Document PAS-analyse Herstelstrategieën voor Haringvliet

Transcriptie

1 Document PAS-analyse Herstelstrategieën voor Haringvliet Tweede Kamer, december 2013 De volgende habitattypen en soorten worden in dit document behandeld: Habitattypen: Er zijn geen stikstofgevoelige habitattypen aangewezen in het N2000 gebied Haringvliet. Soorten: H Bittervoorn A081 - Bruine Kiekendief A137 Bontbekplevier A193 Visdief A142 Kievit A156 Grutto De categorie indeling van N2000 gebied Haringvliet is Categorie 1a Inhoudsopgave 1. Kwaliteitsborging 2. Inleiding (doel en probleemstelling) 3. Gebiedsanalyse per habitattype 4. Eerste bepaling herstelstrategie en maatregelenpakketten per habitattype 5. Relevantie van uitwerking voor andere habitattypen en natuurwaarden 6. Synthese: Definitieve set maatregelen (met motivatie) 7. Beoordeling effectiviteit 8. Monitoring PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

2 Samenvatting De gebiedsanalyse voor de PAS in het Haringvliet is gemaakt op basis van voorschriften zoals die op de website van de Programmatische Aanpak Stikstof zijn te vinden. De gebiedsanalyse is gemaakt op basis van informatie uit verschillende bronnen, zoals het definitief aanwijzingsbesluit, Aerius 1.6 en de beheerorganisaties voor het Haringvliet. In het N2000-gebied Haringvliet zijn in het aanwijzingsbesluit geen stikstofgevoelige habitattypen aangewezen omdat geen van de habitattypen een kritische depositiewaarde (KDW) kennen die lager is dan 2.400mol/ha/jr. Habitattypen zijn daarmee nietstikstofgevoelig en hoeven derhalve niet in de PAS te worden opgenomen. Van de aangewezen habitatsoorten en (broed-)vogels is er wel een aantal dat gebruik maakt (broedend of foeragerend) van stikstofgevoelig leefgebied. In een stappenplan van de gebiedsanalyse voor leefgebieden wordt systematisch vastgesteld voor welke soorten dit geldt. In de laatste stap is echter ook vastgesteld dat het belang van deze leefgebieden, waar mogelijk overschrijding van de KDW plaatsvindt, klein is en daarom niet relevant voor de desbetreffende soorten. Een leefgebied dat voor broedvogels wel relevant is, is niet opgenomen in de leefgebiedensystematiek. Dit zijn kale zand- en strandvlaktes. Over het belang van dit leefgebied voor broedvogels is in de gebiedsanalyse voor leefgebieden een specifieke analyse opgenomen. Met betrekking tot deze laatste categorie van leefgebied, worden twee maatregelen voorgesteld; het opbrengen van zout en het deels ophogen van een eiland in het deelgebied Scheelhoek. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

3 1. Kwaliteitsborging Hoe is de analyse tot stand gekomen? Voor het opstellen van dit document is gebruik gemaakt van: Het definitief aanwijzingsbesluit PDN / 109 Haringvliet (min. EZ) van 4 juli PAS-documenten (Aerius 1.6 (versie november 2013) en herstelstrategieën leefgebieden soorten (versies november 2012)). Informatie verkregen (mondeling en schriftelijk) van de beheerorganisaties. Concept beheerplan N2000 Haringvliet. De site synbiosys.alterra.nl. De analyse is uitgevoerd door J. Straathof, V. Janssen en R. Sleeking, medewerker Dienst Landelijk Gebied. Voor de analyse zijn protocollen gevolgd zoals die zijn aangegeven op de website Programmatische Aanpak Stikstof ( Met name de link naar herstelstrategieën is voor deze PAS-analyse van belang geweest. Wie waren er bij betrokken? Er is gebruik gemaakt van de deskundigheid van Dhr. M. Platteeuw van Rijks Waterstaat, en de heer M. Breedveld van de provincie Zuid-Holland. Beheerders van het Haringvliet zijn Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat, Natuurmonumenten en particulieren. Welke problemen bent u tegengekomen (bv. kennisleemten) en hoe gaat u daarmee om? Sterke verruiging wordt waargenomen op kale stranden en zandvlakten. Er zijn verschillende kennisleemten. Wordt de verruiging/versnelde vegetatiesuccessie versterkt/versneld door de stikstofdepositie. Vanuit het stappenplan over de stikstofgevoelige leefgebieden volgen een aantal soorten die afhankelijk kunnen zijn van stikstofgevoelige leefgebieden in het gebied. De indruk is dat in het Haringvliet er meer soorten afhankelijk zijn van een stikstofgevoelig leefgebied. De kennisleemte is ook of zout strooien een geschikte herstelmaatregel is. Wat zijn de aandachtpunten voor monitoring? Het effect van stikstof op kale stranden en zandvlakten en het effect van zout strooien op kale stranden en zandvlakten zijn onderwerp van monitoring. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

4 2. Inleiding (doel en probleemstelling) Voor het N2000 gebied Haringvliet is op 4 juli 2013 het definitieve aanwijzingsbesluit getekend door de staatssecretaris van EZ. Kaart 1. Ligging van het N2000-gebied Haringvliet. Deze gebiedsanalyse vormt de ecologische en juridische onderbouwing op gebiedsniveau dat met de PAS de stikstofgevoelige N2000-doelstellingen (op termijn ) gerealiseerd kunnen worden en er ontwikkelingsruimte beschikbaar is voor economische activiteiten. De gebiedsanalyses zijn onderdeel van het PAS programma, waar algemene onderwerpen zoals depositieverloop in Nederland, uitleg rond herstelstrategieën, ontwikkelingsruimte, monitoring en bijsturing in beschreven zijn. Deze onderdelen worden daarmee niet in de gebiedsanalyses in algemene termen herhaald. De gebiedsanalyse wordt straks ook onderdeel van het N2000 beheerplan. De aangewezen habitattypen in het N2000-gebied Haringvliet zijn niet-stikstofgevoelig omdat de Kritische Depositiewaarde van de habitattypen boven de mol N/ha/jr ligt. Met de term 'kritische depositiewaarde voor stikstof' (voortaan: KDW) wordt in dit rapport bedoeld: de grens waarboven het risico bestaat dat de kwaliteit van het habitat of leefgebied significant wordt aangetast als gevolg van de verzurende en/of vermestende invloed van atmosferische stikstofdepositie. Dit komt inhoudelijk overeen met de internationaal gangbare definitie; de KDW is een kwantitatieve schatting van de blootstelling aan één of meer verontreinigende stoffen, waar beneden geen significante schadelijke effecten optreden aan gespecificeerde gevoelige elementen in het milieu, volgens de huidige stand van kennis (Nilsson en Grenfeldt, 1988). 2.1 N2000-instandhoudingsdoelstellingen De Habitatrichtlijn (artikel 6 lid 1 en 2) schrijft voor om op gebiedsniveau minimaal verslechtering tegen te gaan en een reële inspanning op grond van de zogenoemde loyale samenwerking te leveren op weg naar het realiseren van de Natura 2000-doelen. Deze PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

