Het voeren van twee wereldoorlogen Verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers bij de oorlog.

Transcriptie

1 Samenvatting door R woorden 15 december ,6 20 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Paragraaf 1: De Eerste Wereldoorlog Twee kenmerkende aspecten : Het voeren van twee wereldoorlogen Verwoestingen door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van burgers bij de oorlog. In 1914 liepen de spanningen in Europa uit op de Eerste Wereldoorlog. De oorlog eindigde op 11 november 1918 met een wapenstilstand. Internationale spanningen Door industrialisatie en technologische vernieuwing was de vernietigingskracht enorm toegenomen. De grote mogendheden hadden zich in een wapenwedloop bewapend. Nationalisme en militarisme wakkerden de tegenstellingen aan. Militaire waarden als discipline en strijdlust stonden in hoog aanzien en hoge militairen hadden veel invloed op de politiek. Oorlog werd gezien als een gerechtvaardigd middel om nationale belangen veilig te stellen. Twee blokken Er ontstonden twee blokken: Duitsland & Oostenrijk-Hongarije tegen Frankrijk & Rusland. Frankrijk wilde wraak vanwege de Frans-Duitse oorlog van Ook Duitsland meende recht te hebben op meer kolonies en meer invloed in Europa. Tegelijk vreesde Duitsland omsingeling door Frankrijk en Rusland. Hoge Duitse officieren vonden dat er het best snel een oorlog met Rusland kon komen anders zou het te laat zijn. Het tsarenrijk was begonnen aan zijn industrialisatie, zijn bevolking groeide snel en de regering wilde de Russische invloed naar alle kanten uitbreiden. GB voelde zich juist bedreigd door Duitsland, dat bezig was zich te ontwikkelen tot de sterkste industriële mogendheid van Europa, ze bouwden ook een machtige oorlogsvloot. Het schot van Sarajevo Grote spanningen waren er op de Balkan(Zuidoost-Europa). De Balkan had eeuwen tot het Turkse rijk behoord, maar Rusland en bondgenoot Servië zagen Turkse gebieden als prooi. Tot ergernis had Oostenrijk-Hongarije de voormalige Turkse provincie Bosnië ingelijfd. à Op 28 juni 1914 werd in de Bosnische stad Sarajevo de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand vermoord door een lid van een terreurgroep die vanuit Servië opereerde. à Oostenrijk wilde Servië een lesje leren en Duitsland garandeerde Oostenrijk-Hongarije steun, maar Servië kreeg steun van Rusland, dat weer steun kreeg van Frankrijk. Pagina 1 van 8

2 Een wereldoorlog Op 28 juli verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan Servië. Drie dagen later volgde de Duitse oorlogsverklaring aan Frankrijk en Rusland. Op 4 augustus trokken de Duitsers België binnen. Dezelfde dag verklaarde GB Duitsland de oorlog, de overval op België gaf de doorslag. Vanaf dat moment vochten de geallieerden GB, Frankrijk en Rusland tegen de centralen Duitsland en Oostenrijk-Hongarije. Vanaf 1917 vochten de VS aan geallieerde zijde mee. Alle continenten waren bij de oorlog betrokken: het was een echte wereldoorlog. Meer fronten Na de oorlogsverklaringen gingen nationalisten juichend de straat op en meldden zich massaal vrijwillig. De Duitsers rukten snel op in België en Noord-Frankrijk, maar voor Parijs werden ze teruggeslagen. Vóór het eind van het jaar waren er twee honderden kilometers lange loopgravenstelsel. Ertussen lag een smalle strook niemandsland, vol landmijnen, prikkeldraad, granaattrechters en stompen van vernietigende bomen. Dit westelijk front bleef bijna 4 jaar muurvast zitten. Het oostfront was verder het belangrijkste front. Daar vochten de centralen tegen Rusland. In 1917 stortte Rusland in. Een hongeropstand liep in februari uit op een revolutie. à tsaar trad af, kwam een voorlopige regering. à voorlopige regering zette de oorlog voort, maar land bleef in chaos. à in oktober greep de communist Lenin de macht. In ruil voor enorme stukken grondgebied sloot zijn regering op 3 maart 1918 vrede met Duitsland. Geallieerde tegenaanval Duitse troepen trokken