ABN AMRO SectorScope

Transcriptie

1 De positie van sectoren in hun cyclus Maart 2010 Nederlandse bedrijfsleven in herstel voor het einde van de zomer Licht aan het einde van de tunnel voor Transport en Logistiek Autobranche in herstel, personenautoverkopen naar

2 Colofon De is een publicatie van ABN AMRO Sector Research in samenwerking met Sector Advisory. Voor inhoudelijke vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Sector Research. Auteurs Jacques van de Wal (Hoofd Sector Research) Casper Burgering Eric Huliselan Theo de Kort Nadia Menkveld Otto Schell Thijs Pons Eindredactie Nadia Menkveld Theo de Kort Grafieken Jarrod Leeds Adresgegevens ABN AMRO Bank NV Economisch Bureau, Sector Research Gustav Mahlerlaan PP Amsterdam Postbus EA Amsterdam Telefoon: (EUR 0,10 per minuut) Website: sector.research@nl.abnamro.com Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. Tekst afgesloten per 6 maart 2010 ABN AMRO, maart 2010 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.

3 Inhoudsopgave Pag. Inleiding 1 Agrifood Voedingsmiddelenindustrie 3 Industrie Intermediaire goederen 4 Investeringsgoederen 5 Bouw en Vastgoed Hout- en Bouwmaterialenindustrie 6 Bouw 7 Retail Retail 8 Autobranche 9 Horeca 10 Transport en Logistiek 11 Zakelijke dienstverlening 12 Appendix: Methodologie 13

4 Inleiding Het herstel zet door.. maar de basis is heel fragiel In de vorige editie van de (begin december 2009) konden wij melden dat de recessie voorbij was. In het derde kwartaal van 2009 werd een groei van 0,5% (kwartaal-op-kwartaal, k-o-k) gerealiseerd. In het vierde kwartaal was de groei met 0,3% (k-ok) 0,2 procentpunt bescheidener van aard. De groei is te danken aan een toename van de export en overheidsbestedingen. De investeringen en particuliere consumptie laten nog geen herstel zien. De afname van de investeringen lijkt inmiddels wel te stabiliseren. Europa ziet herstel traag op gang komen De matige economische opleving in Nederland is geen uitzondering in Europa. Waar de Nederlandse economie in het vierde kwartaal nog een klein plusje wist te noteren, zag Duitsland de economie zelfs helemaal niet groeien; de export wist daar een afname van de consumptie en investeringen maar nipt te compenseren. In de EU was de productie van de industrie 18% onder de piek, bij een capaciteitsbenutting van bijna 73%. Ondanks die verbetering is de bezettingsgraad nog altijd ruim onder het langjarig gemiddelde van 81%. De Nederlandse industrie doet het met een bezettingsgraad van ruim 77% iets beter dan het gemiddelde in de EU. Net zoals in de EU kan de transportmiddelenindustrie in Nederland nog weinig profiteren van de opleving. De bezettingsgraad in deze sector ligt in Nederland net boven de 71%. Het tij in de industrie lijkt echter onder invloed van de export gekeerd, zij het nog niet helemaal overtuigend. Anders is dat in de Bouw, die als laatcyclische sector nog met een afname van de activiteiten heeft te kampen. Azië motor van wereldeconomie? Europa blijft in het herstelproces duidelijk achter bij Azië en de VS. In Azië presteren de meeste landen alsof er geen crisis is geweest. In bepaalde opzichten is dat overigens ook wel zo. Het bankwezen had maar weinig toxic assets en het bedrijfsleven was minder zwaar gefinancierd dan in Europa of de VS. Wel viel de export sterk terug, maar door stimuleringsmaatregelen van met name China is het vliegwiel weer draaiende. Daardoor wordt ook de vraag naar producten uit Europa (m.n. intermediaire goederen zoals chemie en staal) gestimuleerd. Toch kan Azië de wereldeconomie in zijn eentje niet trekken; het belang van de regio in de totale wereldeconomie is daarvoor te klein. Jacques van de Wal Blik vooruit: herstel zet zich voort met kans op beren op de weg Recent gepubliceerde indicatoren geven een diffuus beeld over het pad van de economie. Vreemd is dat niet, dat hoort eigenlijk bij een omslag van de economie. Een duidelijk hoopgevend signaal met name voor een open economie als de Nederlandse - is dat de wereldhandel in december met bijna 5% is toegenomen (m-o-m). Maar nogmaals, een duidelijke richting geven de indicatoren niet. Veel van het huidige herstel is ingegeven door stimuleringsmaatregelen. Die zijn effectief gebleken en hebben een totale meltdown van de financiële sector en economie voorkomen. Daarmee zijn de problemen niet weg. Door ingrepen, stimuleringen en derving van belastinginkomsten zijn de overheidstekorten massaal opgelopen. Dat betekent bezuinigingen op termijn met alle gevolgen van dien, maar levert ook acuut problemen op (Griekenland) waarvan de gevolgen niet eenvoudig zijn te overzien. Een aantal van de onevenwichtigheden die mede aan de basis lagen van de kredietcrisis (o.a. overschotten en exportgerichtheid China, tekorten VS) zijn niet opgelost. Hier en daar dreigt protectionisme. En de acute problemen waar het bankwezen mee kampte, lijken voorbij, maar over structurele veranderingen ter voorkoming van een nieuwe crisis komen nu pas de eerste voorstellen binnen. De eerste fase van het oplossen van de kredietcrisis was een succes. De tweede fase op weg naar duurzaam herstel is nog maar net begonnen. Daarmee is het pad naar duurzaam herstel fragiel. 1

