EFFECTIVITEIT IN DE RESIDENTIELE JEUGDZORG Doelgroepen en werkwijze van Horizon

Transcriptie

1 EFFECTIVITEIT IN DE RESIDENTIELE JEUGDZORG Doelgroepen en werkwijze van Horizon Eerste tussenrapportage Prof dr. E.M. Scholte Universiteit Leiden Prof dr. J.D. van der Ploeg Nippo - Amsterdam m.m.v. Mw. Drs H. Leloux-Opmeer December 2010

2 1 INLEIDING Vooraf Doel en onderwerpen 3 2 ONDERZOEKSOPZET Inleiding Onderzoeksvragen Algemene opzet Samenstelling onderzoeksgroep Onderzoeksinstrumenten en methoden Procedures Rapportages 10 3 KENMERKEN VAN DE DOELGROEP Inleiding Achtergrond Hulpverleningsgeschiedenis Schoolkenmerken Gezinskenmerken Vrijetijdsproblemen Gedragsproblemen vóór opname Inschattingen en prognose Samenvatting opnamegegevens 18 4 TESTUITSLAGEN Inleiding De gezins- en opvoedingsomstandigheden Sociale vaardigheden Gedragsproblemen Diagnostische categorieën Samenvatting gestandaardiseerde testgegevens 26 5 VERSCHILLEN IN DOELGROEP PER AFDELING Inleiding Biografische kenmerken Gedragsproblemen Gezinsproblemen Sociale vaardigheden Inschattingen en prognose Samenvattende vergelijking tussen Bergse Bos en Rijnhove 32 6 DE WERKWIJZE VAN BEHANDELEN Inleiding Kerndoelen Algemene methodiekkenmerken Overige methodiekkenmerken Samenhang tussen doelen, methodiek en problematiek Puntsgewijze samenvatting werkwijze 44 7 SAMENVATTING EN CONCLUSIES Inleiding Achtergronden van de jeugdigen Problematiek volgens de dossiers Problematiek volgens testuitslagen Kernproblematieken Pedagogische benadering Verschillen tussen de residentiële afdelingen Ontwikkelingsprognose 52 8 TER AFSLUITING 54

3 2 1 INLEIDING 1.1 Vooraf Geschat wordt dat ongeveer een vijfde van de Nederlandse jeugdigen te kampen heeft met sociaal-emotionele en/of gezins- en opvoedingsproblemen, terwijl bij rond vijf procent sprake is van ernstige ontwikkelingsstoornissen met een kinderpsychiatrische ondertoon 1. De laatste jaren is de belangstelling voor deze kinderen sterk toegenomen. Steeds duidelijker is geworden dat deze jeugdigen op volwassen leeftijd vaak kampen met zeer ernstige aanpassingsproblemen, wanneer niet tijdig wordt ingegrepen 2. Gelukkig weten veel kinderen samen met hun ouders of leerkrachten de problemen te overwinnen. Soms zijn de problemen echter zo groot dat een beroep moet worden gedaan op de professionele jeugdzorg. Horizon Horizon biedt verspreid over Zuid-Holland begeleiding, behandeling en speciaal onderwijs aan deze jeugdigen. Het betreft kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar met ernstige problemen op meerdere terreinen. Dit kunnen leer- of ontwikkelingsproblemen van de jeugdige zelf zijn, of problemen die samenhangen met een complexe opvoedings- en leefsituatie. De problemen kunnen zich zowel voordoen in het onderwijs als thuis bij de opvoeding. Horizon biedt een geïntegreerd behandelaanbod variërend van ambulante hulp, pleegzorg, adoptiehulpverlening, dagbehandeling tot residentiële hulpverlening. Men richt zich op het scheppen van toekomstmogelijkheden. Het gaat om herstel van de mogelijkheden van ouders om zelf weer op te voeden en om een betere omgang tussen jeugdige en ouders. Daarnaast gaat het om de zelfstandig wording van de jeugdigen door het bieden van mogelijkheden om zich te ontwikkelen in (vervolg)onderwijs of beroepsuitoefening en om zinvolle relaties aan te gaan met familie en vrienden. De instelling heeft drie residentiële behandelafdelingen. Verder beschikt men over leerling-plaatsen in het cluster 4 speciaal onderwijs en over een pleegzorgafdeling. Contextuele en vraaggerichte benadering In de hulpverlening aan jeugdigen met gedrags- en emotionele problemen wordt door Horizon een contextuele of meervoudige risicobenadering gehanteerd 3. Vertrekpunt is dat de in biologische aanleg aanwezige kwetsbaarheden en stoornissen in gedrag, cognitie en emotie bij het kind door gunstige omgevingscondities kunnen worden ver- 1 Ter Bogt, T., Van Dorsselaer, S., & Vollenbergh, W. (2006). Psychische gezondheid, risicogedrag en welbevinden van Nederlandse scholieren (Mental Health, Risk Taking Behaviour and Well-Being among Dutch School Children). Utrecht: Trimbos Instituut. 2 Wenar, C. & Kerig, P. (2006). Developmental Psychopathology. From infancy through adolescence. (fifth ed.) 3 New-York: McGraw-Hill.

