eilanden in een categorie ingedeeld. Tabel 4. Categorie indeling habitattypen en leefgebieden in de Waddenzee Habitattype/leefgebied Categorieindeling Onderbouwing H-1310A - Zilte pionierbegroeiingen (zeekraal) H-1310B - Zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur) nvt voor Waddengebied KDW Klein gebied heeft. Dit ligt op de bewoonde eilanden wordt in GA eilanden meegenomen. In het Waddengebied geen KDW H Slijkgrasvelden nvt KDW H-1330A - Schorren en zilte graslanden (buitendijks) H-1330B - Schorren en zilte graslanden (binnendijks) nvt voor Waddengebied KDW Klein gebied heeft. Dit ligt op de bewoonde eilanden wordt in GA eilanden meegenomen. In het Waddengebied geen KDW H Embryonale duinen nvt kdw H Witte duinen nvt kdw H-2130A - Grijze duinen (kalkrijk) nvt kdw H-2130B - Grijze duinen (kalkarm) voor Waddengebied Klein gebied heeft. Dit ligt op de bewoonde eilanden wordt in GA eilanden meegenomen. In het Waddengebied geen KDW H Duindoornstruwelen nvt KDW PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 16 van 34

17 H-2190B - Vochtige duinvalleien (kalkrijk) LG08 - Nat, matig voedselrijk grasland LG11 - Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogel-grasland van het rivierenen zeekleigebied LG12 - Zoom, mantel en droog struweel van de duinen nvt nvt nvt nvt kdw Mogelijk sprake van lichte KDW op een beperkt gebied. negatieve gevolgen voor de soorten die afhankelijk zijn van dit leefgebied. Door de kleine schaal, het ontbreken van relevantie, onbekendheid met de verspreiding van Leefgebied 11 en daarmee het voorkomen van van de KDW in de Waddenzee, worden specifieke PASmaatregelen voor Leefgebied 11 niet noodzakelijk geacht. Conclusie: Opname van de Waddenzee in de PAS is niet nodig. 4.2 Effectiviteit en duurzaamheid Aangezien er geen maatregelen worden getroffen in de Waddenzee, is het bepalen van de effectiviteit en de duurzaamheid ook niet van toepassing. 4.3 Tijdpad doelbereik De Habitatrichtlijn (artikel 6 lid 1 en 2) schrijft voor om op gebiedsniveau minimaal verslechtering tegen te gaan en een reële inspanning op grond van de zogenoemde loyale samenwerking te leveren op weg naar het realiseren van de Natura 2000-doelen. Deze doelen worden landelijk vastgesteld (in het aanwijzingsbesluit) en uitgewerkt in de beheerplannen. Het realiseren van de doelen mag door middel van het stellen van tussendoelen worden gefaseerd over meerdere beheerplanperioden. Met het maatregelenpakket opgenomen in het beheerplan wordt een belangrijke bijdrage aan de Natura 2000-doelen van dit gebied geleverd. Dit maatregelenpakket is gericht op het beschermen van de hier aanwezige stikstofgevoelige habitattypen en (leefgebieden van) soorten tegen de achtergrond van economische groei. Het maatregelenpakket beoogt in de eerste beheerplanperiode het tegengaan van achteruitgang van alle stikstofgevoelige aangewezen habitattypen en van alle stikstofgevoelige leefgebieden van aangewezen soorten in de Natura 2000-gebieden. Tegelijkertijd worden in deze periode waar mogelijk, en noodzakelijk volgens de instandhoudingsdoelstellingen, ook de kansen benut voor uitbreiding van oppervlakte en verbetering van kwaliteit. Dit wordt in de tweede en derde beheerplanperiode voortgezet. De verwachte effecten van het maatregelenpakket in het beheerplan worden in onderstaande tabel 5 voor de verschillende stikstofgevoelige habitattypen en leefgebieden in dit N2000-gebied samengevat. Voor de Waddenzee bestaat het maatregelpakket uit beheermaatregelen. Het is niet nodig om herstelmaatregelen te treffen. Dit is alleen nodig voor habitattypen waarvan de KDW is overschreden. Tabel 5. Samenvatting van de verwachte effecten van het maatregelenpakket voor de verschillende stikstofgevoelige habitattypen en leefgebieden. Met: - (achteruitgang), = (gelijk) en + (vooruitgang) of onb. (onbekend, situatie 2004) worden de ontwikkelingen in relatie tot de geldende instandhoudingsdoelstelling aangegeven. Habitattype/leefgebied Trend Verwachte ontwikkeling einde 1e beheerplanperiode Verwachte ontwikkeling 2030 t.o.v. einde 1e beheerplan- PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 17 van 34