5 doelen worden landelijk vastgesteld (in het aanwijzingsbesluit) en uitgewerkt in de beheerplannen. Het realiseren van de doelen mag door middel van het stellen van tussendoelen worden gefaseerd over meerdere beheerplanperioden. In het aanwijzingsbesluit van het N2000 gebied Haringvliet zijn 3 habitattypen, 8 habitatsoorten, 10 broedvogels en 26 niet-broedvogels aangewezen. Niet alle van deze habitattypen en soorten zijn stikstofgevoelig of leven in stikstofgevoelig gebied. In tabel 1 zijn de instandhoudingsdoelen van de aangewezen habitattypen en soorten weergegeven. De instandhoudingsdoelen betreffen behoud of uitbreiding van oppervlakte en behoud of verbetering van kwaliteit. Met betrekking tot populaties van soorten is behoud of uitbreiding van de populatiegrootte ook een instandhoudingsdoel, in sommige gevallen aangegeven door een minimale populatiegrootte. In de rechterkolom is aangegeven of een soort afhankelijk is van een N-gevoelig habitattype of leefgebied. De onderbouwing hiervan volgt in stap 1 in paragraaf 3.3 de leefgebiedenanalyse. Habitattypen H3270 Slikkige rivieroevers SVI Landelijk Doelst. Opp.vl. Doelst. Kwal. Doelst. Pop. Draagkracht aantal vogels Draagkracht aantal paren N-gevoelig habitattype of LG? - > = H6430B Ruigten en zomen (harig wilgenroosje) H91E0A *Vochtige alluviale bossen (zachthoutooibossen) Habitatsoorten - > = - = > H1095 Zeeprik - = > > H1099 Rivierprik - = > > H1102 Elft -- = > > H1103 Fint -- = > > H1106 Zalm -- = > > H1134 Bittervoorn - = = = Ja H1163 Rivierdonderpad - = = = H1340 *Noordse woelmuis Broedvogels -- > > > / niet relevant A081 Bruine Kiekendief + = = 20 Ja A132 Kluut - = = 2000* A137 Bontbekplevier - = = 105 Ja A138 Strandplevier -- = = 220* Ja A176 Zwartkopmeeuw + = = 400* A191 Grote stern -- = = 6200* A193 Visdief - = = 6500* Ja A195 Dwergstern -- = = 300* A272 Blauwborst + = = 410* A295 Rietzanger - = = 420 Niet-broedvogels A005 Fuut - = = 160 A017 Aalscholver + = = 240 A026 Kleine + = = 3 Zilverreiger A034 Lepelaar + = = 160 A037 Kleine Zwaan - = = behoud PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

6 SVI Landelijk Doelst. Opp.vl. Doelst. Kwal. Doelst. Pop. Draagkracht aantal vogels Draagkracht aantal paren N-gevoelig habitattype of LG? A041 Kolgans + = = 400 A042 Dwerggans -- = = 20 A043 Grauwe Gans + = = 6600 A045 Brandgans + = = A048 Bergeend + = = 820 A050 Smient + = = 8900 A051 Krakeend + = = 860 A052 Wintertaling - = = 770 A053 Wilde eend + = = 6100 A054 Pijlstaart - = = 30 A056 Slobeend + = = 90 A061 Kuifeend - = = 3600 A062 Toppereend -- = = 120 A094 Visarend + = = 3 A103 Slechtvalk + = = 8 A125 Meerkoet - = = 2300 A132 Kluut - = = 160 A140 Goudplevier -- = = 1600 A142 Kievit - = = 3700 Ja A156 Grutto -- = = 290 Ja A160 Wulp + = = 210 Tabel 1: Instandhoudingsdoelstellingen. Gebaseerd op het definitieve aanwijzingsbesluit. (SVI: Staat van Instandhouding / -- : zeer ongunstig / - : matig ongunstig / + : gunstig / = behoudsdoelstelling / > : uitbreidingsdoelstelling). Bron: definitief aanwijzigingsbesluit 4 juli 2013 PDN / 109 Haringvliet. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

7 3. Gebiedsanalyse 3.1 Inleiding Het Haringvliet is een afgesloten zeearm die, via een open verbinding met het Hollands Diep, deel uitmaakt van de delta van de Rijn en de Maas. Na de voltooiing van de Haringvlietsluizen in 1970 viel het getij in het voormalige brakke getijdengebied grotendeels weg. Het water werd zoet tot aan de sluizen en het getij werd beperkt. Het Haringvliet vormt nu een groot zoetwaterbekken, dat alleen via Spui, Oude Maas en Nieuwe Waterweg nog in verbinding staat met de Noordzee. Het peil wordt beïnvloed door de Haringvlietsluizen en de bovenstroomse stuwen. Aan de oevers van Voorne-Putten, de Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee bestaat het landschap uit grasgorzen, riet- en biezenvelden, begroeide en onbegroeide zanden slikplaten grenzend aan het open water. Een aantal voormalige platen zijn door vooroeververdediging en aanvulling met grond uitgegroeid tot uitgestrekte gebieden (Ventjagersplaten en Slijkplaat). In het Haringvliet ligt het eiland Tiengemeten. Een deel van de rietlanden en zilte gorzen is door begrazing omgevormd in grasland van brakke bodem (zilverschoonverbond), terwijl onbegraasde delen zich ontwikkeld hebben tot riet, brakke ruigte en struweel. Oude Maas Spui Kaart 2. Topografische kaart Haringvliet. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

8 Kaart 3. Habitattypenkaart Haringvliet. Niet allen van de habitattypen op de kaart zijn aangewezen in het aanwijzingsbesluit. De habitattypen H3270, H6430B en H91E0A zijn aangewezen niet-stikstofgevoelige habitattypen in het Haringvliet. 3.2 Gebiedsanalyse habitattypen In tabel 2 is een overzicht gegeven van de stikstofgevoeligheid van de aangewezen habitattypen. De voor dit gebied aangewezen habitattypen zijn niet stikstofgevoelig omdat de KDW van deze habitattypen boven de mol/ha/jr ligt. Habitattypen zijn daarom niet opgenomen in de PAS-analyse en het vaststellen van een maatregelenpakket voor habitattypen is niet van toepassing. Habitattypen KDW N-gevoelig? (mol/ha/jr) H3270 Slikkige rivieroevers > H6430B Ruigten en zomen (harig wilgenroosje) > H91E0A *Vochtige alluviale bossen (zachthout-ooibossen) Tabel 2. Stikstofgevoeligheid habitattypen. Bron: Overzicht kritische depositiewaarden voor stikstof, toegepast op habitattypen en leefgebieden van Natura2000, Alterra, Conclusie gebiedsanalyse habitattypen: In het N2000-gebied Haringvliet zijn geen habitattypen aangewezen die gevoelig zijn voor stikstofdepositie. De habitattypen worden niet verder uitgewerkt in de PAS-herstelstrategie. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