4 minderd of ondervangen. Daarbij is niet alleen het gezin van belang. Ook risico- en beschermende factoren op school, in de vriendengroep, het sociale netwerk en in de vrije tijd spelen een rol. In de methodiek van de hulpverlening worden al deze niveaus betrokken. Daarbij wordt een nadruk gelegd op onderwijs, want scholing biedt de meeste garantie op succesvolle en duurzame integratie in de samenleving. Verder werkt de instelling vraag- en resultaatgericht. Vraaggericht wil zeggen dat men uitgaat van de hulp- of leervraag van kind en ouders, en dat de begeleiding, behandeling en het onderwijs samen met de (pleeg)ouders en jeugdigen wordt vormgegeven. Resultaatgericht wil zeggen dat er duidelijke afspraken worden gemaakt over welke doelen haalbaar zijn op het gebied van het gedrag, het leren, de opvoeding en de vrije tijdsbesteding en over de termijn waarbinnen deze doelen zullen worden bereikt Doel en onderwerpen Om hun taak goed vorm te kunnen geven dienen instellingen voor jeugdzorg te weten met welke hulpvragen de jeugdigen en hun gezinnen worden aangemeld. Daarnaast is het belangrijk te achterhalen of de bestaande voorzieningen passende oplossingen bieden, of dat er nieuwe hulpvormen ontwikkeld moeten worden. Om de voorzieningen voor jeugdzorg te optimaliseren dient daarom zowel de vraag (om jeugdzorg) als het aanbod en de opbrengst (van jeugdzorg) in beeld te worden gebracht. Als instelling voor jeugdzorg en speciaal onderwijs, heeft Horizon zich tot taak gesteld aan het bovenstaande een bijdrage te leveren. De instelling erkent het belang van een deskundige en doelmatige begeleiding van jeugdigen die aangewezen zijn op jeugdzorg en heeft het daarom mogelijk gemaakt hiernaar wetenschappelijk onderzoek te doen. Hiervoor is bij de Universiteit Leiden een bijzondere leerstoel Orthopedagogiek ingesteld van waaruit in samenwerking met Horizon onderzoek wordt gedaan. De onderwerpen die daarbij aan bod zullen komen zijn: de kenmerken van de doelgroep die gebruikt maakt van Horizon, de methodische begeleiding die daar geboden wordt en bovenal de effectiviteit van de professionele hulp en ondersteuning. Het betreft longitudinaal onderzoek, wat inhoud dat pupillen gedurende een aantal jaren gevolgd zullen worden in hun ontwikkeling. De resultaten van dit onderzoek zullen bouwstenen kunnen geven om de doelmatigheid en effectiviteit van de jeugdzorg te vergroten. Doel van dit onderzoek Het doel van dit onderzoek is om op genoemd gebied een bijdrage te leveren. Meer specifiek richt de aandacht zich in dit onderzoek op de residentiële jeugdzorg voor kinderen en jongeren met ernstige gedrags- en ontwikkelingsproblemen die tijdelijk niet thuis kunnen wonen. In het onderzoek wordt nagegaan welke kinderen met welke problemen uit welke gezinnen worden opgenomen in de residentiele voorzieningen. Daarnaast zal de begeleiding die de residentiële instellingen aan de jeugdigen en hun gezinnen bieden in kaart worden gebracht. In vervolgrapportages zal worden nagegaan welke ontwikkelingen de jeugdigen doormaken, en

5 welke factoren kunnen bijdragen aan een gunstige ontwikkeling. Aan het onderzoek nemen twee residentiële afdelingen van Horizon deel die gelokaliseerd zijn in de Randstad van Nederland. Het betreft het Bergse Bos in Rotterdam en Rijnhove in Alphen aan de Rijn. De eerste instelling biedt residentiële hulp aan kinderen van 0 tot 12 jaar, terwijl de residentiële zorg van de tweede instelling zich richt op jeugdigen vanaf 12 jaar. Hiernaast wordt samengewerkt met de Hoenderloogroep. Dit is een landelijk werkende residentiële instelling waar jongeren vanaf 12 jaar verblijven die vanwege ernstige gedrags- en ontwikkelingsproblemen of door problematische gezinsomstandigheden tijdelijk niet meer thuis kunnen wonen. Bij deze instelling zal parallel aan dit onderzoek eveneens een doelgroepen, methodiek en ontwikkelingsonderzoek worden uitgevoerd. 4