nu van het oostfront naar het westfront. Op 21 maart 1918 behaalde Duitsland flink wat terreinwinst, maar in augustus gingen de geallieerden in tegenaanval. Zij hadden nu 2 voordelen: beschikten over Amerikaanse troepen en ze hadden honderden tanks(nieuw wapen v/d britten). à Duitse nederlaag was onafwendbaar à keizer vluchtte naar het neutrale Nederland à dag later, 11 november ging de wapenstilstand in. Verwoestingen De wereldoorlog leidde tot ongekende verwoestingen. De generaals offerden miljoenen levens in de hoop op een doorbraak. In 1916 hoopten de geallieerden de Duitsers bij de rivier de Somme in Noord-Frankrijk een klap toe te brengen. In 1915 zetten de Duitsers gifgas in en al snel hadden ook de geallieerden gifgas, zodat het nieuwe massavernietigingswapen geen militair voordeel meer opleverde. Een ander nieuw wapen was de onderzeeër. Duitsland begon in 1917 een onbeperkte duikbotenoorlog. U-boote joegen alle vijandelijke en neutrale schepen in de buurt van de geallieerde landen naar de zeebodem. Nadat enkele Amerikaanse schepen waren getroffen verklaarde de VS Duitsland in april 1917 de oorlog. Betrokken burgers De legers bestonden vooral uit dienstplichtigen en vrijwilligers die boer, arbeider of student waren. De achterblijvers moesten de productie op gang houden. De economie werd volledig afgestemd op de oorlog. Meer wapens geproduceerd dan consumptiemiddelen. Hierdoor ontstonden voedseltekorten. Duitsland had ook te maken met een geallieerde blokkade van zijn havens. In frontgebieden was het leven extra hard. De vijandelijke legers kenden geen genade. Gevolgen van de oorlog Pagina 2 van 8

3 Velen waren verminkt voor het leven. Vele doden konden niet worden geïdentificeerd doordat hun lichamen waren verpulverd. Na de oorlog werd Duitsland een democratische republiek, maar het mocht niet meeonderhandelen over een vredesregeling. In 1919 moest Duitsland in Versailles een vernederend verdrag tekenen: Vrede van Versailles. Duitsland moest erkennen dat het als enige schuldig was aan de oorlog en kreeg enorme herstelbetalingen opgelegd en mocht alleen een klein en zwak bewapend leger houden, dat niet in het Rijnland mocht komen. Duitsland verloor al zijn kolonies. Om de vrede te behouden werd een volkerenorganisatie opgericht, de Volkenbond. Duitsland mocht geen lid worden. Paragraaf 2 Kenmerkend aspect: De crisis van het wereldkapitalisme. De voormalige oorlogvoerende landen hadden te maken met crisis en werkeloosheid in de eerste jaren na WOI. Maar in 1924, de roaring twenties, nam de welvaart overal in de westerse wereld toe. De Amerikaanse economie groeide door de snelle uitbreiding van de nieuwe wegen, elektriciteitsnet en nieuwe producten. Europa bleef bij Amerika achter, maar ook hier nam massaconsumptie toe. Er was nauwelijks werkloosheid en de lonen stegen fors. De economische groei leidde tot optimisme. Het optimisme zorgde voor voortdurende stijging van de aandelenkoersen op Wall Street, New Yorkse effectenbeurs. Maar op 24 oktober 1929, Zwarte Donderdag, stortte de aandelenkoersen op Wall Street in. Pas in 1932 werd het dieptepunt bereikt. De beurskrach van 1929 werd gevolgd door een wereldwijde recessie. De crisis sloeg over naar de rest van de wereld doordat in de wereldeconomie de landen steeds nauwer met elkaar verbonden waren geraakt. Veel kolonies leverden grondstoffen voor de Amerikaanse en Europese industrie. De landen waren ook via leningen aan elkaar verbonden. Duitse economie had zich in 1920 hersteld dankzij Amerikaanse leningen. --> Vanaf 1929 trokken de Amerikanen hun leningen terug. --> Duitse overheid en bedrijven kwamen in financiële nood. --> Duitsland staakte herstelbetalingen aan Frankrijk en Engeland. (V.V.V) --> Frankrijk en Engeland konden hun schulden aan Amerika niet meer terugbetalen. De directe oorzaak van de Grote Depressie was de crisis op de beurs. --> banken failliet. Een dieper liggende oorzaak was overproductie in combinatie