18 obv maatregelen periode (1) obv maatregelen H-1310A - Zilte pionierbegroeiingen (zeekraal) nvt nvt nvt H-1310B - Zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur) nvt nvt nvt H Slijkgrasvelden nvt nvt nvt H-1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks) nvt nvt nvt H-1330B Schorren en zilte graslanden (binnendijks) nvt nvt nvt H Embryonale duinen nvt nvt nvt H Witte duinen nvt nvt nvt H-2130A - Grijze duinen (kalkrijk) nvt nvt nvt H-2130B - Grijze duinen (kalkarm) nvt nvt nvt H Duindoornstruwelen nvt nvt nvt H-2190B Vochtige duinvalleien (kalkrijk) nvt nvt nvt LG08 - Nat, matig voedselrijk grasland nvt nvt nvt LG11 - Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied nvt nvt nvt LG12 - Zoom, mantel en droog struweel van de duinen nvt nvt nvt Tabel 6. Trend als gevolg van alle processen en ontwikkelingen. Met: - (achteruitgang), = (gelijk) en + (vooruitgang) of onb. (onbekend) worden de ontwikkelingen in relatie tot de geldende instandhoudingsdoelstelling aangegeven. Habitattype/leefgebied Trend Verwachte ontwikkeling einde 1e beheerplanperiode Verwachte ontwikkeling 2030 t.o.v. einde 1e beheerplanperiode H-1310A - Zilte pionierbegroeiingen (zeekraal) + = = H-1310B - Zilte pionierbegroeiingen (zeevetmuur) + = = H Slijkgrasvelden = = = H-1330A Schorren en zilte graslanden (buitendijks) H-1330B Schorren en zilte graslanden (binnendijks) H Embryonale duinen + = = H Witte duinen + = = H-2130A - Grijze duinen (kalkrijk) = = = H-2130B - Grijze duinen (kalkarm) = = = H Duindoornstruwelen = + + H-2190B Vochtige duinvalleien (kalkrijk) LG08 - Nat, matig voedselrijk grasland Onb Onb onb LG11 - Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied Onb Onb onb LG12 - Zoom, mantel en droog struweel van de duinen Onb Onb onb PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 18 van 34

19 Bovengenoemde trends sinds 2004 zijn gebaseerd op de beschrijving per habitattype in het definitieve aanwijzingsbesluit van de Waddenzee uit 2008, rapportage 50 jaar Monitoring en beheer van de Friese en Groninger Kwelderwerken: en het concept beheerplan. De trend van leefgebieden is onbekend, omdat deze niet in kaart zijn gebracht. Knelpunten en oplossingsrichtingen H1330A: Hoewel door de kwelderwerken het areaal kwelder wordt gehandhaafd, is er sprake van een kunstmatig gecreëerd kwelderlandschap, met momenteel te weinig dynamiek om ook op langere termijn alle successiestadia aanwezig te laten zijn. In mindere mate is dat ook het geval op de eilandkwelders, waar de meeste kwelders zijn ontstaan in de luwte van een kunstmatige stuifdijk aan de noordzijde. Door lokaal te weinig (gevarieerde) beweiding, veel opslibbing en onvoldoende dynamische omstandigheden, verruigt de vegetatie en is de kwelderkwaliteit niet optimaal. Het areaal hoge kwelder met zeekweek neemt hierdoor sterk in oppervlakte toe. De ingezette verruiging van kweldervegetatie kan worden tegengaan door de beweiding te intensiveren langs de noordkust van Groningen en (op basis van monitoringsonderzoek) te optimaliseren langs de noordkust van Friesland. Bovendien dient voor de gewenste variatie in de vegetatiestructuur, ook in andere kweldergebieden, de begrazing gevarieerd te zijn. De geforceerde ontwatering door begreppeling moet worden beperkt tot een omvang en intensiteit die noodzakelijk is om beweiding mogelijk te maken. Verjonging van kwelders is mogelijk door lokale afticheling (afgraven van een deel van de kleilaag), waardoor een deel van de kwelder aanzienlijk lager ligt en vegetatie terugkeert naar een jonger stadium. In Friesland kunnen nieuwe relatief jonge kwelders ontstaan door verkweldering van enkele zomerpolders. Habitattype H1330B komt niet voor in de vastelandskwelders, maar alleen op de Waddeneilanden. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 19 van 34

20 5. Monitoring Het gebied Waddenzee wordt niet opgenomen in de PAS. Daarmee is het ook geen onderdeel van de monitoringscyclus van het PAS Monitoringsplan. De monitoring is wel onderdeel van de Monitoring en Beoordeling Natuurkwaliteit EHS/Natura 2000/PAS. Hoe de Natura 2000/PAS monitoring van een PAS gebied moet worden uitgevoerd, is beschreven in de standaard Werkwijze Natuurmonitoring van de gezamenlijke provincies en vele andere belanghebbende organisaties (document in ontwikkeling met als voorlopige werktitel: "Werkwijze Monitoring en Beoordeling Natuurkwaliteit EHS/Natura 2000/PAS" hier verder kortweg: "Werkwijze Natuurmonitoring" genoemd). De langjarige natuurmonitoringscyclus voorziet in de benodigde informatie over de voortgang van de kwaliteit van de instandhoudingsdoelen. In principe zit er geen verschil tussen de natuurinformatie van de PAS en van Natura In het Natura 2000 beheerplan wordt de bestaande monitoringsinspanning (gegevensverzameling) voor het Natura 2000/PAS gebied geëvalueerd. Dat beantwoordt de vraag: in welke gegevensstromen is al voorzien en wat moet aanvullend worden georganiseerd? Daaruit komen aanbevelingen voor aanvullende monitoring bij eventuele belangrijke kennis- en gegevenslacunes. Dit betreft dus de algemene Natura2000/PAS monitoring en wordt verankerd in het Natura2000 beheerplan. De afspraken voor de regelmatige levering van natuurinformatie van de PAS Monitoring worden vastgelegd middels zogenaamde 'gegevensleveringsprotocollen'. Voor de niet-pas gebieden gelden allereerst de landelijke en europese rapportageverplichtingen voor Natura 2000 gebieden. Aanvullend kunnen rapportage afspraken bestaan op provinciaal niveau. PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 20 van 34