5 : op Bouw na alle sectoren binnen een half jaar door het dal In de wordt voor een tiental sectoren aangegeven waar deze zich op basis van de meest recente cijfers in de cyclus bevinden (bolletje) en de verwachtingen voor de positie binnen een half jaar. Zoals in de bijgaande grafiek wordt getoond, hebben de meeste sectoren ultimo 2009 nog met krimp te maken. Alleen de sectoren intermediaire goederen (chemie, metaal, kunststoffen) en investeringsgoederen (en daarbinnen met name machinebouw) zijn door het dal heen. En ook de autoretail schuift hierbij voorzichtig aan, na drie maanden van toenemende autoverkopen. Zoals duidelijk zal zijn is het niveau van de omzet van deze bedrijfstakken nog altijd ver onder het behaalde piekniveau, een niveau dat nog heel ver weg lijkt. Voor intermediaire goederen verwachten wij dat het groeitempo het komende halfjaar onder de invloed van de toenemende wereldhandel en groei in Azië zal kunnen toenemen. De groei van de sector Investeringsgoederen zal naar verwachting niet veel verder toenemen. De groei die wordt gerealiseerd is vooral gedreven door de export van machines naar Azië; bedrijven die meer van Europa afhankelijk zijn doen het duidelijk minder. In het algemeen lijkt het investeringsklimaat ook zeker gezien de lage bezettingsgraden nog niet echt rijp voor een verdere groei van het machinepark. Een zwakke Euro zou de export buiten de EU wel verder kunnen versterken. ABN AMRO Sectorscope december De drie sectoren die al in herstel waren zullen binnen een half jaar vergezeld worden door Transport en Logistiek, Zakelijke dienstverlening en de Hout- en bouwmaterialenindustrie. Een drietal sectoren komen een heel eind met het bereiken van het dal, maar het zal er om hangen of deze duurzaam herstel zullen gaan boeken. Hierbij gaat het om Retail, Horeca en de Voedings- en genotmiddelenindustrie. Voor de Retail geldt dat de consument het nog laat afweten, zeker ook omdat de werkloosheid verder gaat oplopen. De horeca worstelt aan de bovenkant van de markt met het gebrek aan buitenlandse toeristen en afname van de zakelijke bestedingen, terwijl het lagere segment wat betere perspectieven lijkt te hebben. De Bouw blijft als enige sector de komende zes maanden nog geconfronteerd met afnemende omzetten; waarschijnlijk zelfs nog aanzienlijk langer. De Hout- en bouwmaterialenindustrie zal al wel van een beperkt herstel kunnen profiteren na een te fors afgebouwde voorraadpositie. Omdat de Bouw zoals eerder vermeld nog niet aan zal trekken, zal dit effect waarschijnlijk van tijdelijke aard zijn. In de volgende hoofdstukken wordt op een tiental sectoren nader ingezoomd. 1 De is ontwikkeld naar analogie van de conjunctuurklok van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Voor meer details, zie appendix. 2

6 Agrifood Voedingsmiddelenindustrie dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Prijzen terug op niveau van 2007 De omzetontwikkeling in de voedingsmiddelenindustrie wordt voor een belangrijk deel bepaald door de prijsontwikkeling van agrarische producten. In 2007 en in de eerste helft van 2008 zijn er op de wereldmarkt forse prijsstijgingen opgetreden door de crisis op de wereldvoedselmarkt. In de tweede helft van 2008 en in 2009 zijn de prijzen gedaald door goede oogsten, een lagere consumptie in opkomende markten en een geringere belangstelling voor agrarische producten als grondstof voor biobrandstoffen. In 2009 is er ook een lichte daling van het afgezette volume opgetreden. Een belangrijke oorzaak hiervan is de terugval van de export van een aantal producten. Per saldo ligt de gemiddelde omzet over 2009 ongeveer op hetzelfde niveau als in Sectorscope Voedingsmiddelenindustrie Het dieptepunt in de cyclus wordt in de tweede helft van 2010 bereikt cyclus * De omzetontwikkeling van de voedingsmiddelenindustrie is in 2009 onder de lange termijn terecht gekomen, waarbij de omzetontwikkeling eind 2009 tot onder het dieptepunt van de vorige cyclus is gedaald. De onderliggende branches drankenindustrie en overige voedingsmiddelenindustrie hebben het dieptepunt in de omzetcyclus nog niet bereikt, terwijl de vlees- en zuivelindustrie reeds in de herstelfase van de cyclus zitten. De export van varkensvlees is in de laatste maanden van 2009 en in het begin van 2010 aangetrokken, waarbij de positieve exportontwikkeling naar het VK opmerkelijk is. De zuivelsector profiteert van de aantrekkende marktprijzen van zuivelproducten op de wereldmarkt en in de EU. Deze prijsstijging is vooral aanbod gedreven, maar de vraag naar zuivelproducten ontwikkelt zich momenteel goed. De drankenindustrie beweegt zich onder de lange termijn. Deze branche heeft onvoldoende geprofiteerd van de gunstige weersomstandigheden in 2009 voor de drankenomzet. De crisis en de afname van het bezoek aan de horeca heeft deze branche geraakt. De omzetontwikkeling van de overige voedingsmiddelenindustrie heeft te lijden onder de afname van de export naar enkele landen buiten de eurozone zoals het Verenigd Koninkrijk en Rusland. Een appreciatie van pond en roebel in het tweede halfjaar kunnen een positieve bijdrage aan de export leveren. De sterke concurrentie in de Europese retail en de economische ontwikkelingen in de EU geven in de eerste drie kwartalen van 2010 nog geen reden tot een sterk herstel. Thijs Pons