6 5

7 6 2 ONDERZOEKSOPZET 2.1 Inleiding Het onderzoek beoogt inzicht te verwerven in de achtergronden en de sociaal-emotionele problematiek van jeugdigen die in de residentiële jeugdzorg van Horizon worden opgenomen, evenals in de behandelingen die zij daar krijgen. Voorts wordt beoogd in kaart te brengen welke ontwikkeling deze jeugdigen tijdens en na het verblijf in de residentiele afdelingen doormaken, en te exploreren welke pedagogische werkwijzen of behandelingsaspecten bijdragen tot een gunstige ontwikkeling. 2.2 Onderzoeksvragen De volgende onderzoeksvragen vormen de leidraad van het onderzoek: 1. Welke doelgroepen krijgen hulp van de residentiële afdelingen van Horizon?. welke problemen/hulpvragen hebben de jeugdigen?. wat is hun achtergrond (gezin, hulpverleningsgeschiedenis) 2. Welke interventiemiddelen worden door beide afdelingen ingezet?. welke behandeldoelen worden nagestreefd en wat zijn de verwachtingen?. welke behandelingsvormen/hulpvarianten worden ingezet?. in welke mate en hoe worden het gezin en de school bij de behandeling betrokken? 3. Welke ontwikkelingen doen zich voor tijdens de hulpverlening?. in hoeverre worden de gestelde doelen en de beoogde resultaten gehaald?. welke jeugdigen reageren positief op de interventie (boeken vooruitgang)?. welke jeugdigen vallen tussentijds uit en waar gaan zij heen?. hoe hebben de cliënten de hulp ervaren?. hoe vergaat het de jeugdigen en de gezinnen na de residentiële hulpverlening? 2.3 Algemene opzet Het onderzoek omvat twee delen: een inventariserend deel en een follow-up gedeelte. Het eerste onderzoeksgedeelte houdt een inventarisatie in van de kenmerken van jeugdigen die gebruik maken van de residentiële jeugdzorg. Dat omvat niet alleen de gedrags- en emo-

8 tionele kenmerken van de kinderen, maar ook de schoolcarrière, de gezinsachtergrond en de hulpverleningsgeschiedenis. Bij deze inventarisatie is het meervoudige risicomodel gebruikt 4. Het tweede onderzoeksdeel betreft een follow-up onderzoek waarbij gedurende twee jaar de sociaal emotionele ontwikkeling wordt gevolgd van de opgenomen jeugdigen, evenals de pedagogische begeleiding en aanvullende behandelingen die zij in die periode hebben ontvangen, inclusief de eventuele aanvullende voorzieningen die door andere instellingen werden geleverd, zoals scholen of leerwerkplaatsen. Bij deze inventarisatie is het meervoudige behandelingsmodel gebruikt 5. In het kader van het onderzoeksverloop wordt tussentijds eerst een inventariserend onderzoek (beginmeting) gepresenteerd. Deze startmeting zal worden gevolgd door twee follow-up metingen telkens na een jaar. De bevindingen van deze follow-ups worden in vervolgverslagen gerapporteerd Samenstelling onderzoeksgroep De onderzoeksgroep bestaat uit een cohort kinderen die in de periode september 2009 maart 2010 opgenomen zijn in de residentiële afdelingen van Horizon. Omdat deze instroom periode onvoldoende casussen opleverde om een representatief beeld te kunnen schetsen is een deel van de jeugdigen in het onderzoek meegenomen die al eerder waren opgenomen. Voor hen zijn de meetinstrumenten retrospectief ingevuld naar de situatie bij de opname. Aldus konden uiteindelijk 57 jeugdigen van het Bergse Bos en 66 jeugdigen van Rijnhove in het onderzoek worden betrokken. Deze onderzoeksgroep van 123 kinderen had bij de start van het onderzoek een gemiddelde leeftijd van twaalf jaar en bestond voor tweederde uit jongens en een derde uit meisjes. De ouders van de jeugdigen hebben, evenals de jeugdigen zelf, schriftelijk toestemming verleend voor de deelname aan het onderzoek. 2.5 Onderzoeksinstrumenten en methoden De onderzoeksgegevens werden met behulp van de volgende instrumenten verzameld Populatievragenlijst De algemene gegevens van de jeugdigen zoals leeftijd, sekse en de gezinssamenstelling zijn aan de instellingsdossiers ontleend. Dat geldt ook voor de gegevens over de algemene ont- 4 Scholte, E.M. & Ploeg, J.D. van der (2002). Hulpverlening bij meervoudige psychosociale problemen van jeugdigen. In: Vyt, A., van Aken, M.A.G., Bosch, J.D., van der Gaag, R.J. & Ruijssenaars, A.J.J.M. (Eds.), Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 5 (pp ). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum; Van der Ploeg, J.D. (2007). Gedragsproblemen; ontwikkelingen en risico's. Rotterdam Lemniscaat. 5 Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (2001). De ontwikkeling van kinderen met ADHD. Diagnostiek en effectieve behandeling in de jeugdzorg. Utrecht: De Graaff Uitgevers.