9 3.3 Gebiedsanalyse Leefgebieden 3.3A Kwaliteitsanalyse Leefgebieden Het Haringvliet (en de Deltawateren als geheel) is van groot belang voor vogels die broeden op kale of schaars begroeide gronden. Het gebied is aangewezen voor zeven soorten kustbroedvogels, zie tabel 3.6 (Rijkswaterstaat 2013). Langs het Haringvliet hebben broedende kustbroedvogels zich met name gevestigd in de natuurontwikkelingsgebieden Slijkplaat (1986), Scheelhoek (1996), het Quackgors (1996), Ventjagersplaten (1998/1999, 2003/2004) en Westplaat-Buitengronden. In het Haringvliet kwamen begin jaren 60 nauwelijks kustbroedvogels voor, daarna zijn de aantallen toegenomen. Sinds de ontwikkeling van natuurgebieden worden vanaf 1998 duidelijk meer broedparen geteld dan in de periode daarvoor. De aantallen broedparen lijken inmiddels geleidelijk weer af te nemen, waarschijnlijk als gevolg van vegetatiesuccessie. Tabel 3. Overzicht instandhoudingsdoelstellingen en huidige situatie kustbroedvogels. Alle hier genoemde vogelsoorten broeden op kaal zand (zogenaamde kale grondbroeders). Soort Soort heeft Stikstofgevoelig leefgebied conform PAS (1) Aantal '07- '112 (2) Minimaal doelaantal bijdrage Haringvliet aan regiodoelstelling Trend (3) Relatieve bijdrage (4) Knelpunt in gebied Bontbekplevier ja (r) 4 4? + Ja Dwergstern (r) nee Ja Grote stern (r) nee ? - Ja, toekomst Kluut (r) nee ? + Ja Strandplevier (r) nee Ja Visdief (r) nee Ja Zwartkopmeeuw nee (r) ? - 1) Conform stappenplan leefgebieden analyse. 2) Getelde aantallen kustbroedvogels binnen gebied in periode 2007 t/m Aantallen betreffen gemiddeld aantal paren. 3) Trendaantallen voor periode 2002 t/m 2011 (gebiedsspecifiek).?) Leemte in kennis - matige afname -- sterke afname 4) Relatieve bijdrage gebied - Minder dan 2% van de Nederlandse populatie % van de Nederlandse populatie Knelpunt in gebied Instandhoudingsdoelstelling wordt reeds bereikt met huidig beheer. Instandhoudingsdoelstelling wordt niet bereikt met voortzetting van huidig beheer. Instandhoudingsdoelstelling wordt wel bereikt bij huidig beheer, maar mogelijk ontstaat er een knelpunt in een volgende beheerplanperiode. Huidige situatie ten opzichte van doelstellingen Tabel 3.6 laat per soort de doelstelling, de trend en de aantallen zien en op basis daarvan is een inschatting gemaakt of het huidige beheer voldoende is om de gewenste bijdrage aan het regiodoel te bereiken; zie de minimum doelaantallen in Tabel 3.6. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

10 Alle kustbroedvogels profiteren van natuurontwikkelingsgebieden waar grond is opgespoten. Zodra de gebieden begroeien en verder komen in het successiestadium ontstaat een teruggang in aantallen broedparen. De vegetatiesuccessie treedt versneld op door de afwezigheid van getij, en als gevolg daarvan onder invloed van stikstofdepositie. Habitatsoorten, broedvogels en niet-broedvogels kunnen in potentie daarom afhankelijk zijn van stikstofgevoelig leefgebied voor broeden of foerageren. Indien het huidige beheer van kaal houden van de geschikte broedgebieden (Slijkplaat, de Scheelhoekeilanden en een deel van de Ventjagersplaten) niet kan worden volgehouden, zullen de huidige broedgebieden (verder) dichtgroeien, wat zorgt voor verlies van leefgebied. Ondanks het beheer lijkt het erop dat begroeiing oprukt op bijvoorbeeld de Slijkplaat en de Ventjagerseilanden (Strucker et al, 2010). Daarom lijkt het huidige beheer niet voldoende voor het behalen van het behoudsdoel voor broedende kustvogels (behalve zwartkopmeeuw) in het Haringvliet. Voor de grote stern is de verwachting dat pas op de langere termijn vegetatiesuccessie een knelpunt zal veroorzaken, omdat momenteel de populatieaantallen van grote sterns in de regio ruim voldoende zijn. Situatie Scheelhoek In 1995 en 1996 zijn in het Haringvliet voor de Scheelhoek vijf eilandjes aangelegd ten behoeve van kustbroedvogels. Vanaf het begin waren ze zeer in trek bij soorten als strandplevier, kluut en visdief. Ook de kokmeeuw vestigde snel, met in 1999 al 2000 broedparen. In 2005 vestigde zich ook de grote stern, direct al met 2100 broedpaar. De jaren daarna schommelden de aantallen tussen de 1500 en 2800, om plotseling in 2011 terug te vallen naar zes broedpaar. De sterns kwamen in het voorjaar nog wel kijken, maar vonden de eilanden niet meer geschikt. De begroeiing was veel te hoog en ruig geworden met koninginnekruid, harig wilgenroosje en gewone engelwortel. 3.3b Systeem analyse Leefgebieden Omdat habitatsoorten, broedvogels en niet-broedvogels een afhankelijkheid kunnen kennen van stikstofgevoelig leefgebied voor broeden of foerageren, is een analyse van leefgebieden in het Haringvliet noodzakelijk. Vastgesteld wordt of leefgebieden voorkomen in het Haringvliet, of aangewezen soorten er gebruik van maken en wat het belang is van het leefgebied voor die soorten. In deze analyse is gebruik gemaakt van de bijlage II die de stikstofgevoeligheid van leefgebieden van soorten toelicht (zie van de website De volgende stappen worden in de PASanalyse genomen om vast te stellen of er voor een soort een herstelstrategie noodzakelijk is: 1. Zijn er soorten in het gebied aangewezen die theoretisch gebruik kunnen maken van een stikstofgevoelig Leefgebied of Habitattype? 2. Zo ja, komen die Leefgebieden en Habitattypen ook binnen de begrenzing van het N2000 gebied voor? 3. Zo ja, worden A) deze Leefgebieden en Habitattypen door de soort gebruikt (of móeten ze gebruikt kunnen worden in de toekomst)? En B) wordt de KDW van die locaties overschreden? Als één van de vragen 2 of 3 A) en/of B) met <nee> is te beantwoorden is opname in de PAS niet nodig. Bij vraag 3 kunnen A) en B) ook in omgekeerde volgorde beantwoord worden. STAP 1 Soorten met N-gevoelig leefgebied? Er komen in het gebied soorten voor die in potentie leven in stikstofgevoelig leefgebied. Die leefgebieden komen in potentie voor in het Haringvliet. In de PAS-analyse wordt bepaald of het leefgebied ook daadwerkelijk in het Haringvliet voorkomt. Op de PAS-website PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