7 Industrie Intermediaire goederen dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Traditionele eindejaarsdip Gedreven door een aanvulling van voorraden door de waardeketen heen, laat de omzet van dit cluster in 2009 tot en met september een min of meer stijgende lijn zien. Dit kwam vooral voor rekening van de chemische industrie. Deze branche liet niet alleen een relatief sterke produktiegroei zien, maar was ook in staat om sinds medio 2009 een deel van de stijgende grondstofkosten in de afzetprijzen door te berekenen. In de laatste twee maanden van 2009 nam de omzet van het cluster intermediaire goederen duidelijk af. Dit is niet opzienbarend omdat dit strookt met het gebruikelijke seizoenpatroon binnen dit cluster. Wat wel opvalt, is het verschil in groeitempo tussen de onderliggende branches. Wederom springt de chemie er in positieve zin uit. In deze periode nam de omzet van de chemie namelijk met 10% af en die van de metaalindustrie en de rubber- en kunststofindustrie met 16% respectievelijk 26%. Sectorscope Intermediaire goederen Herstel zet zich voort cyclus * Eric Huliselan Gemiddeld genomen laat de maandelijkse omzetgroei van het cluster intermediaire goederen in 2009 een verbetering zien ten opzichte van Hierdoor bevindt dit cluster zich sinds mei 2009 in herstel. Van alle in dit rapport vermelde sectoren nam dit cluster eind 2009 de beste positie in. Omdat zij zich aan het begin van de waardeketen bevindt, profiteert zij meer dan gemiddeld van het toenemende vertrouwen in het bedrijfsleven. Voorraadmutaties onder in de waardeketen worden namelijk versterkt doorgegeven naar boven toe. Het inspelen op mogelijke tekorten en prijsstijgingen ligt hieraan ten grondslag. De onderliggende branche metaalindustrie leek zich aanvankelijk richting herstel te begeven. De malaise in de bouw, transportmiddelenindustrie en machine-industrie bleef deze branche echter parten spelen. Uiteindelijk bedroeg het gemiddelde van de maandelijkse omzetgroei over ,1% (in 2008 nog +1,1%). Daardoor was deze branche per eind 2009 het dal nog niet gepasseerd. Bij de overige branches was er trouwens wel sprake van een significante verbetering, waarbij de chemie het weer beter deed dan de rubber- en kunststofproduktenindustrie. Wij verwachten dat de omzet van het cluster intermediaire goederen zich in 2010 zal verbeteren, waarbij er twee factoren van belang zullen zijn. In de eerste plaats zal de markt in omvang toenemen als gevolg van onder meer een verder aantrekkende vraag vanuit Azië en mogelijk extra voorraadvorming. In de tweede plaats zal er door de gehele waardeketen heen de prijs omhoog worden geduwd. Dit komt omdat de vraag naar basisgrondstoffen toeneemt, terwijl de produktiecapaciteit vanwege de crisis inmiddels is gereduceerd. Het effect hiervan zal zijn dat de sector intermediaire goederen ten opzichte van december 2009 meer naar zijn lijn zal opschuiven. 4