9 wikkeling, zoals het IQ, als ook de diagnoses van specifieke gedrags- en ontwikkelingsproblemen. Daarnaast werden via het dossier gegevens over de hulpverleningsgeschiedenis verzameld, evenals over risicofactoren in het gezin, op school en in de vrije tijd. De daarbij te onderzoeken onderwerpen werden aan het meervoudige risicomodel ontleend 4. De gegevens van de PPV werden aangeleverd door de behandelcoördinatoren Achenbach System of Empirically Based Assessment (ASEBA) De algemene gedrags- en emotionele problematiek werd bepaald met de ASEBA, voorheen de CBCL genoemd. Het instrument is ontworpen om nader inzicht te verwerven in mogelijke gedrags- en emotionele problemen van jeugdigen 6. Er is een versie voor ouders (Child Behavior Checklist of CBCL). Deze is tevens bruikbaar voor de mentoren die de jeugdigen in de residentiële groepen begeleiden. Hiernaast zijn er aparte versies voor leerkrachten (Teacher Report Form of TRF) en voor jongeren (Youth Self Report of YSR). In deze vragenlijsten wordt de sociaal emotionele problematiek allereerst bepaald op een hoofddimensie totale problemen, die alle gedragsitems omvat. Daarnaast worden uitslagen bepaald op twee hoofddimensies: internaliserend en externaliserend gedrag. Deze zogenaamde brede band syndromen geven een globale indruk van de mate van emotionele problematiek respectievelijk gedragsproblematiek bij het kind. Daarnaast kunnen de volgende subaspecten worden bepaald: teruggetrokken gedrag, angstig-depressief gedrag, sociale problemen, denkproblemen, aandachtsproblemen, agressief gedrag, delinquent gedrag, seksuele problemen en lichamelijke klachten. De betrouwbaarheid en validiteit van de CBCL, TRF en YSR zijn goed 7. Genoemde instrumenten zijn tevens op de algemene Nederlandse jeugdbevolking genormeerd, waarbij kinderen die onder het 80 e percentiel scoren als niet problematisch worden aangemerkt. De ASEBA is ingevuld door de ouders, de mentoren, de leerkrachten en de jeugdigen (vanaf 11 jaar) Sociaal emotionele vragenlijst (SEV) De CBCL, TRF en YSR worden vaak in de jeugdzorg toegepast om de gedragsproblematiek van de jeugdigen te bepalen. De items in deze lijsten komen echter slechts in beperkte mate overeen met de kernsymptomen die in de kinderpsychiatrische classificaties een rol spelen. Daarom werd in dit onderzoek tevens gebruik gemaakt van de Sociaal Emotionele Vragenlijst 8. Het betreft hier een recent ontwikkeld instrument om te bepalen of kinderen de kernsymptomen vertonen van de belangrijkste kinderpsychiatrische stoornissen die in de DSM-IV en ICD-10 worden genoemd. Het betreft aandachtstekort met hyperactiviteit (ADHD), oppositioneel-opstandig gedrag (ODD), de anti-sociale gedragsstoornis (CD), gegeneraliseerd angstig en sociaal angstig gedrag, depressief gedrag en indicaties van pervasieve ontwik- 6 Achenbach, T. M. & Rescorla, L. A. (2000). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont, Research center for children, youth & families. 7 Evers, A., van Vliet-Mulder, J. C., & Groot, J. C. (2006). Documentatie van tests en testresearch in Nederland. Assen: Van Gorcum. 8 Scholte, E. M. & Van der Ploeg, J. D. (2005). Handleiding Sociaal Emotionele Vragenlijst (SEV). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

10 kelingsstoornissen (autisme). De validiteit en de betrouwbaarheid van het instrument werd in een representatieve steekproef van ruim 2500 Nederlandse jeugdigen vastgesteld. Op grond van dit zijn tevens normen opgesteld. De SEV is in alle psychometrische opzichten goed bevonden 6. De SEV is ingevuld door de ouders, de mentoren en de leerkrachten Vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ) De vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ) is een experimentele vragenlijst die over een breed terrein nader inzicht beoogt te verwerven in de sociale vaardigheden van de jeugdigen 9. De vragenlijst bestaat uit 53 items (uitspraken) die worden beoordeeld op een vijfpuntsschaal die loopt van 1 (helemaal niet mee eens) tot 5 (helemaal mee eens). Het instrument dekt vijf vaardigheidsgebieden: omgang met leeftijdgenoten, omgang met volwassenen, houding tegenover school/ werk, autonomie en redzaamheid. Ten behoeve van het onderzoek werden in 2009/2010 normgegevens van de algemene jeugdbevolking verzameld Gezinsvragenlijst (GVL) De Gezinsvragenlijst (GVL) is recent ontworpen om de kwaliteit van de gezins- en opvoedingsomstandigheden van kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 18 jaar te bepalen 10. Het instrument bestaat uit vijf basisschalen met in totaal 45 stellingen die tezamen het totale gezinsfunctioneren weergegeven. De aspecten die aan bod komen zijn responsiviteit, communicatie, organisatie, partnerrelatie en sociaal netwerk. Het betreft hier gezinsaspecten die sterk samenhangen met gedrags- en ontwikkelingsproblematiek bij jeugdigen. De betrouwbaarheid van de vijf basisschalen en de hoofdschaal is goed, evenals de validiteit. De vragenlijst is ingevuld door de ouders Doelstellingen en methodiekvragenlijst (DMV) Om de pedagogische doelen die de residentiële afdelingen nastreven in kaart te brengen en de pedagogische middelen en behandelingen die zij daar toepassen te bepalen is voor dit onderzoek de doelstellingen- en methodiekvragenlijst (DMV) die in eerder onderzoek van de residentiële jeugdzorg werd toegepast 11. Via deze vragenlijstlijst wordt bepaald welke pedagogische kerndoelen en welke basisbehandeling bij elke jeugdige wordt nagestreefd. Daarnaast wordt geïnventariseerd welke aanvullende aanpak de jeugdigen kregen, zoals sociale vaardigheidstraining, behandeling met medicijnen of psychotherapie. De daarbij te onderzoeken onderwerpen zijn aan het meervoudig behandelingsmodel ontleend 12. De gegevens over de aanpak en de behandeling werden door de behandelcoördinatoren van de deelnemende afdelingen aangereikt. 9 Scholte, E.M. & van der Ploeg, J.D. (2009). Vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ). Amsterdam: Nederlands Instituut voor Pedagogisch en Psychologisch Onderzoek (Nippo). Het betreft hier een vragenlijst die in ontwikkeling is en voorheen de TVJ werd genoemd. 10 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (2008). Gezinsvragenlijst (GVL). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. 11 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (1988). Tehuizen in beeld. Leiden: COJ; Boendermaker, L. (1999). Justitiële behandelinrichtingen voor jongeren. Populatie en werkwijze. Leuven/Amersfoort: Garant. 12 Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (2001). De ontwikkeling van kinderen met ADHD. Diagnostiek en effectieve behandeling in de jeugdzorg. Utrecht: De Graaff Uitgevers.