met achterblijvende koopkracht (veel productie tijdens WOI). De landbouw had overproductie en omdat er geen kopers waren, gingen de prijzen omlaag en werden de boeren in armoede gedompeld. Ook in de industrie ontstond overproductie: Veel Amerikanen hadden veel geld geleend om luxegoederen te kopen en banken hadden veel te gemakkelijk geld verstrekt. Zij kwamen met oninbare leningen te zitten en daarom gingen ook veel banken failliet. Productie kromp, werkloosheid steeg en sociale zekerheid was er niet. De Amerikaanse regering dacht dat het vanzelf over zou gaan, ook de Europese regering dacht er zo over, omdat in het kapitalisme altijd periodes van groei en neergang elkaar hadden afgewisseld. Als productie en prijzen genoeg daalden, ontstond er vanzelf weer genoeg vraag. Hiervoor moesten zwakke bedrijven failliet gaan en lonen verlaagd worden. --> Crisis werd erger en twijfel groeide over dit liberale beleid. Om de export te bevorderen gingen ze over op devaluatie, waardevermindering van hun munt, waardoor hun producten goedkoper werden in buitenland --> ten koste van internationale handel, ook de bezuinigingen leidde tot minder koopkracht en minder vraag. Er kwam pas herstel toen de Amerikaanse president Roosevelt in 1933 met de New Deal (wetten die zijn aangenomen om de crisis te verhelpen) op grote schaal ingreep in de economie, breuk met economisch liberalisme. De economie trok aan en de werkloosheid daalde. Regeringen volgden de aanbevelingen van Britse econoom John Pagina 3 van 8

4 Maynard Keynes: niet bezuinigen, maar geld uitgeven om economie te stimuleren. Crisis in westerse landen ging pas over vanaf WOII, Nazi-Duitsland en Sovjet-Unie hadden goede economie. Duitsland mobiliseerde al snel en Sovjet- Unie had geen kapitalisme meer. Paragraaf 3 De totalitaire systemen Kenmerkend aspect: de totalitaire ideologieën communisme, fascisme en nationaalsocialisme Communisten en fascisten De VS stortte zich in 1917 in de WO I 'om de wereld veilig te maken voor de democratie'. Maar de oorlog bracht in Europa het totalitarisme voort. Er ontstonden drie totalitaire ideologieën: communisme, fascisme en nationaalsocialisme. In Rusland greep de communistische leider Lenin in november 1917 de macht. De communisten rekenden af met hun vijanden en stichtten in 1922 de Sovjet-Unie: in naam een unie van vrije staten, maar in feite een eenpartijstaat. Datzelfde jaar grepen in Italië de fascisten de macht. Hun leider Mussolini had de fascistische beweging gevormd met nationalistische oorlogsveteranen, die vonden dat Italië te weinig was beloond voor zijn steun aan de geallieerden in de WO I. Italië kampte met politieke en economische chaos. Na verovering van verschillende steden dreigden de fascisten met een 'mars op Rome'. Ze dreigden met geweld als ze de macht niet kregen. --> de regering wilde hen verjagen, maar de koning benoemde Mussolini als regeringsleider en al snel trok hij alle macht naar zich toe. Hij liet tegenstanders vermoorden en verbood alle andere partijen en vestigde een dictatuur. Ook in Duitsland liep de oorlog uit op chaos, met gevechten tussen linkse arbeiders en nationalistische oorlogsveteranen. Adolf Hitler, één van die nationalistische oorlogsveteranen werd de leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij. In 1923 probeerde Hitler staatsgreep te plegen. --> mars op Berlijn --> opgepakt. De economische crisis blies het nationaalsocialisme nieuw leven in. De NSDAP won stemmen en Hitler werd in 1933 benoemd tot regeringsleider. Hierna veroverde Hitler alleenheerschappij. Ook werd hij opperbevelhebber van de strijdkrachten: alle soldaten en officieren legden een eed van onvoorwaardelijke trouw op hem persoonlijk af. Ras, Natie en Klasse Fascisme & Nationaalsocialisme waren nauw verwant: extreem nationalistisch verheerlijkten geweld en leiderschap fascisten diende het Romeinse rijk als voorbeeld, nazisme zagen zichzelf ook als erfgenamen van een roemrucht