8 ABN AMRO Sectorscope Industrie Investeringsgoederen 130 dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Onderbezetting bij afnemers funest voor omzet in 2009 Mede vanwege het gebruikelijke seizoenpatroon oogt het omzetpatroon over 2009 nogal volatiel. Ten opzichte van 2008 is er echter sprake van een dramatische ontwikkeling. Sinds eind 2008 laat de maandomzet ten opzichte van dezelfde maand een jaar tevoren namelijk voortdurend een daling zien. Pas in de laatste twee maanden van 2009 vlakt de daling fors af. Een belangrijke oorzaak voor de omzetval werd gevormd door de overcapaciteit bij industriële ondernemingen en goederenvervoerbedrijven. Zo bedroeg de bezettingsgraad van de totale industrie in het afgelopen jaar gemiddeld 76%, daarmee uitkomend op 8%-punt onder het gemiddelde niveau van de periode Het is logisch dat potentiële afnemers eerst wachten op een verhoging van de capaciteitsbenutting, voordat er weer orders worden geplaatst. Een andere oorzaak voor de verlaagde vraag naar investeringsgoederen in 2009 was de voorzichtigere houding van exportkredietverzekeraars. Sectorscope Investeringsgoederen cyclus * Eric Huliselan Bescheiden omzetgroei in 2009 Wanneer de omzet voor seizoensinvloeden wordt gecorrigeerd, blijkt de investeringsgoederenindustrie sinds juni 2009 in herstel te zitten. (Zie grafiek hiernaast). Eerst werd het herstel meer door de vraag naar machines gedreven waarna de afzet van transportmiddelen het voortouw nam. Hierdoor bevond de transportmiddelenindustrie zich eind 2009 in het kwadrant Herstel. In september zat deze branche nog in het kwadrant Contractie. Ten opzichte van de machine-industrie zit de transportmiddelenindustrie echter veel verder van zijn lijn verwijderd (zie grafiek hierboven). Wat betreft de vooruitzichten van de investeringsgoederenindustrie is er sprake van een gemengd beeld. Positief is dat de daling van de bezettingsgraad in de totale Nederlandse industrie een halt is toegeroepen. De bezettingsgraad is echter nog zo laag dat het bestaande machine- en transportmiddelenpark minder snel aan slijtage onderhevig is en vervangingsinvesteringen worden uitgesteld. Als tegenwicht zullen de goederen ooit wel aan het eind van hun economische levensduur komen, wat de investeringen zal stimuleren. Op de exportmarkt verwachten wij veel van de nog steeds sterk groeiende Aziatische economie. Echter onze verwachtingen voor de belangrijke West-Europese markt (60% van de export in 2008) zijn niet hooggespannen. Tenslotte zal de voorzichtige houding van exportkredietverzekeraars aanhouden. Al met al verwachten wij een beperkte toename van de omzet in 2010, waarbij wij ook rekening houden met een doorberekening van stijgende basismateriaalprijzen zoals van staal. Dit betekent dat het cluster investeringsgoederen al met al per september 2010 dichter op zijn eigen zal komen te zitten. 5

9 Bouw en Vastgoed Hout- en Bouwmaterialenindustrie dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Hout- en bouwmaterialenindustrie hard getroffen door de crisis In december 2009 daalde de omzet in de hout- en bouwmaterialen met 30% ten opzichte van een maand eerder en 20% ten opzichte van december Over heel 2009 daalde de omzet met 12%. Een daling van deze omvang is de afgelopen twee decennia niet voorgekomen. In reactie op de sterke vraaguitval hebben ondernemers in de hout- en bouwmaterialenindustrie hun productie in 2009 met circa 16% verlaagd. Hierdoor kwam de bezettingsgraad in januari 2010 ongeveer 14% onder haar lange termijn gemiddelde ( ) te liggen. In de bouwmaterialenindustrie daalde de omzet in 2009 met 11%. Deze daling werd voornamelijk veroorzaakt door de afbouw van voorraden bij afnemers (voornamelijk bij de groothandel) als gevolg van de economische crisis. Desondanks stegen de prijzen van bouwmaterialen in 2009 met 2%. In januari 2010 sloeg deze prijsstijging echter om in een prijsdaling. In vergelijking met de bouwmaterialenindustrie is de houtindustrie zwaarder getroffen. Zij had in 2008 al te maken met een dalende omzet, welke in 2009 verder doorzette. Hierdoor daalde de omzet de afgelopen twee jaar met in totaal 21% en de houtprijzen met in totaal 12%. Het volume nam over deze periode met 10% af. Een lichtpuntje is dat de houtprijzen sinds het begin van 2010 gering zijn gestegen. Sectorscope Hout- en Bouwmaterialenindustrie cyclus* Otto Schell Hout- en bouwmaterialenindustrie in herstel De hout- en bouwmaterialenindustrie bevond zich in december 2009 nog in het kwadrant contractie, waarbij de houtindustrie slechts een fractie slechter presteerde dan de bouwmaterialenindustrie. De omzet in de hout- en bouwmaterialenindustrie zal in het eerste kwartaal van 2010, mede door de strenge winter, sterker afnemen dan in het tweede en derde kwartaal, waardoor de omzet in het tweede en derde kwartaal van maand op maand toeneemt. Dit leidt ertoe dat de hout- en bouwmaterialenindustrie zich in september 2010 in het kwadrant Herstel bevindt. Over de eerste drie kwartalen van 2010 verwacht ABN AMRO dat de omzet met circa 10% daalt. Dit is een kleinere omzetdaling dan in het jaar In de hout- en bouwmaterialenindustrie is pas medio 2011 sprake van omzetgroei. De bouwnijverheid, de belangrijkste afnemer van hout en bouwmaterialen, zal dan pas haar dieptepunt hebben gepasseerd. Ondanks dat de omzet in de houtindustrie blijft dalen in 2010 zullen de houtprijzen weer iets aantrekken. Dit komt omdat de voorraden in de houtketen de afgelopen twee jaar flink zijn gereduceerd en er ook minder werd gekapt. Nu de wereldeconomie weer aantrekt neemt de vraag weer toe. Echter door de lange productieketen volgt het aanbod sterk vertraagt. Dit resulteert in een opwaartse prijsdruk. Helaas geldt niet hetzelfde voor de bouwmaterialenindustrie. De prijzen van bouwmaterialen zullen in 2010 als gevolg van de krimpende bouwproductie een lichte prijsdaling ondergaan. 6