11 Procedures Vragenlijstsets met een bijbehorende toelichtingsbrief werden direct bij het kennismakingsgesprek aan de ouders en de jeugdige uitgereikt door de gezinsbegeleider. Indien nodig heeft de gezinsbegeleider ondersteuning geboden bij het invullen van de vragenlijsten, bijvoorbeeld door bepaalde vragen te verduidelijken. Als er geen contact met de ouders mogelijk was, werd iemand anders in het gezinssysteem geraadpleegd die goed op de hoogte was van de ontwikkeling van de jeugdige, zoals een pleegouder. Voor de mentoren, de gedragswetenschappers, de behandelcoördinatoren en de leerkrachten werd de startmeting 3 maanden na de opname uitgevoerd, zodat de medewerkers voldoende tijd hadden de jeugdige voldoende te leren kennen om de vragen goed te kunnen beantwoorden. Deze afname ging ook middels vragenlijstsets met een toelichtingsbrief. Om de onderzoeksgegevens voor de praktijk bruikbaar te maken, werden de individuele gegevens van ouders en jeugdigen mede gebruikt om individuele handelingsplannen op te stellen. Voor een overzicht van de respons op de vragenlijstsets wordt verwezen naar bijlage Rapportages In dit hoofdstuk is de opzet van het onderzoek beschreven. Het doel van het onderzoek is in kaart te brengen wat de achtergronden en problemen zijn van jeugdigen die in de residentiële jeugdzorg van Horizon verblijven, na te gaan welke behandeling zij daar krijgen en welke ontwikkelingen zij doormaken. Het onderzoek is opgebouwd uit twee delen. Het eerste deel omvat een inventariserend onderzoek naar de doelgroep die gebruik maakt van de residentiële zorg. Dit tussenrapport vormt de neerslag van dit onderzoek. Hiernaast zal de ontwikkeling van de jeugdigen in een longitudinaal vervolgonderzoek worden gevolgd, evenals de door hen ontvangen begeleiding en aanvullende behandelingen. Hierover zal gerapporteerd worden zodra de follow-up gegevens beschikbaar zijn. De eerste tussenrapportage, waarvan hier verslag wordt gedaan, is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk drie worden de jeugdigen beschreven die in de residentiële afdelingen van Horizon worden opgenomen. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van de problemen die volgens de dossiers bij de opname speelden. In hoofdstuk vier staat de problematiek van de jeugdigen en de gezinnen centraal, zoals deze naar voren komt bij afname van gestandaardiseerde testinstrumenten. De onderwerpen die aan de orde komen zijn de adaptieve vaardigheden van de jeugdigen, de gedrags- en emotionele problemen, de eventuele achterliggende kinderpsychiatrische problematiek en het functioneren van de thuis en opvoedingssituatie. In hoofdstuk vijf wordt ingegaan op de pedagogische benadering die men voornemens is toe te passen. Aan de orde komen de pedagogische behandelingsdoelen, evenals de middelen en methoden die men toepast om de diverse behandelingsdoelstellingen te realiseren. Vervolgens wordt in hoofdstuk zes nagegaan welke verbanden er zijn tussen de problematiek

12 van de opgenomen jeugdigen, de hulpdoelen die men nastreeft en de pedagogische middelen die men daarbij voornemens is in te zetten. De bevindingen van het onderzoek worden tot slot in hoofdstuk zeven samengevat. Hier zullen tevens enkele conclusies en aanbevelingen worden gepresenteerd. 11