11 1 is voor elke van de genoemde aangewezen stikstofgevoelige soorten aangegeven in welke natuurdoeltypen de soort in potentie voorkomt. Wanneer het desbetreffende natuurdoeltype stikstofgevoelig is (KDW < 2.400mol/ha/jr) kan het corresponderen met 14 gespecificeerde en algemene stikstofgevoelige leefgebieden. De KDW van deze leefgebieden is daarbij aangegeven. Deze soorten zijn dan ook opgenomen in de PAS-analyse op basis van het potentiële stikstofgevoelige leefgebied van de soort. De natuurdoeltypen van aangewezen soorten in het Haringvliet kunnen ook corresponderen met habitattypen omdat ook habitattypen, naast de genoemde leefgebieden, kunnen functioneren als leefgebied van een soort. De soorten die niet voorkomen in stikstofgevoelig leefgebied komen alleen voor in natuurdoeltypen die een hoge KDW hebben (> 2.400mol/ha/jr) of waar stikstofgevoelig leefgebied niet relevant is voor de desbetreffende soort. De reden hierachter komt meestal voort uit het feit dat de soort geen last heeft van de effecten van stikstofdepositie; de soort kan net zo goed leven in leefgebied waar stikstofeffecten optreden als waar deze niet optreden. Dit geldt bijvoorbeeld voor de Noordse Woelmuis, die er geen last van heeft wanneer zijn foerageergebied verruigd als gevolg van stikstofdepositie. In Bijlage 1 is de tabel opgenomen waarin alle aangewezen soorten zijn weergegeven die corresponderende stikstofgevoelige leefgebieden en habitattypen hebben. De KDW s van de betreffende N-gevoelige habitattypen en leefgebieden zijn daarbij ook opgegeven. In onderstaande conclusie is aangegeven welke soorten gebruik maken van N-gevoelige habitattypen of leefgebieden. Conclusie STAP 1: De voor het N2000-gebied Haringvliet aangewezen soorten die voorkomen in natuurdoeltypen met een KDW hoger dan 2.400mol/ha/jr, of waarvoor stikstofgevoeligheid niet relevant is, worden niet opgenomen in de PAS-analyse. Aangewezen soorten die voorkomen in natuurdoeltypen met een KDW lager dan 2.400mol/ha/jr, en waarvoor stikstofgevoeligheid relevant is, corresponderen met stikstofgevoelige habitattypen en met 14 algemene stikstofgevoelige leefgebieden die potentieel voorkomen in het N2000-gebied. De conclusie uit bijlage 1 is dat de volgende aangewezen soorten voorkan komen in een stikstofgevoelig leefgebied (LG).: Habitatsoorten H1134 Bittervoorn Broedvogels A081 Bruine Kiekendief A137 Bontbekplevier A193 Visdief A138 Strandplevier Niet-broedvogels A142 Kievit A156 Grutto Komt voor in N-gevoelig leefgebied? Komt voor in N-gevoelig habitattype? Ja: LG02 / LG03 Ja: LG08 / LG10 / LG11 Ja: LG08 / extra LG Ja: LG08 / LG10 / LG11 Ja: extra LG Ja: LG08 / LG10 / LG11 Ja: LG06 / LG07 / LG08 / LG10 / LG11, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet, niet in een habitattype die is aangewezen in het Haringvliet 1 Een toelichting op deze systematiek is te vinden op dezelfde website van PAS ( PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

12 Aangewezen soorten in het Haringvliet vinden geen stikstofgevoelig leefgebied in de aangewezen habitattypen in het Haringvliet, maar wel in mogelijk aanwezige leefgebieden. Dit wordt in Stap 2 nader uitgewerkt. STAP 2 Voorkomen stikstofgevoelig leefgebied In stap 2 wordt beoordeeld of het stikstofgevoelig leefgebied, waarvan de zes soorten in potentie afhankelijk van zijn, ook daadwerkelijk voorkomt in het Haringvliet. De leefgebieden die zijn genoemd in de conclusie van stap 1, zijn: LG02 Geïsoleerde meander en petgat LG03 Zwakgebufferde sloot LG06 Dotterbloemgrasland van beekdalen LG07 Dotterbloemgrasland van veen en klei LG08 Nat, matig voedselrijk grasland LG10 Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het zand- en veengebied LG11 Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied Van deze stikstofgevoelige leefgebieden zijn er twee beoordeeld als voorkomend in binnen de begrenzing van het N2000-gebied Haringvliet. Dat zijn de leefgebieden LG08 en LG11. De leefgebieden LG02, LG03, LG06, LG07 en LG10, welke naar voren komen in de conclusie van stap 1, komen niet voor in het N2000- gebied Haringvliet. Deze conclusie is gebaseerd op expert judgement (RWS) en bestudering van luchtfoto s. De Bittervoorn valt daarom af in de leefgebiedenbenadering. Leefgebieden bestaan uit die locaties binnen de N2000-begrenzing die niet worden ingenomen door aangewezen habitattypen, en die voldoen aan de beschrijving zoals opgenomen in de herstelstrategieën van de hierboven genoemde leefgebieden, zie Kaart 4. Habitattypen en mogelijke leefgebieden (ruimtelijke patronen) in Haringvliet. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