21 Literatuur Belle, J. van Stikstofgevoeligheid van H1330 Schorren en zilte graslanden op vastelandkwelders. A&W-notitie 2158kst-1. Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Feanwâlden. 21 oktober 2013 Dobben, H. van, R. Bobbink, D. Bal & A. van Hinsberg (2012): Overzicht van kritische depositiewaarden voor stikstof, toegepast op habitattypen en leefgebieden van Natura Alterra, Wageningen. Engelmoer R. (2009b). Hollumer Kwelder: Broedvogelinventarisatie en hoogwatertellingen Vogelwacht Hollum-Ballum. Haaf, M.E. ten & Buijs, P.H.,(2008). Morfologie en dynamiek van washoversystemen. Verkennende studie voor de Nederlandse Waddeneilanden. Deelrapportage Verdiepende studie Morfologie, onderdeel van verkennende studie Expertteam Droge Wad - Het Tij Geleerd. Isbary, G. (1936) Das Inselgebiet von Ameland bis Rottumeroog. Morfologische unde hydrographische Beiträge zur Entwicklungsgechichte der friesischen Inseln. Archiv der deutschen Seewarte, 56. Band. Koppejan H. en A.G. Knotters (2004) Natuurbouwprojecten op Ameland en Schiermonnikoog. Op basis van false colour-luchtfoto's : Rijkswaterstaat, AGI, Delft. Rapport AGI/0804/GAE001. Leeuw, C.C. de, Grootjans, A.P., Lammerts, E.J., Esselink, H., Stal, L., Stuyfzand, P.J., Turnhout, C.A.M. van, Haaf, M.E. Ten, Verbeek, S.K. (2008) Ecologische effecten van Duinboog- en Washoverherstel. Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. Löffler, M.A.M., Leeuw, C.C. de, Haaf, M.E. ten, Verbeek, S.K., Oost, A.P., Grootjans, A.P., Lammerts, E.J. & Haring, R.M.K. (2008) Eilanden natuurlijk. Natuurlijke dynamiek en veerkracht op de Waddeneilanden. Het Tij Geleerd. ISBN/EAN Ministerie van LNV (2006) Natura 2000 doelendocument Duidelijkheid bieden, richting geven en ruimte laten Versie 1.1. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV (2007b). Nota van antwoord. Inspraakprocedure aanwijzing Natura gebieden. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Den Haag. Ministerie van LNV, Directie Kennis. (2008) Natura 2000 profielendocument. Ministerie van LNV. Rijkswaterstaat (2009) Kustlijnkaarten Rapport nr: WD1209ZH014 Rijkswaterstaat (2012) Concept Natura2000 Beheerplan Waddenzee periode Rapportnummer: LW-AF Rijkswaterstaat (2011) Doeluitwerking Waddenzee: Natura2000-doelen in de Waddenzee; Van instandhoudingsdoelen naar opgaven voor natuurbescherming. Schaminée J.H.J., A.H.F. Stortelder, V. Westhoff (1995) De vegetatie van Nederland (5 delen) Opuluspress Uppsela Leiden. Schipper, P.C. (2002). Catalogus Vegetatietypen. In: Staatsbosbeheer. Catalogi Bedrijfssturing: Natuur, Bos, Recreatie en Landschap. Staatsbosbeheer, Driebergen. Smits, N.A.C. & A.M. Kooijman Herstelstrategie H2130A: Grijze duinen (kalkrijk) Versie april 2012 Smits, N.A.C. & A.M. Kooijman Herstelstrategie H2130B: Grijze duinen (kalkarm) Versie april 2012 SOVON en CBS (2005) Trend in vogels in het Nederlandse Natura 2000 netwerk. SOVONinformatierapport 2005/09, Beek-Ubbergen Werkgroep Onderzoek Kwelderwerken: 50 ar monitoring en beheer van de Friese en Groninger Kwelderwerken: Vastgesteld door Stuurgroep Kwelderwerken op Internet: Ministerie van LNV (zd) Database ecologische vereisten, PAS Herstelstrategie Waddenzee Pagina 21 van 34