13 12 3 KENMERKEN VAN DE DOELGROEP 3.1 Inleiding In deze paragraaf schetsen we een beeld van de situatie zoals die was op het moment dat de jeugdigen in Horizon werden opgenomen. We doen dit aan de hand van de PPV die over een breed terrein op basis van dossiergegevens inventariseert wat er met de jeugdige aan de hand is en in welke situatie deze verkeert. 3.2 Achtergrond De gemiddelde leeftijd van de jeugdigen ten tijde van de opname bedraagt 12.1 jaar (standaarddeviatie 3.1, range 5-18 jaar). De verdeling tussen jongens en meisjes is in lijn met wat in onderzoek doorgaans bij residentiële instellingen wordt aangetroffen: 63% jongens en 37% meisjes 13. Het grootste deel van de jongens en meisjes in Horizon is van Nederlandse afkomst (77%). De overige jeugdigen (23%) hebben een andere etnische achtergrond, overwegend niet westers. We merken op dat gemiddeld in tehuizen meer allochtone jeugdigen verblijven. Dat kan soms oplopen tot boven de 50% 14. De woonsituatie van de jeugdigen vóór opname is niet voor iedere jeugdige gelijk. Tabel 3.1 laat duidelijk de verschillen zien. Tabel 3.1 Verblijfplaats kort voor opname (N=123) Gezin met biologische moeder en vader 11% Gezin met biologische ouder en vervangende ouder 10% Pleeggezin 11% Eénouder gezin 27% Residentiele instelling 30% Crisisopvangcentrum 11% 13 Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (1996). Vraag en aanbod analyse regio Rotterdam. Rotterdam/Amsterdam: GGD/Nippo. Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (2000). Nieuwe behandelingsprogramma's voor jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in residentiële settings. Utrecht/Amsterdam: SJN/Nippo. Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (2003). Effecten van behandelingsprogramma's voor jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in residentiële settings. Utrecht/Amsterdam: SJN/Nippo. 14 Zie noot 13

14 Uit tabel 1 blijkt dat meer dan 40% van de jeugdigen kort voor opname niet meer in een gezinssituatie woonde, maar in een residentiële setting verbleef. Dat is een opvallend hoog aantal in vergelijking met ander onderzoek 15. Van degenen die voor de opname nog wél in een gezin woonden, ging het dikwijls om een gezin met één ouder (meestal de moeder). Verder merken we op dat tweederde van de jeugdigen (66%) bij opname een kinderbeschermingsmaatregel heeft. In meerderheid gaat het om een civiele ondertoezichtstelling, terwijl bij enkele jeugdigen sprake is van voogdij of ontheffing. Voor de overige jeugdigen (34%) geldt dat er geen kinderbeschermingsmaatregel is genomen Hulpverleningsgeschiedenis Horizon is voor veel kinderen niet de eerste hulpverleningsinstelling waarmee zij worden geconfronteerd. Integendeel, het blijkt dat al heel wat kinderen eerder hulpverlening hebben ontvangen. Tabel 3.2 laat er geen misverstand over bestaan dat er in het verleden al veel hulpverlening aan te pas is gekomen. Tabel 3.2 Eerder ontvangen hulp (N=113) 0 keer 1 keer 2 keer 3 of meer Eerder verblijf in residentiele instelling 68% 16% 12% 4% Eerder verblijf in een pleeggezin 30% 36% 22% 12% Bijna een derde van de jeugdigen heeft eerder residentiële hulp ontvangen en ruim twee derde verbleef eerder in een pleeggezin. Dat laatste kan als opvallend worden gekwalificeerd want doorgaans hebben de jeugdigen voor opname in een residentiële instelling vaker in residentiële instellingen gewoond dan in een pleeggezin. De problemen van de opgenomen jeugdigen zijn begonnen op gemiddeld 5 jarige leeftijd. Bij 31% van de kinderen begonnen de problemen al in het tweede levensjaar of eerder. Uitgaande van de veronderstelling dat hoe eerder de problemen optreden hoe groter het risico dat deze problemen verergeren, kan hier gesteld worden dat de jeugdigen die aangemeld worden bij Horizon, als duidelijk tot een risicogroep behoren. De gemiddelde leeftijd waarop voor het eerst professionele hulp werd ingeschakeld bedraagt 6 jaar. Dat betekent dat gemiddeld een jaar nadat de eerste problemen zich aandienden professionele hulp is ingeschakeld. Dat is redelijk snel. Wanneer we de gemiddelde leeftijd waarop voor het eerst professionele hulp werd ingeschakeld (6 jaar) vergelijken met de gemiddelde opnameleeftijd (12 jaar) dan kan worden geconcludeerd dat er gemiddeld al zes jaar sprake is van door professionele hulpverlening gesignaleerde problemen zonder dat deze afdoende zijn opgelost. 15 Zie noot 1

15 Schoolkenmerken Bij opname blijkt dat ruim de helft (53%) van de jeugdigen een vorm van (Voortgezet) Speciaal Onderwijs volgde zoals uit de tabel 3.3 blijkt. Tabel 3.3 Onderwijs voor opname (N=123) Basisonderwijs 24% Speciaal Onderwijs 36% Speciaal Voortgezet Onderwijs 17% (V)MBO 18% HAVO/VWO 2% Overige vormen 3% In vergelijking met de Nederlandse schoolgaande jeugd moeten we op grond van voorgaande gegevens spreken van een extreem groot aantal jeugdigen dat geen aansluiting weet te vinden bij het reguliere (basis)onderwijs. Van de schoolgaande jeugdigen in Nederland volgt slechts 5% een vorm van Speciaal Onderwijs 16. Ook in vergelijking met andere residentiele instellingen scoort Horizon hoog. Daar blijkt gemiddeld ongeveer een kwart van de opgenomen jeugdigen in aanmerking te komen voor speciaal onderwijs. Dit kan een afspiegeling zijn van het feit dat Horizon een gecombineerd aanbod heeft van zorg- en specifiek onderwijs. We kunnen hier nog aan toevoegen dat het gemiddelde IQ van de opgenomen jeugdigen 90.2 bedraagt, wat ligt op de ondergrens van normaal begaafd. Het verbale deel is iets lager (88.9) dan de performale (90.9). Welke schoolproblemen spelen de opgenomen jeugdigen nu parten? Uit tabel 3.4 wordt duidelijk dat de meeste problemen liggen in de relationele sfeer. Ruim de helft van de jeugdigen heeft moeite in de omgang met leeftijdgenoten en/of leerkrachten. Tabel 3.4 Schoolproblemen (N=123) Conflicten met klasgenoten 50% Conflicten met leerkrachten 48% Leerachterstanden 43% Onvoldoende leerprestaties 31% Motivatieproblemen/spijbelen 20% 16 CBS (2009). Statistisch Jaarboek. Rijswijk: Centraal Bureau voor de Statistiek.