10 Bouw en Vastgoed Bouw dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Krimp omzet na bouwvak sterk toegenomen In 2009 kromp de omzet in de bouwnijverheid met 4,5% als gevolg van de economische crisis. In de maanden januari tot augustus 2009 viel de omzetdaling in de bouw nog mee, op jaarbasis daalde de omzet gemiddeld met slechts 0,5%. Na de bouwvak trad er echter een sterke verslechtering op. Tussen augustus en december 2009 daalde de omzet met gemiddeld 9% per maand (j-o-j). Van de onderliggende branches in de bouw was de omzetdaling in de burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U) het grootst (-8%). De installatiebranche deed het met een omzetdaling van 6% iets minder slecht. In de grond-, weg- en waterbouw (GWW) gaat het in tegenstelling tot de andere twee branches vrij goed. In 2009 was er nog sprake van een omzettoename van 3,5%. De vooruitzichten voor de bouw zijn ronduit slecht. Op basis van de periode januari - november 2009 schat ABN AMRO dat in 2009 de waarde van de afgegeven nieuwbouwvergunningen met ongeveer 25% afnam ten opzichte van een jaar eerder. Sectorscope Bouw cyclus* Pas in 2011 zal de bouw het dal bereiken In december 2009 bevonden alle branches in de bouw zich in het kwadrant contractie. Nieuw is dat nu ook de GWW in contractie is gekomen. Dit komt omdat de omzetontwikkeling in de GWW de afgelopen maanden is afgezwakt en waardoor het onder de lange termijn is terecht gekomen. Kijkend naar de omzetcyclus van de bouw is er in december 2009 geen sprake van een afvlakking van de omzetdaling. Een afzwakking van de omzetdaling zou een indicatie kunnen zijn dat de bodem in zicht is. Gegeven de sterke daling in nieuwbouwvergunningen is hier ook geen reden voor. In 2009 daalde de bouwproductie al met 5%. ABN AMRO verwacht dat de bouwproductie in 2010 verder verslechterd en met 8% afneemt. De omzet zal in de periode januari september 2010, mede door de daling van de afzetprijzen, met 10% afnemen. Van alle branches daalt de productie in de B&U in 2010 met een daling van meer dan 15% het meest. De installatiebranche is grotendeels afhankelijk van de B&U. Echter doordat zij meer op het onderhoud en renovatie gericht is zal zij minder in omzet dalen dan de B&U. In vergelijking met de B&U en installatiebranche is de productieafname in de GWW gering. Hier wordt voor 2010 een productiedaling van slechts 1 à 2% voorzien. Pas in 2011 zal de bouwproductie haar dieptepunt bereiken. Daarna wacht een lange weg naar boven. Otto Schell

11 Retail dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Historisch slecht jaar Het vierde kwartaal van 2009 was wederom teleurstellend. Met een omzetdaling van 4,4% is dit het slechtste kwartaal tot nu toe. De maand november liet de sterkste daling zien (-6,8%). Een daling in de volumes is de oorzaak van deze tegenvallende omzetten. Over heel 2009 daalde het volume in de Retail met maar liefst 5,1%. Een prijsstijging van 1,2% deed de omzet per saldo met 4% dalen. Dit maakt 2009 een historisch slecht jaar voor de sector Retail. Ook het aantal faillissementen in deze sector is flink gestegen. In 2009 zijn er circa 50% meer bedrijven failliet verklaard dan in Sectorscope Retail cyclus * Nadia Menkveld Ook 2010 zal nog niet veel goeds brengen Het consumentenvertrouwen is sinds het dieptepunt in maart, 2009 langzaam omhoog geklommen. Ook de koopbereidheid is aangetrokken. Beide indicatoren zijn echter wel negatief. Het sentiment is dus nog niet echt ten gunste gekeerd. De koopbereidheid wordt gezien als een goede indicator voor de particuliere consumptie. ABN AMRO verwacht dat de werkloosheid in 2010 nog verder zal stijgen en uit zal komen op 6,4%. Verder wordt verwacht dat de lonen met slechts 1,5% zullen stijgen. De nog steeds negatieve koopbereidheid, de oplopende werkloosheid en de beperkte stijging van de lonen zetten druk op de particuliere consumptie. Pas in het tweede gedeelte van 2010 zal de consumptie weer aantrekken. Per saldo verwacht ABN AMRO echter een daling van de particuliere consumptie van 0,2%. Dit heeft zeker gevolgen voor de Retail. De sector Retail laat al een aantal maanden een negatieve omzetgroei zien en zit sinds ongeveer een jaar onder zijn lange termijn. Bijna alle onderliggende branches hebben over 2009 slecht gepresteerd. Van de branches die wij hier laten zien hebben alleen de Supermarkten in 2009 een plus kunnen realiseren (ca 2%). De Kleding, Woon en Consumentenelektronicabranche hebben respectievelijk een daling van -4,3%, -9,2% en -10,9% genoteerd. De omzet van de Woonwinkels kent nog steeds een krimp. Veel Woonwinkels komen in de problemen door deze maandenlange krimp. De vaste lasten, zoals huur, loon en elektriciteit blijven gelijk, terwijl de omzet daalt. Een lichtpuntje voor de Woonwinkels is dat het aantal verkopen in de huizenmarkt weer voorzichtig zal toenemen in De omzet van de branche Consumentenelektronica is aan het stabiliseren en lijkt zich in het dal te bevinden. Deze branche heeft als één van de eerste branches onder de crisis geleden en zal nu ook wat eerder van een opleving kunnen profiteren. Voor de cumulatieve omzet in de sector Retail verwachten wij dat medio 2010 het dal bereikt zal zijn en dat in de loop van het derde kwartaal de omzet zich weer licht zal herstellen. 8