13 De leefgebieden zijn niet verwerkt op kaart zoals de habitattypen, waardoor het aanduiden van exacte locaties en oppervlaktes indicatief zijn vastgesteld op basis van expert-judgement en bestudering van luchtfoto s. Rijkswaterstaat heeft deze ruimtelijke patronen wel op kaart weergegeven (zie kaart 3). De leefgebieden LG08 en LG11 worden op deze kaart weergegeven onder de aanduiding Overige graslanden maar kunnen ook voorkomen in de niet-ingevulde vlakken (wit) op de kaart. Habitattypen kunnen in principe ook leefgebied zijn van soorten, maar zoals in de gebiedsanalyse voor habitattypen is geconcludeerd komen er geen stikstofgevoelige habitattypen voor in het Haringvliet. In het Haringvliet kunnen de onderstaande combinaties plaatsvinden van soorten met de leefgebieden LG08 en LG11. Dit zijn potentiële combinaties, omdat ze afhankelijk zijn van de vraag of de soorten ook werkelijk op díe specifieke locaties broeden of foerageren. Dat wordt in stap 3 bepaald. Er wordt in onderstaand overzicht echter wel een scheiding gemaakt in combinaties die wel van toepassing zijn en die niet van toepassing zijn, op basis van de aanwijzing als broedvogel of als niet-broedvogel. Tabel 4. Corresponderende leefgebieden van aangewezen (broed) vogels in het Haringvliet en bijhorende KDW. Soort Leefgebied KDW leefgebied Bontbekplevier LG Bontbekplevier Extra LG kale stranden en Onbekend (zie uitleg stap 3) zandvlakten Strandplevier Extra LG kale stranden en Onbekend (zie uitleg stap 3) zandvlakten Kievit LG Kievit LG Grutto LG Grutto LG Bruine kiekendief LG Bruine kiekendief LG Visdief LG Visdief LG Conclusie stap 2: De volgende soorten komen voor in stikstofgevoelig leefgebied in het Haringvliet: Broedvogel: 1. Bontbekplevier in LG08 en extra LG kale stranden en zandvlakten 2. Bruine Kiekendief in LG08 en LG11 3. Visdief in LG08 en LG11 4. Strandplevier in extra LG kale stranden en zandvlakten Niet broedvogel: 1. Kievit in LG08 en LG Grutto in LG08 en LG 11 STAP 3 Worden de HT en LG en A) daadwerkelijk gebruikt en is er B) te hoge N-depositie? Voor de hier genoemde vogelrichtlijn soorten is getoetst of zij van deze leefgebieden in het Haringvliet ook gebruik maken, en zo ja of er op die locaties dan ook een overschrijding van de KDW plaatsvindt. De methode die is toegepast, is dat er eerst is gekeken waar sprake is van overschrijding van de KDW van het meest kritische leefgebied. Daarna is gekeken of op die locaties een leefgebied voorkomt van de hierboven genoemde soorten. Ten slotte is bepaald of de stikstofgevoelige soorten ook voorkomen op die locatie, én hoe groot het belang van het leefgebied is voor de soort. Uit Stap 2 is gebleken dat er twee relevante leefgebieden zijn waarvoor de KDW mogelijk wordt overschreden: PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

14 Leefgebied 8: Nat, matig voedselrijk grasland Leefgebied 8 omvat kruidenrijk grasland op natte tot matig natte, zwak zure tot neutrale, zwak tot matig eutrofe gronden. Het type komt vooral voor in het Rivierengebied, het Laagveengebied, het Zeekleigebied en de Afgesloten zeearmen. Verder komt het voor op plaatsen waar de hogere zandgronden en de duinen aan deze regio's grenzen (venige en kleiige beekdalen en vroongraslanden in de binnenduinrand). Het komt tot ontwikkeling op plaatsen die in winter en voorjaar langdurig onder water staan, wat veroorzaakt wordt door overstromend oppervlaktewater of onderdijkse kwel. In de zomer daalt het waterpeil snel; overstroming vindt dan hooguit incidenteel plaats. In vergelijking met Dotterbloemgraslanden is de bodem stikstofrijker. Leefgebied 11: Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied Het leefgebied 11 is afgeleid van de subtypen c en d van het natuurdoeltype 3.39 (Kamgrasweide & Bloemrijk weidevogelgrasland van het rivieren- en zeekleigebied; Bal et al. 2001). Dit type grasland komt vooral voor in het Rivieren- en Zeekleigebied, in mindere mate ook op de oeverlanden van de Afgesloten zeearmen. In de eerste twee regio's komt het voor op de relatief droge gronden; op de oeverlanden is het te vinden op de voormalige kwelders. Een rijke levensgemeenschap is vooral te verwachten als er binnen een gebied een afwisseling is tussen lage, vochtige en hoge, droge delen en tussen begroeiingen met een open structuur (waarbinnen de bodem beschadigd is), grazige begroeiingen en zoomachtige vegetaties. Het grote belang van dergelijke graslanden voor de fauna geldt in het bijzonder voor weidevogels, zowel in beweide als gehooide graslanden en zowel onder vochtige als drogere omstandigheden. Grote dichtheden aan weidevogels ontstaan alleen als er voldoende rust en ruimte is (dus vooral in open landschappen) en als er voldoende bereikbaar voedsel is om de jongen mee groot te brengen. Voorstel nieuw leefgebied: kale stranden en zandvlakten De open zandplaten zijn het meest te vergelijken met kale stranden, het natuurdoeltype N3.48 strand en stuivend duin en met het habitattype 2110 Embryonale duinen. Geen van de 14 benoemde stikstofgevoelige leefgebieden sluit hierop aan. We hebben dit niet verder uitgewerkt. Het beeld van de PDN is dat door verzoeting op zilt zand vegetatiesuccessie op (verruiging in dit geval) en dat is geen N- probleem. Deze plekken zijn echter bewust niet tot de N-gevoelige leefgebieden gerekend. De maatregelen voor deze gebieden moeten in het beheerplan worden uitgewerkt, vanwege behoud pionierplekken voor sommige vogel. De terreinbeheerders geven aan dat de successie/verruiging op de kale stranden en zandvlakten sneller gaat dan op basis van de verzoeting is te verwachten. Mogelijk is een deel veroorzaakt door de stikstofdepositie. Dit is nog niet onderbouwd met karteringsgegevens. Op kaart 4 is de depositie in 2013 aangegeven. In kaart 5 is aangegeven in welke gebieden de N- depositie hoger is dan 1.400mol N/ha/jaar. Dit is de laagste KDW die aan leefgebieden is toegekend. Daar waar een overschrijding is van kijken wij verder of daar een leefgebied is, en dit relevant is voor een van de aangewezen soorten. Daarnaast is ook getoetst of er gebieden zijn waar de KDW van 1.400mol/ha/jr niet wordt overschreden maar wel verruiging wordt waargenomen die mogelijk veroorzaakt wordt door de stikstofdepositie. Als dit voorkomt en het gebied is relevant voor de aangewezen soorten dan moet dit meegenomen worden in de gebiedsanalyse. Dit is op kaart 5 weergegeven. Omdat de waarde van mol/ha/jr alleen in het Westelijk deel van het Haring vliet wordt overschreden is alleen het westelijk deel op kaart 5 zichtbaar. Kaart 4 en 5 zijn gebaseerd op de GIS bestanden van Aerius 1.6. Dit bestand heeft de beperking dat alleen op de hexagoon waar een habitattype onderligt de N-depositie zichtbaar wordt. Op deze kaart komen ook habitattypen voor die niet zijn aangewezen in het aanwijzingsbesluit. Dit is nog een kennisleemte. Daarom is er op basis van Aerius 1.6 voor het gebied Scheelhoek in het noordwesten van het gebied een extra kaart gemaakt (Kaart 6). De overige delen die rood zijn gekleurd zijn relatief kleine vlakken die verspreid liggen. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

15 Op kaart 5 is op de Scheelhoek een overschrijding zichtbaar van de mol N/ha/jaar aan de overzijde bij de Quackgors. Bij de Quackgors komen duindoornstruwelen en kruipwilgstruwelen voor. Deze habitattypen zijn niet aangewezen in het aanwijzingsbesluit. Daarnaast komen er slikkige rivieroevers voor en opgespoten zandvlakten. De KDW van deze habitattype is hoger dan 1.400mol/ha/jr. Kaart 5. Stikstofdepositie in het Haringvliet in Blauw omcirkelde stippellijn is het gebied Scheelhoek (Bron AERIUS 1.6) Kaart 6: overschrijding mol N/ha/jaar. Dit is de KDW van het leefgebied met de laagste KDW. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