16 Gezinskenmerken Uit de PPV blijkt dat bij opname van de oorspronkelijke gezinnen niet meer dan 20% in tact is. De overige gezinnen zijn via een echtscheiding uiteengevallen. We hebben verder onderzocht in welke sociaaleconomische lagen de gezinnen van de jeugdigen zich bevinden. Voor een bepaling van deze positie werd de opleiding van de kostwinner als referentiepunt gekozen. Het blijkt dan dat 31% alleen lager onderwijs (LO/BO) heeft gevolgd, dat 63% middelbaar onderwijs heeft doorlopen (MAVO/(V)MBO) en dat slechts 6% het VWO/HBO/WO bezocht. Vergeleken met de landelijke situatie 17 met 25% hoger opgeleide kostwinners is hier duidelijk sprake van een ondervertegenwoordiging van de hogere sociaaleconomische stratificaties. Een beeld dat al jarenlang geldt voor jeugdigen in residentiele instellingen. We tekenen hierbij wel aan dat van veel van de gezinnen de opleiding van de kostwinner niet bekend was (Valide N=35). Problemen van het kind gaan vrijwel altijd hand in hand met problemen in het gezin. Ook nu blijkt dat alle gezinnen bij de opname problemen te zien geven. Aan de hand van 11 probleemgebieden is geïnventariseerd welke problemen zich in het gezin voordoen. Het blijkt dat de gezinnen vooral gebukt gaan onder het onvermogen om op te voeden. De ouders veelal de moeders, omdat de vaders vaak uit beeld zijn verdwenen - hebben niet alleen grote moeite om de opvoeding in goede banen te leiden, maar kampen zelf ook met zowel psychische als materiële problemen. Bij de vaders zijn minder problemen gesignaleerd. Bij hen domineren werkloosheid, psychische problemen en/of delinquentie, maar evident minder dan bij de moeders. Tabel 3.5 geeft meer in detail weer welke problemen zich in de gezinnen voordoen. Tabel 3.5 Type gezinsproblemen (N=123) Pedagogische onmacht 93% Verwaarlozing 29% Mishandeling 15% Seksueel misbruik 14% Financiële problemen 29% Huisvestingsproblemen 17% Werkloosheid 15% Psychische problemen moeder 49% Delinquentie/prostitutie moeder 8% Psychische problemen vader 1 12% Delinquentie vader 1 13% 1 Inclusief stiefvaders. 17 Centraal Bureau voor de Statistiek (2009). Statistisch Jaarboek. Rijswijk: CBS.

17 16 We hebben tevens berekend hoeveel problemen zich gemiddeld in het gezin voordoen. Het blijkt dat gemiddeld 3 problemen per gezin voorkomen (standaarddeviatie 2,4; range 1-11). 3.6 Vrijetijdsproblemen De PPV inventariseert ook de relaties van de jeugdigen met hun leeftijdgenoten. Voor de sociale ontwikkeling is het immers van groot belang dat kinderen op een goede manier leren omgaan met hun leeftijdgenoten. Lange tijd is dit aspect onderschat en focuste men alleen op de invloed van het gezin. Intussen is bekend dat juist in de omgang met vrienden en leeftijdgenoten kinderen leren zich sociaal te ontwikkelen. De vrije tijd is bij uitstek een oefenterrein waar kinderen zonder het wakende oog van de ouders leren hoe je met elkaar omgaat, ruzies bijlegt, vrienden maakt, problemen oplost enzovoort 18. Hoe nu was het bij de opname gesteld met de relaties met leeftijdgenoten van de jeugdigen in Horizon? Het blijkt dat 46% van de jeugdigen geen vrienden heeft. Dat is een groot aantal. Van degenen die wél vrienden hebben, trekt ruim een tiende (15%) op met delinquente leeftijdgenoten. Verder blijkt bij opname dat weinig jeugdigen de rol van leider van een groep leeftijdgenoten op zich hebben genomen. Ook de rol van meeloper is weinig van toepassing. Eén op de vijf jeugdigen is beoordeeld als meeloper en één op de tien jeugdigen vervulde de rol van leider. De overige jeugdigen namen een tussenpositie in. Hangjongeren komen eveneens weinig voor. Ook hier is het aantal niet hoger dan één op de tien jeugdigen. Het gedrag van de jeugdigen tijdens de vrijetijdsbesteding brengt slechts een klein deel (12%) van de jeugdigen in aanraking met de politie, althans volgens de via de PPV verzamelde opnamegegevens uit de dossiers. 3.7 Gedragsproblemen vóór opname De gedragsproblemen vóór opname zijn in eerste instantie in kaart gebracht met de PPV. Aan de hand van deze vragenlijst is voor 14 verschillende probleemgedragingen geïnventariseerd of deze gedragingen voorkwamen. De gedragsproblemen zijn onderscheiden in twee bekende clusters: geëxternaliseerde en geïnternaliseerde problematiek. Met de eerste categorie wordt verwezen naar problemen die vooral de omgeving last bezorgen. Het zijn storende gedragingen zoals agressieve en antisociale gedragingen. Het tweede cluster heeft betrekking op problemen en processen die zich vooral binnen de persoon voltrekken. Het gaat om intrapsychische problemen zoals je eenzaam voelen, jezelf verwijten maken en het niet meer zien zitten. 18 DeHart, G. B., Sroufe, L. A., & Cooper, R. G. (2004). Child development: its nature and course. Boston: McGraw-Hill.