12 Retail Autobranche Autobranche naar herstel Na een rampzaling verlopen 2009, waarin alle segmenten in de autobranche met krimpende omzetten werden geconfronteerd, heeft de omzetindex in het vierde kwartaal van 2009 zijn dieptepunt bereikt. De omzet van de branche daalde reeds in het derde kwartaal van 2008 om vanaf november dat jaar in een vrije val te raken. In 2009 heeft de branche als geheel 18,4% minder omgezet en is daarmee één van de zwaarst getroffen sectoren. Het aantal faillissementen in de branche groeide in dezelfde periode met 67%, waaronder 142 dealers en 62 universele garages. Het herstel, dat zich aftekent bij de importeurs en in de nieuwverkopen, zal langzaam verlopen en de sector niet op korte termijn terugbrengen naar omzetniveaus van voor de kredietcrisis. Sectorscope Autobranche cyclus * Theo de Kort Koude winter zorgt voor warme start De autoservicebedrijven hebben zich in 2009 met een omzetdaling van 5,6% relatief het beste staande gehouden in de autobranche. Hun omzet is minder conjunctuurgevoelig omdat zij die genereren uit veelal noodzakelijke, niet uit te stellen kosten aan banden, ruiten, schadereparaties en dergelijke. De lange en koude winter heeft er voor gezorgd dat voor de autoservicebedrijven 2010 prima is gestart. De personenautoimporteurs zijn in hun omzet over 2009 het hardst getroffen. De daling van de nieuwverkopen met 22,5% in 2009 vertaalde zich direct bij de importeurs in een omzetdaling van 26,9%. Logischerwijs zal een stijging van de autoverkopen in 2010 leiden tot een omzetstijging bij de importeurs. In de autohandel en -reparatie viel de omzet 14,5% lager uit. Reparatie, onderhoud en onderdelenverkoop gaven slechts beperkte bescherming tegen de enorme omzetdaling uit nieuwverkopen. Op de occasionmarkt bleef het aantal verkopen stabiel, namen de voorraden af en daalde de gemiddelde statijd. Echter, de daling van de occasionvraagprijzen zette met 5% door en komt over de laatste twee jaar op 12%. Dat de occassionverkopen in januari 2010 met 10% daalden en over februari nauwelijks herstelden van de zware klap een jaar geleden, geeft aan dat de problemen in dit segment nog niet voorbij zijn. De nieuwverkopen zijn in de eerste twee maanden van 2010 j.o.j. met 11,6% gestegen, vooral dankzij particulieren die auto s met een A of B label kochten. Door de krimpende portefeuilles van leasemaatschappijen blijft de zakelijke markt zorgen baren. Daalden over 2009 de leaseregistraties met 23,1%, over januari 2010 kwam daar j.o.j. een daling van 12,6% over heen. ABN AMRO verwacht mede onder invloed van een economische groei van circa 1,7%, overheidsmaatregelen ten aanzien van groene labels en een inhaalvraag van particulieren, dat over 6 maanden alle segmenten van de autobranche zich in de herstelfase bevinden. Voorts verwachten wij dat in 2010 de nieuwverkopen met 5 tot 10% zullen groeien en uitkomen rond de personenauto s. 9

13 Horeca dec-08 mrt-09 jun-09 sep-09 dec-09 Horeca ondernemers verder in de zorgen De omzetcijfers van de Horeca over het laatste kwartaal van 2009 vielen wederom tegen. Zowel zakelijke als particuliere consumenten hebben opnieuw minder uitgegeven aan hotelovernachtingen en buitenhuisconsumptie. In het vierde kwartaal daalde daarmee de omzet met 5,7% ten opzichte van dezelfde periode in Met dit resultaat hebben de laatste drie maanden van het jaar geen goede bijdrage geleverd aan de jaaromzet binnen de sector. Over heel 2009 nam de omzet met 5,3% af, doordat het aantal bezoekers branchebreed scherp daalde. De prijzen in de sector zijn echter met meer dan 2% gestegen, zodat het volumeverlies en de stijgende kosten over heel 2009 nog enigszins werden gecompenseerd. Op de lange termijn is de kans groot dat hierdoor een structurele mismatch ontstaat tussen prijs en de verwachtingen van zowel de zakelijke als de particuliere consument ten aanzien van de geleverde horecadienst. Sectorscope Horeca cyclus * Casper Burgering Omzetverwachtingen totale Horeca blijven voorzichtig optimistisch Het herstel in de horeca hangt sterk af van aantrekkende consumentenbestedingen. De bestedingen van consumenten in de dranken-, restaurant- en de fastfoodsector waren de laatste jaren redelijk constant. Sinds 2006 liggen de bestedingen per bezoek per gast in de drankensector tussen de EUR 10 en 12. Bij restaurants liggen de bestedingen tussen de EUR 16 en 18 en in de fastfoodsector wordt gemiddeld tussen de EUR 4 en 6 uitgegeven per bezoek. Onder invloed van teruglopende bezoekersaantallen en constante bestedingen per bezoek per gast, is de totale omzet verder gedaald. De sector is daarmee dieper onder zijn normale lange termijn uitgekomen. De stijging van de prijzen heeft het volumeverlies niet kunnen compenseren. Vooral cafés lieten een forse toename in prijs zien, onder invloed van diverse kostenstijgingen, waaronder accijnsverhogingen en hogere prijzen van brouwerijen. Fastfood ondernemers zagen het aantal bezoekers minder hard afnemen en waren in staat om in 2009 een omzetgroei te realiseren van 1,3% j.o.j. Hotels worden relatief het hardst getroffen. Vraaguitval is hier een groot probleem en ondernemers bieden steeds lagere kamerprijzen om het bezoekersaantal en (daarmee) de kasstroom nog op peil te kunnen houden. Als gevolg van een verwachte stijging van de werkloosheid in 2010 (tot 6,4%) en een beperkte toename van de lonen (met 1,5%), zullen de bestedingen in 2010 dalen (met 0,1%). Het consumentenvertrouwen en de koopbereidheid zullen hierdoor negatief worden beïnvloed, waardoor het aantal bezoekers en de bestedingen per bezoek in de horeca niet op korte termijn zal verbeteren. In het derde kwartaal van 2010 gaan wij ervan uit dat de omzet op een stabiel niveau blijft. 10