verleden, noemden hun rijk het Derde Rijk omdat het de opvolger van het Heilige Roomse Rijk en het Duitse keizerrijk ( ) zou zijn. enorm partijleger dat zich bezighield met straatterreur. In 1925 vormde Hitler naast het partijleger, de SA, een elite-organisatie waarvan alleen sterke 'raszuivere' en overtuigende nazi's lid van konden worden. Verschil fascisme en nazisme: De Italiaanse fascisten aanvaardden niet de rassenleer. Volgens de Nazi's was het superieure Arische ras verwikkeld in een strijd op leven en dood met minderwaardige rassen als de Slavische volkeren en de joden. In de communistische ideologie deden ras en natie er niet toe, het ging om de arbeidersklasse. Het communisme kwam voort uit het marxistische socialisme. Lenin wilde de oorlog omzetten in een wereldrevolutie. Strak geleide communistische partijen moesten in naam van de arbeidersklasse overal ter wereld een dictatuur vestigen die een eind zou maken aan het kapitalisme en alle bedrijven in handen van de staat zou brengen. Dat moest leiden tot een klasseloze maatschappij zonder bevoorrechte groepen, waar iedereen in vrede en welvaart zou Pagina 4 van 8

5 leven. volledige controle Communisten en fascisten beschouwden elkaar als aartsvijanden, maar hadden belangrijke overeenkomsten: ze wilden het leven, het denken en voelen van de bevolking beheersen. wilden de maatschappij van hun denkbeelden doordringen. alles moest in dienst staan van ideologie. kritiek werd gezien als misdadig. de geheime diensten kregen onbeperkte bevoegdheden. autoritair gedrag was de norm. de macht van Hitler, Mussolini, Lenin en na zijn dood was onbeperkt. Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie De Duitse samenleving werd 'gelijkgeschakeld'. Het volgen van ideologie werd bewaakt met strenge censuur. In Duitsland hielden leden van de oude elite hun posities in leger, kerk enzovoorts. In de Sovjet-Unie werden de oude elites weggevaagd, kerken werden vervolgd, leger en economie werden volledig beheerst door de communistische partij. De terreur was in de Sovjet-Unie veel grootschaliger. In de Sovjet-Unie had iedereen wat te vrezen. Vanaf 1929 bouwde Stalin op niets ontziende wijze een industriële maatschappij. --> vijfjarenplannen: stond in wat precies moest worden geproduceerd. --> bevolking werd tot het uiterste opgejaagd. De landbouw werd gecollectiviseerd: alle boeren werden gedwongen hun grond, paarden en werktuigen af te staan aan collectieve boerderijen, die vooral moesten produceren voor de snel groeiende industriesteden. Paragraaf 4 Propaganda en communicatie Kenmerkend aspect: Propaganda en communicatiemiddelen en massaorganisaties. Politisering van het volk Propaganda en massaorganisaties waren niet volledig nieuw. In de 16 e eeuw maakten katholieken en protestanten bijvoorbeeld al pamfletten en prenten om elkaar aan te vallen en de eigen leer te verbreiden. In de 19 e eeuw werd de samenleving grootschaliger. De trein en de pers verbonden het hele land. Door terugdringing van het analfabetisme gingen ook lagere sociale klassen kranten lezen. Om propaganda te maken en aanhangers aan zich te binden, ontwikkelden politieke partijen zich tot massaorganisaties met enorme aantallen leden. Om de leden te binden werden allerlei scholings- en ontspanningsactiviteiten gehouden en marsen met uniformen, vlaggen en andere symbolen. De eigen leiders werden verheerlijkt, tegenstanders werden zwartgemaakt. Moderne propaganda De Eerste Wereldoorlog gaf een sterke impuls aan de staatspropaganda. Propaganda was nodig om de bevolking tot de offers te bewegen waar de oorlog om vroeg. De Britten richtten het War Propaganda Bureau op, dat de beste schrijvers en kunstenaars in dienst nam. Duitsers werden voorgesteld als onmensen die plunderden en verkrachtten. Van echte oorlogsgruwelen drong weinig door; door censuur tegengehouden. Voor de propaganda werden moderne communicatiemiddelen als posters en films ingezet. De eerste Britse oorlogsfilm was een doorbraak, The Battle of Somme. In het Interbellum bereikten massaorganisatie en massapropaganda een nieuw hoogtepunt. Veel landen kregen algemeen kiesrecht. Dankzij de leerplicht was er alleen analfabetisme bij de ouderen. De invloed van de media nam ook toe door technische ontwikkelingen: komst van de Leicacamera in De geluidsfilm maakte de bioscoop weer populair en verving de stomme film in Pagina 5 van 8