16 Kaart 7. Depositie in Scheelhoek in AERIUS 1.6. die lokaal hoger is dan 1429 mol/ha/jr en waar mogelijk leefgebied 8 en 11 kunnen voorkomen. Deze kaarten zijn vergeleken met kaart 3, waarop de leefgebieden LG08 en LG11 zijn weergegeven in de vorm van overige graslanden en niet-ingevulde vlakken (wit gelaten). Daaruit kan worden opgemaakt dat voornamelijk in het gebied Scheelhoek mogelijk enkele snippers leefgebied liggen op locaties waar mogelijk ook overschrijding plaatsvindt. Dit zullen echter relatief kleine oppervlaktes zijn die verspreid liggen binnen het gebied Scheelhoek. Op andere locaties binnen de N2000-begrenzing kunnen eveneens de leefgebieden LG08 en LG11 liggen op delen van kaart 3 die wit zijn gelaten. Dit is bijvoorbeeld het geval in de hoek ten zuiden van Zuidland of enkele locaties bij Den Bommel. De soorten in het Haringvliet worden in verband met de stikstofdepositie enkel geassocieerd met de leefgebieden, en niet met het voorkomen op de habitattypen. Omdat er geen exacte kaarten van leefgebieden zijn met daarop de precieze kartering en afmetingen, maar de leefgebieden LG08 en LG11 in potentie wel voorkomen op die locaties waar KDWoverschrijding plaatsvindt, is in tabel 4 aangegeven dat de soort voorkomt op die mogelijke locaties. Tabel 5. Aanwezigheid stikstofgevoelig leefgebied, overschrijding KDW en gebruik door soorten. Soort N-gevoelig leefgebied KDW mol/ha/jr Overschrijding KDW in 2012 Overschrijding in 2030 Maakt de soort er werkelijk gebruik van? Belang van LG voor soort ín Haringvliet Maakt mogelijk Mogelijk beperkte Mogelijk beperkte gebruik van dit Bontbekplevier LG overschrijding op overschrijding op Klein leefgebied als meerdere locaties enkele locaties broedgebied. Kievit LG Mogelijk beperkte Mogelijk beperkte Maakt mogelijk Klein PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

17 Soort N-gevoelig leefgebied KDW mol/ha/jr Overschrijding KDW in 2012 Overschrijding in 2030 Maakt de soort er werkelijk gebruik van? Belang van LG voor soort ín Haringvliet overschrijding op meerdere locaties overschrijding op enkele locaties gebruik van dit leefgebied als foerageergebied. Kievit LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied. Klein Bruine kiekendief LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied. Klein Bruine kiekendief LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied Klein Visdief LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied. Klein Grutto LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied. Klein Grutto LG Mogelijk beperkte overschrijding op meerdere locaties Mogelijk beperkte overschrijding op enkele locaties Maakt mogelijk gebruik van dit leefgebied als foerageergebied Klein Het belang van het type leefgebied voor de soort ín het Haringvliet is aangegeven in tabel 4. Waar soorten voorkomen in leefgebied binnen de N2000 begrenzing van het Haringvliet maar waarvan het belang voor de soort klein is, betekent dat: De soorten prefereren andere (niet-stikstofgevoelige of niet KDW overschreden) leefgebieden. Een voorbeeld hiervan zijn de bontbekplevier en visdief, die weliswaar kunnen voorkomen (broeden in dit geval) in leefgebieden 8 en 11, maar dat veel liever doen op open zandvlaktes. Het belang van leefgebieden 8 en 11 voor broedende bontbekplevieren en visdieven is dus klein. De algemene leefgebieden 8 en 11 zijn weliswaar van groot belang voor de grutto en kievit, maar het belang van leefgebied 8 en 11 zijn ín het Haringvliet klein. Reden van dit klein belang in het Haringvliet is een gevolg van het feit dat leefgebied 8 binnen de N2000-begrenzing dermate kleine oppervlaktes zijn in vergelijking met dit leefgebied buiten Haringvliet. Het relatief belang van kleine oppervlaktes leefgebied 8 is daarom klein voor de grutto en kievit. De soort een groot biotoop aanbod heeft van andere leefgebieden in Haringvliet, zoals geldt voor de bruine kiekendief, kievit en grutto. Deze soort kan gemakkelijk kiezen tussen verschillende soorten leefgebied in Haringvliet. De relatief kleine oppervlaktes aan leefgebied 8 en 11 zijn daarom van klein belang voor de kievit. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

18 Om bovenstaande redenen wordt het belang van de leefgebieden 8 en 11 in Haringvliet als verwaarloosbaar klein beoordeeld voor de soorten bontbekplevier, bruine kiekendief, visdief, kievit en grutto. Daarmee is de mogelijke overschrijding van de KDW van LG08 en LG11 als niet relevant beoordeeld voor deze soorten. Aandachtspunt extra leefgebied kale stranden en zandvlakten. Dit leefgebied is geen onderdeel PAS systematiek: Op de opgespoten eilanden bij Scheelhoek (zie kaart 7) treedt o.a. onder invloed van N- depositie versneld vegetatiesuccessie op naar ruigte en/of struweel. Het zijn relatief kale, danwel schaars begroeide terreinen die op Scheelhoek bovendien in een rustige en grondpredatorvrije omgeving voorkomen. Daarom zijn deze eilanden een belangrijk broedgebied voor verschillende grondbroedende vogelsoorten, waaronder de Grote stern waarvoor deze eilanden een kernleefgebied vormen van landelijk belang (3100 paar in 2012). Deze locaties, de opgespoten eilanden bij Scheelhoek, worden momenteel regulier beheerd. De volgende soorten met instandhoudingsdoelstellingen als broedvogel maken gebruik van deze eilanden om er te broeden: A191 Grote Stern A195 Dwerstern A138 Strandplevier, A137 Bontbekplevier, A193 Visdief, A176 Zwartkopmeeuw, A132 Kluut. Versnelde verruiging onder invloed van stikstofdepositie is waarschijnlijk op deze locaties. Verruiging kan echter voorkomen omdat de natuurlijke dynamiek van het gebied er niet meer is sinds het dichtzetten van de Haringvlietsluizen. Natuurlijke dynamiek in het Haringvliet, voornamelijk in de vorm van zoutstress, is de feitelijke beperkende factor voor vegetatiesuccessie van kale vlakten. Wanneer deze wegvalt, en het zoutstress in de bodem afneemt in de loop van de tijd, kan vegetatiesuccessie onder invloed van stikstofdepositie, toenemen. Deze locaties vallen buiten de leefgebiedensystematiek, en vallen zowel niet onder de habitattypen als onder de leefgebieden. Niettemin is opname in de PAS wel noodzakelijk gezien de vastgestelde planning dat de Haringvlietsluizen in 2018 op een kier worden gezet waarmee de natuurlijke dynamiek hersteld wordt. Gerichte maatregelen kunnen de weggevallen dynamiek simuleren totdat de werkelijke natuurlijke dynamiek is teruggekeerd. Naast het ontbreken van de zandige zoute platen met pioniervegetaties in het stappenplan komen de Grote Stern, Dwergstern, Kluut en Zwartkopmeeuw niet naar voren. Dit zijn soorten die afhankelijk zijn van kale stranden en zandvlakten. CONCLUSIE STAP 3: De stikstofgevoelige leefgebieden LG08 en LG11, welke leefgebied zijn van de bontbekplevier, bruine kiekendief, strandplevier, visdief, de kievit en de grutto, ondervinden mogelijk beperkte overschrijding van de KDW op meerdere locaties in Deze soorten maken echter beperkt gebruik van deze leefgebieden in het Haringvliet. Het belang van de leefgebieden 8 en 11 is voor deze soorten dan ook als niet relevant beoordeeld. Om die reden is het niet nodig leefgebied LG08 en LG11 op te nemen in de PAS. In het gebied Scheelhoek treedt op opgespoten, kale eilanden vegetatiesuccesie op. In de eerste instantie is dit het gevolg van het wegvallen van de natuurlijke dynamiek van het gebied. De indruk in het veld is dat onder invloed van N-depositie de vegetatiesuccessie versneld verloopt naar ruigte en/of struweel. Gerichte maatregelen zijn gewenst om de tijd te overbruggen tot de Haringvlietsluizen in 2018 op een kier worden gezet waardoor natuurlijke dynamiek hersteld wordt. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