14 Transport en Logistiek e e =raming, ABN AMRO Sector Research. Bodem lijkt bereikt te zijn De omzet van de sector Transport en Logistiek stabiliseert zich en er kan gesproken worden van voorlopige lichtpuntjes. De wereldhandel heeft zich na een ongekend harde daling weten te herstellen en lijkt weer in de buurt te komen van haar lange termijn. De Nederlandse export- en importcijfers waren in het vierde kwartaal van 2009 minder negatief. En in de tweede helft van 2009 is ook de industriële productie aangetrokken. Op bepaalde deelmarkten hebben een aantal modaliteiten hiervan kunnen profiteren. Echter, door de teruggevallen volumes en de aankoop van nieuw materieel in de hoogtijdagen van 2007/2008 is er sprake van overcapaciteit in de gehele sector. Deze overcapaciteit drukt zwaar op de tarieven en daarmee ook op de omzetcijfers. Toch lijkt de bodem bereikt te zijn en kan de klim omhoog beginnen. Wel moet nog enige terughoudendheid in acht worden genomen, de niveaus van 2007/2008 worden niet snel gehaald (grafiek: Omzetcylcus). Over 2009 heeft de sector Transport en Logistiek gemiddeld circa 10% aan omzet ingeleverd. Sectorscope Transport en Logistiek cyclus * Nadia Menkveld Luchtvervoer als eerste in herstel Zowel de import als de export is over heel 2009 flink gedaald. Vooral grondstoffen, zoals ijzererts, aluminium en ruwe aardolie hebben het laten afweten. Maar ook sommige deelmarkten, zoals de Autobranche en de Bouwsector, hebben flinke klappen gekregen. Echter in het laatste kwartaal van 2009 is de handel aangetrokken en daar hebben verschillende modaliteiten van geprofiteerd. De sector Luchtvervoer loopt hierin voorop. Deze branche bevindt zich als eerste in herstel en is de lange klim omhoog begonnen. Hoewel de tarieven zich wel enigszins hersteld hebben, zijn deze nog zeker niet goed te noemen. ABN AMRO verwacht dat de Nederlandse export over 2010 zal groeien met 5,7% en de import met 4,8%. Ook de Duitse economie, belangrijk voor de Nederlandse Transportsector, zal groei vertonen in De Duitse export zal een groei laten zien van 6,3% en de import een groei van 5,1%. Positieve indicatoren dus voor de sector Transport & Logistiek. De volumes zullen gaan groeien en ook de tarieven zullen aantrekken. Voor de tarieven is van belang wat er aan capaciteit binnen de verschillende modaliteiten nog op de markt komt en hoe bestaande capaciteit wordt aangewend. Verwacht wordt dat onder andere de Binnenvaart en Wegvervoer ook in 2010 nog met overcapaciteit zal kampen. Plannen om capaciteit uit de markt te halen in de Binnenvaartsector, om een verdere daling van de tarieven te voorkomen, zijn tegengehouden door de NMA. Ondanks de aanhoudende overcapaciteit verwacht ABN AMRO wel een (verdere) groei voor alle modaliteiten, waardoor deze zich in het derde kwartaal van 2010 in herstel 11 zullen bevinden.