6 De film vergrootte de mogelijkheden om ideologische boodschappen over te brengen. Een geheel nieuw massamedia was de radio, die in de jaren 20 op de markt kwam. Via de radio konden leiders miljoenen mensen tegelijk in hun eigen huiskamer toespreken. Totalitaire propaganda Van de moderne communicatiemiddelen maakten ook de totalitaire bewegingen volop gebruik. Hitler bracht niet alleen zalen en stadions vol aanhangers in vervoering, maar was ook regelmatig te zien in de bioscoop en te horen op de radio. In Duitsland, Italië & de Sovjet-Unie was veel propaganda; vriend-vijand & wij-zij. Tegenstanders werden zwartgemaakt en de eigen maatschappij en beweging werd verheerlijkt. De Sovjetpropaganda stelde de Sovjet-Unie voor als een arbeiders- en boerenparadijs. Op posters stonden gelukkige boeren en arbeiders en het portret van Stalin. Stalins portret hing overal. (geprezen als zon der mensheid). Ook massaorganisaties waren voor de totalitaire regimes belangrijk. In Duitsland waren alle arbeiders verplicht van het Arbeitsfront, dat de soldaten van de arbeid opvoedde tot goede nazi s. Alle jongens moesten lid zijn van de Hitlerjugend. Ze kregen een bruin hemd en een dolk met als opschrift: bloed en eer. In de Sovjet-Unie was een groot deel van de jongeren lid van de Pioniers en de Komsomol --> vermaak aangeboden & zomers in vakantiekampen met padvinderij, politieke vorming en militaire training. Paragraaf 6 De Tweede Wereldoorlog Kenmerkende aspecten: -Het voeren van twee wereldoorlogen. - Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering. Hitler wilde revanche voor WOI, vooral voor het Verdrag van Versailles. Duitsland was vernederd door communisten en democraten. --> dolkstootlegende was voor de nazi s een belangrijk propagandamiddel. In 1936 liet Hitler de Wehrmacht het Rijnland binnentrekken (tegen VVV in). In maart 1938 werd Oostenrijk veroverd (de Anschluss). Britse premier Chamberlain voerde appeasementpolitiek in: hij hoopte dat Hitler verzoend werd als hij zijn zin kreeg, maar ook was GB te zwak voor een oorlog en hij wilde niet samenwerken met Stalin, omdat hij dan invloed kreeg in Midden-Europa. In september 1938 dreigde Hitler Tsjecho-Slowakije aan te vallen voor het Tsjechische Sudetenland. - -> op Mussolini s initiatief een vredesconferentie in München: Hitler beloofde geen verdere eisen te stellen als hij het Sudetenland kreeg. Hitler had met Italië een bondgenootschap: de As Rome-Berlijn, later nog met Japan. Toen Duitsland op 1 september 1939 Polen aanviel, verklaarden Groot-Brittannië en Frankrijk, Duitsland de oorlog. In het begin had Duitsland grote successen. Na Polen namen ze in maart 1940 Denemarken en Noorwegen in 1 dag in en op 10 mei 1940 vielen ze Nederland, België en Frankrijk aan. Frankrijk kreeg steun van de Britten, maar ze konden niet op tegen de Blitzkrieg. Hitler wilde ook GB veroveren en daarvoor moest de Britse luchtmacht uitgeschakeld worden. In de Battle of Britain hield de Royal Airforce stand. (RAF) Hitler had voordat hij Polen binnenviel een niet-aanvalsverdrag met Stalin gesloten. Daardoor had hij een tweefronten oorlog vermeden. In december 1940 bereidde hij een aanval op de Sovjet-Unie voor: operatie Barbarossa. Na de Balkan veroverd te hebben vielen ze op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnen. Op 5 december 41 werden de Duitsers teruggeslagen tot voor Moskou door de vroege winter. Op 7 december 41 viel Japan ook de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor aan en Hitler was zo opgetogen dat hij de VS de oorlog verklaarde. De VS, GB en de Sovjet-Unie werden bondgenoten: geallieerden. Pagina 6 van 8