19 3.3 C Knelpunten en oorzakenanalyse Het broedgebied van grondbroeders op de kale opgespoten eilanden komen niet voor in de leefgebieden systematiek van de PAS. Ten aanzien van opgespoten eilanden voor Scheelhoek zijn echter wel gerichte maatregelen gewenst om vegetatiesuccessie onder invloed van N- depositie zoveel mogelijk af te remmen. Daarmee kan belangrijk broedgebied van kale grondbroeders worden behouden tot de Haringvlietsluizen in 2018 op een kier worden gezet waardoor natuurlijke dynamiek hersteld wordt. Voor dit gebied worden herstelmaatregelen in hoofdstuk 4 uitgewerkt. 3.3 D Leemten in kennis Leefgebieden Verruiging is een gevolg van een combinatie en wisselwerking van factoren waarbij het zonder onderzoek niet mogelijk is precies te duiden welk deel toe te schrijven is aan welke factor. De afname van estuariene dynamiek (overspoeling, verstuiving) zoals hierboven beschreven, is misschien wel de belangrijkste factor voor verdergaande verruiging, maar de indruk uit veldwaarnemingen is dat stikstof een sterkere verruiging veroorzaakt dan op basis van de weggevallen dynamiek is te verklaren. De kennisvraag is of de stikstofdepositie de vegetatiesuccessie versneld, en in welke gebieden dit effect aangetroffen wordt. Kaart 8. Ligging van 5 opgespoten kale eilanden voor de oever van Scheelhoek die zo belangrijk zijn voor de kale grondbroeders waaronder Grote Stern. Grote Stern, Dwergstern, Kluut en Zwartkopmeeuw zijn aangewezen soorten in Haringvliet. Deze kalegrondbroeders komen niet naar voren naar soorten die afhankelijk zijn van een stikstofgevoelig leefgebied in het Stappenplan Leefgebieden Analyse. Wanneer nader onderbouwd wordt dat de kale stranden en zandvlakten wel een N-gevoelig leefgebied zijn dan moet ook onderzocht worden of deze soorten afhankelijk zijn van dit leefgebied. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

20 4. Gebiedsgerichte uitwerking herstelstrategie en maatregelenpakketten 4.1 Herstelstrategie en maatregelen Leefgebieden De leefgebieden en habitattypen die van klein belang zijn voor voorkomende soorten, behoeven geen specifieke PAS-maatregelen anders dan de maatregelen die er voor vanuit het (concept)-beheerplan worden uitgevoerd. Het belang van deze oppervlakten leefgebied zijn voor desbetreffende soorten te klein om er specifieke maatregelen voor te treffen. Gerichte maatregelen op de specifieke locaties waar overschrijding plaatsvindt, zou namelijk geen enkel effect hebben op de instandhoudingsdoelen van de soorten. Veel meer waarde wordt gehecht aan een beheervisie en maatregelen die wel resultaat opleveren. Hiervoor is het beheerplan uitgangspunt. Aandachtspunt maatregelen buiten PAS systematiek: Een extra maatregel wordt vanuit de PAS voorgesteld voor de opgespoten, kale eilanden in Scheelhoek in verband met de problematiek van het wegvallen van natuurlijke dynamiek in het Haringvliet (zie gebiedsanalyses voor habitattypen en leefgebieden). De voorgestelde maatregel is het, aanvullend op het regulier beheer, toedienen van zout op 3 à 4 eilanden in verschillende diktes, en het ophogen van het oostelijke eiland. Door deze maatregel wordt het periodiek overstromen door zout water gesimuleerd, zodat deze vlaktes ook kaal blijven en daardoor geschikt broedgebied voor de grote stern, dwergstern, visdief, kluut, zwartkopmeeuw, bontbekplevier en de strandplevier. De opbrengst van de maatregel is dat een groot deel van de eilanden kaal blijft (zout stress planten), dat de successie aanzienlijk wordt vertraagd (behoud pionierstadia) en daarmee dus voor langere duur het broedgebied van deze kale grondbroeders wordt behouden. De effectiviteit van de maatregel is te vergelijken met zoute gebieden met hoogwatervluchtplaatsen en broedgebieden die door het achterblijvende zout na een springvloed van nature relatief open blijven. Een voorbeeld is bijvoorbeeld het broedgebied van de standplevieren op de nabij gelegen Kwade Hoek. Momenteel voert Natuurmonumenten een pilot uit met het opbrengen van zout. Het iets ophogen van een deel van de eilanden die vaak gedurende het broedseizoen onderlopen, werkt naar verwachting positief door op het broedsucces ter plaatse. Door de minister van Infrastructuur en Milieu is recentelijk vastgesteld dat de Haringvlietsluizen in 2018 op een kier worden gezet, waardoor de natuurlijke dynamiek weer wordt hersteld in Scheelhoek. Het opbrengen van zout is dus een tijdelijke en vervangende maatregel om geschikt broedgebied voor de kale grondbroeders in stand te houden tot aan het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen in PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