15 Zakelijke dienstverlening Ondernemers in dienstensector onder druk na tegenvallend jaar Uit cijfers van het CBS blijkt dat in het vierde kwartaal van 2009 de omzetindex voor het eerst weer is toegenomen. In werkelijkheid is de dienstensector verder onder druk gekomen. Doorgaans wordt door de sector in het vierde kwartaal van elk jaar de meeste omzet gegenereerd ten opzichte van de drie kwartalen daarvoor. Op het eerste oog lijkt dit dus een positief resultaat, maar in het vierde kwartaal van 2009 is de omzet met 7,5% j.o.j. gedaald. Een dergelijke daling heeft de afgelopen 10 jaar niet plaatsgevonden. Ontwikkelingen op de woningmarkt, bezuinigingen van het bedrijfsleven en moeilijke marktomstandigheden zijn mede debet aan tegenvallende omzetcijfers. Het aanpassingsvermogen en de flexibiliteit (door kostenreductieprogramma s) van de dienstensector is echter hoog, waardoor veel branches in staat zijn schokken van deze omvang op te vangen. Sectorscope Zakelijke dienstverlening cyclus * Casper Burgering Optimisme is troef: herstel in de tweede helft van 2010 Per saldo is de omzetdaling op jaarbasis in de zakelijke dienstverlening uitgekomen op 4,2% in 2009 ten opzichte van Dit is een scherpe daling ten opzichte van de voorgaande jaren. Uit de CBS conjunctuurmonitor onder zakelijke dienstverleners blijkt echter dat ondernemers het komende kwartaal optimistisch tegemoet zien op het gebied van de omzetontwikkeling. Toch ziet het merendeel van de ondernemers nog weinig verbetering in de werkgelegenheid en het economische klimaat. Dit blijkt deels ook uit de Eurozone Services PMI. Ondanks dat de index op Europees niveau optimistisch boven de 50 punten blijft (wat duidt op verdere groei in activiteiten), is het herstel nog fragiel en heeft er geen verbetering plaatsgevonden in de werkgelegenheid. Zoals blijkt uit de figuur bevinden alle onderliggende dienstverlenende branches zich nog in het kwadrant Contractie: krimp van de omzet (onder de lange termijn lijn). Reclame-, uitzend- en managementadviesbureaus hadden het moeilijk in 2009, met een scherpe daling in omzet. In het reclamewezen heeft dit geleid tot een recordaantal failliete bedrijven: 58% meer faillissementen in 2009 ten opzichte van De advertentiemarkt laat echter in 2010 een bescheiden herstel zien. Een aantal evenementen als de Olympische Spelen en het komende WK Voetbal zorgen voor extra reclamebestedingen in De krimp bij uitzendbureaus in het vierde kwartaal van 2009 is sterk afgevlakt en het vertrouwen in een doorzettende herstelbeweging voor de komende maanden is toegenomen. Vooral de omzet van uitzendwerk in de industrie laat een optimistisch herstel zien. Bij de schoonmaakbranche en de rechtskundige dienstverlening lag het groeitempo in 2009 op een relatief lager niveau dan normaal gebruikelijk is in deze branches. De omzet zal voor beide typen zakelijke dienstverlening in 2010 groei laten zien. In de tweede helft van 2010 verwachten wij een verbetering van de omzet, waarmee de sector in de herstelfase komt. 12

16 Appendix: Methodologie De sectorscope is gebaseerd op dezelfde business cycle tracer methodiek als de conjunctuurklok van het CBS. ABN AMRO Sector Research gebruikt de methodiek om voor elke sector of branche de cyclus te bepalen en al deze cycli tegen elkaar af te zetten. Hieronder zullen kort de stappen worden besproken die worden gevolgd om tot de sectorscope grafieken te komen. 1. Sectoren en branches worden met elkaar vergeleken op basis van geïndexeerde omzet. Er wordt gebruik gemaakt van maand- of kwartaalcijfers, maar maandcijfers genieten de voorkeur. De gehele historie van een datareeks wordt gebruikt bij bepaling van de conjunctuurcyclus van een sector of een branche Omzet 2. De geïndexeerde omzetreeksen worden gecorrigeerd voor seizoensinvloeden met behulp van een door het US Census Bureau ontwikkelde computerprogramma, genaamd X12 Arima. Dit programma is de standaard voor seizoenscorrectie Omzet Omzet SA 3. Van de seizoengecorrigeerde omzetindex reeks wordt een gewogen gemiddelde berekend, om ruis uit de data te filteren. Hiervoor wordt de Henderson gewogen gemiddelde gebruikt Omzet SA Henderson cycle 4. Voor elke datareeks wordt een lange termijn berekend met behulp van een Hodrick Prescott filter. De seizoensgecorrigeerde omzetindex dient hiervoor als input. De Hodrick Prescott filter heeft een parameter instelling (lambda) die de uitvlakt Hodrick Prescott Henderson cycle 13

17 5. Het verschil tussen de Henderson gewogen gemiddelde en de Hodrick Prescott geeft de cyclus van een sector of branche weer. In 2002 en 2008 bevond de onderstaande datareeks zich circa 8 indexpunten boven de lange termijn, en in 2004 ongeveer 8 punten onder de lange termijn. 10,0 7,5 5,0 2,5 0,0-2,5-5,0-7,5-10, Cycle 6. De positie van elke sector of branche wordt berekend in de sectorscope door het verschil tussen het gewogen gemiddelde en de als y-coördinaat te nemen en de periode op periode (m-o-m of k-o-k) verandering in de cyclus als de x-coördinaat ,0-0,5 0,0 0,5 1, Hieronder is te zien welk kwadrant welke fase van de cyclus vertegenwoordigt. Door voor een matrix te kiezen zoals gedaan is in de sectorscope kunnen sectoren, maar ook branches overzichtelijk geplot en met elkaar vergeleken worden. 14