7 De Duitsers bombardeerden in 42 Stalingrad. Stalin wilde die stad tot elke prijs verdedigen (STALINgrad). Op 31 januari 1943 moesten de Duitsers zich daar overgeven. De Sovjets sloegen de Duitsers steeds verder terug. Op 6 juni 1944, D-day, landden de westelijk geallieerden in Normandië, en ook daar werden de Duitsers teruggedrongen. Berlijn viel pas op 2 mei 1945, na Hitler s zelfmoord. Op 8 mei gaf Duitsland zich over. De WOII was een nog grotere totale oorlog dan WOI. Het dodental was 5 keer zo hoog en de helft waren burgers. De Britten gooide vanaf 1942 ook bommen op Berlijn en op andere steden van Duitsland, vooral in Dresden en Hamburg. Na de Duitse capitulatie moest er nog afgerekend worden met Japan. Vanaf 1943 drongen de Amerikanen de Japanners terug. Ze bombardeerden alle steden van Japan, maar dat hielp niet. Op 6 augustus 1945 zette ze de atoombom in en gooide die op 2 steden, Hiroshima en Nagasaki. Het effect was zo groot dat Japan zich op 15 augustus overgaf. De nazi s vechtten in het oosten nog harder. Voor de uitvoering hiervan hadden ze einsatzgruppen. Die groepen vermoorden: de communisten, joden en andere ongewenste mensen. De oorlog was gericht op het maken van zoveel mogelijk slachtoffers. Zo werd Leningrad omsingeld met het doel de stad kapot te schieten en te verhongeren. Van de Sovjet zijde werd de oorlog ook met wreedheid gevoerd, toen ze Duitsland binnengingen verkrachten ze wel meer dan een miljoen Duitse vrouwen en Duitse krijgsgevangenen werden in werkkampen gezet. Het leven van de eigen militairen telde niet voor de Sovjetleiders. Volgens Stalin waren krijgsgevangen verraders die vernietigd moesten worden en familie van deze deserteurs moesten gearresteerd worden. In Oost-Azië traden de Japanners op met wreedheid, vooral in China. Toen ze in 1945 Manila verloren, richtten de Japanse troepen hun frustraties op de bevolking. In Indonesië deden ze zich voor als bevrijders, maar veel mensen kwamen om door dwangarbeid, uitputting en ondervoeding. Paragraaf 7 De Holocaust Kenmerkend aspect: racisme en discriminatie die leidden tot genocide(=volkerenmoord), in het bijzonder op de joden. Europa had een lange geschiedenis van anti-semitisme(=jodenhaat): Middeleeuwen: Christenmoordenaars, zondebok bij epidemieën, leefden in getto s en ze waren uitgesloten van gilden velen waren geldwisselaar of handelaar. à slachtoffer van pogroms(=gewelddadige uitbarsting Jodenhaat) Romeinse Rijk: Joden vervolgd omdat ze weerstand boden tegen de keizer cultus. 70. na Christus: Plundering van de tempel van Jeruzalem door troepen van Titus. Onder invloed van de verlichting kregen Joden in veel Europese landen rond 1800 gelijke burgerrechten. Veel joden zaten in kunst, wetenschap en het zakenleven. --> jaloezie --> komst van Russische arme joden versterkte antisemitisme. --> alle negatieve beelden kwamen samen in het antisemitisme van de nazi s. --> Hitler kreeg veel steun doordat het aansloot bij oude beelden van geldwolven en christenmoordenaars. Belangrijk voor de emancipatie van de joden in Duitsland zijn de democratie en industriële revolutie. Antisemitisme heel sterk bij boeren, middenstanders en handwerkers. In de nacht van 9 & 10 november 1938 barstte de Jodenhaat los. Synagogen werden in brand gestoken en joodse winkels en huizen werden geplunderd en verwoest. Dit is de Kristalnacht, vanwege vele glas op straat. Vanaf 1942 kwamen er vernietigingskampen om Joden te vermoorden. De Endlösung voor het joodse probleem. Kort na begin operatie Barbarossa namen de nazileiders het besluit alle joden te vernietigen. Eind 1941 werd gekozen voor vergassing. Op 20 januari 1942 definitieve afspraken gemaakt in Pagina 7 van 8

8 Berlijn: speciale vernietigingskampen. De vernietigingskampen hadden als hoofddoel zo veel mogelijk mensen te doden. Pagina 8 van 8