21 5. Beoordeel relevantie en situatie flora/fauna 5.A+B Interactie uitwerking gebiedsgerichte herstelstrategie N- gevoelige habitats met andere habitats, natuurwaarden, leefgebieden en bijzondere flora en fauna. Op het oostelijk gelegen eiland in Scheelhoek dat opgehoogd wordt komen H3270 slikkige rivieroevers voor. Het effect van ophoging op dit habitattype zal zeer lokaal en gering zal zijn. Het opbrengen van zout wordt op de drogere delen van de (kunstmatige) eilanden toegepast en niet in de oeverzone. Het zout zou daar direct wegspoelen. Door afspoeling kan de oeverzone mogelijk lokaal en tijdelijk zouter worden. Door op- en afwaaiing, golfslag en stroming zal dit ook weer snel worden afgevoerd. Ook heeft H3270 slikkige rivieroevers een zouttolerantie die tot zwak brak reikt. Het uitvoeren van de maatregelen voor het leefgebied van de visdief en bontbekplevier draagt bij aan het behoud van het geschikte broedgebied voor andere aangewezen kale grondbroeders de grote stern, dwergstern, kluut, zwartkopmeeuw en de strandplevier De terreinbeheerder bepaald in het veld hoe de werkzaamheden worden uitgevoerd, op basis van terreinkennis en door te werken met de gedragscode natuurbeheer. Daarom kan er vanuit gegaan worden dat deze maatregel geen bijzondere soorten negatief beïnvloedt. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

22 6. Synthese maatregelenpakket voor alle habitattypen in het gebied Maatregelen worden genomen in die gebieden waar overschrijding van de KDW van habitattypen of leefgebieden van soorten plaatsvindt. In dit hoofdstuk wordt voor elke voorgestelde PAS-maatregel de daarmee samenhangende kosten vastgesteld. Voorgestelde maatregelen zijn in deze herstelstrategieën niet verder uitgewerkt dan de vaststelling dat het de noodzakelijke maatregelen zijn om stikstofdepositie te neutraliseren. Een nadere detaillering van de maatregelen is (nog) niet aangegeven door de beheerorganisaties. Verdere uitwerking van de maatregelen, de exacte locatie, uitvoering en werkwijze van de maatregel binnen een deelgebied zal uitgewerkt worden door de beheerder in een uitvoerings- en monitoringsplan Beheer Het beheer van de Scheelhoek bestaat uit tegengaan groei (wortel)kruiden door zout te strooien (gefaseerd per gebiedsdeel). In 2010 is test gedaan met positief resultaat. Langere termijn effect nog afwachten. Overig beheer is verwijderen bomen en struiken aan de oever van Scheelhoek-vasteland en peilbeheer. In tabel 5 is aangeven of het beheer onder SNL valt of niet. Tabel 6. Overzicht huidig beheer en financiele dekking per habitattype. Habitattype/ habitatsoort H193 Visdief H137 Bontbekplevier (draagt ook bij aan grote stern, dwergstern, kluut, zwartkopmeeuw, en de strandplevier ) Maatregel Onderdeel van regulier beheer (SNL) Ophogen nee PAS of beheerplan Maaien/klepelen Ja nvt Begrazen ja nvt Zout strooien nee PAS of beheerplan Extra maatregel, financiering uit PAS of BP 1 e PAS en beheerplan-periode 6.2. Maatregelen Op de Scheelhoekeilanden is door Natuurmonumenten in 2012 een proef gedaan met het opbrengen van zout. In 2011 waren vrijwel alle kustbroedvogels verdwenen vanwege de veel te dichte en hoge vegetatie van koninginnekruid, engelwortel en vergelijkbare ruigtesoorten. Het opbrengen van zout heeft wonderwel goed gewerkt. Natuurmonumenten meet sinds 2012 jaarlijks de vegetatie (bedekking en hoogte en soortsamenstelling). De waarneming is dat de effecten van zout opbrengen vrij kort duren, het tweede jaar begint alweer enige vegetatie op te komen. In de broedvogelaantallen (geteld tijdens de door RWS gefinancierde tellingen van kustbroedvogels) zie je ook een heel duidelijke toename na opbrengen van zout. In het kader van de meting van effecten van aanleg MV2 wordt ook specifiek gekeken naar broedsuccessen van grote stern en visdief. In 2012 en 2013 is dat mede op Scheelhoek gedaan. Natuurmonumenten heeft op ongeveer een derde van elk eiland gestrooid met zout. Het lijkt nu wenselijk om elke twee-drie jaar een derde of de helft per eiland met zout te behandelen om continu goede vegetatiestructuren te hebben. Geheel behandelen werkt niet, omdat dan de voor kokmeeuwen en grote sterns noodzakelijke beschutting geheel is verdwenen. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

23 De telling van kustbroedvogels moet binnen tellingen van Deltaprojectmanagement passen. Dit is nog niet afgestemd. De locatie Scheelhoek ( de kolonies) is hier geen onderdeel van. De kosten om tijdens de tellingen van het Deltaprogrammamanagement ook de locatie van de kolonies te bepalen en de vegetatieontwikkeling in de verschillende deelgebieden moeten onderdeel zijn van de maatregel ( per jaar). De metingen van broedecologie en broedsucces zijn zeer dure metingen die alleen in kader van effecten MV2 gemeten kunnen worden. Voorstel is om voor de PAS daarbij aan te sluiten. Kaart 9. beheer en aanvullende maatregelen scheelhoek. Tabel 7. Maatregelpakket PAS ten behoeve van habitattypen en leefgebieden van soorten in die gebieden waar overschrijding plaatsvindt Deelgebied Voorgestelde PAS-maatregel Scheelhoek Aanbrengen zout op 3-4 eilanden in verschillende diktes (aanvullend / vervolg op lopende pilot) Scheelhoek Ophogen (deels) oostelijke eiland ("stuifeiland") dikte 15 cm op 0, 5 ha. PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december

24 6. 3 Kosten De inschatting van de kosten is gebaseerd op kosteninschattingen van de beheerderorganisaties. Tabel 8.. Totale kosten per habitattype voor PAS-maatregelen (alleen stikstofgerelateerde maatregelen in deelgebieden met een overschrijding van de KDW( in de 1 e beheerplanperiode (voor behoud) en de 2 e en 3 e beheerplanperiode (voor het halen van uitbreiding- en verbeterdoelen). deelgebied PAS-maatregel Beheerder Frequentie Kosten Behoud Scheelhoek Aanbrengen zout op 3-4 eilanden in verschillende diktes (aanvullend / vervolg op lopende pilot) 2 e /3 e beheerplanperiode 1 e beheer-planperiode NM eenmalig ,= Wordt nader bepaald voor de 2 e en 3 e periode. Scheelhoek Ophogen (deels) oostelijke eiland ("stuifeiland") 15 cm op 0, 5 ha. NM eenmalig ,= Wordt nader bepaald voor de 2 e en 3 e periode. TOTAAL ,= PAS-herstelstrategie Haringvliet TK december