18 We merken hierbij op dat het niet gaat om elkaar uitsluitende categorieën. Problemen hangen vaak met elkaar samen. Dit betekent dat jeugdigen bijvoorbeeld niet alleen agressief, maar ook angstig kunnen zijn. Zo kan ook bazig gedrag voorkomen samen met onzekerheid. We inventariseerden aan de hand van 8 items die verwijzen naar geëxternaliseerde gedragsproblemen en 8 items die wijzen op geïnternaliseerde problemen of deze voorkwamen. In tabel 3.8 worden voor elk cluster de zes meest voorkomende problemen in kaart gebracht. 17 Tabel 3.8 Frequentie gedragsproblemen (N=123) Geëxternaliseerde problemen Geïnternaliseerde problemen Agressief 76% Onveilige hechting 52% Tegendraads 35% Onecht/manipulatief 34% Weglopen 20% Somberheid 31% Diefstal 18% Angsten/fobieën 21% Drankmisbruik 9% Eenzaamheid 15% Drugsgebruik 7% Achterdochtig 11% Wanneer we bezien hoeveel problemen elke jeugdige gemiddeld heeft dan blijkt dat de jeugdigen in Horizon gemiddeld 1.9 problemen van internaliserende aard (standaarddeviatie 1,4, range 0-6) en 2.4 problemen van externaliserende aard hebben (standaarddeviatie 1.7, range 0-7). Dat betekent tevens dat bij opname in totaal gemiddeld elke jeugdige ruim vier (4.3) gedragsproblemen heeft. 3.8 Inschattingen en prognose Voor elke jeugdige is bij opname gevraagd in te schatten hoe ernstig men de problematiek acht, hoe hanteerbaar men de problemen vindt en welke kans men de jeugdige toedicht dat deze het in de toekomst zal redden. Het blijkt dat bij 22% van de jeugdigen de behandelcoördinatoren de problemen als zeer ernstig beschouwen en bij 41% als ernstig. Tezamen wijst dat er op dat de problematiek voor bijna tweederde van de jeugdigen als groot wordt beoordeeld. Tabel 3.9 toont dat men positiever is over vraag in welke mate deze problemen hanteerbaar zijn. Dat is uiteraard te verwachten, anders zou men niet aan een opname zijn begonnen. Tabel 3.9 Hanteerbaarheid (N=123) Goed hanteerbaar 17% Redelijk hanteerbaar 54% Slecht hanteerbaar 25% Nauwelijks hanteerbaar 4% De tabel wijst er op dat de behandelcoördinatoren zich goed bewust zijn van een niet gemakkelijke opgaaf. De inschatting dat bijna tweederde (zeer) ernstige problemen heeft, brengt

19 uiteraard mee dat de ingeschatte hanteerbaarheid gematigd optimistisch is. Dat wijst op realiteitszin en een opstelling waarbij men de grenzen van het eigen kunnen opzoekt. Verder is men over de kans dat de jeugdigen er in zullen slagen om hun gedrag en houding te veranderen overwegend optimistisch gestemd. Men geeft 60% van de jeugdigen meer dan 50% kans dat zij zullen slagen Samenvatting opnamegegevens Wanneer we de met de PPV verzamelde opnamegegevens puntsgewijs samenvatten, dan ontstaat het volgende beeld: 1. Opvallend veel jeugdigen (41%) verblijven kort voor opname in een residentiële setting (residentiële instelling of crisisopvang) 2. Tweederde van de jeugdigen (66%) heeft een kinderbeschermingsmaatregel, voornamelijk een OTS. 3. Het aantal jeugdigen dat eerder in een pleeggezin verbleef is opmerkelijk groot (70%). 4. De eerste problemen dienden zich gemiddeld aan op 5 jarige leeftijd. Een jaar later kwam professionele hulp op gang. Als de jeugdigen in Horizon worden opgenomen hebben zij gemiddeld 6 jaar bemoeienis van professionals achter de rug zonder dat de problemen zijn verholpen. 5. Meer dan de helft van de jeugdigen (53%) volgde voor opname een vorm van (Voortgezet) Speciaal Onderwijs. Dat is erg veel, niet alleen in vergelijking met de doorsnee Nederlandse jeugdpopulatie, maar ook vergeleken met andere populaties in residentiële instellingen. 6. Op school domineren vooral relatieproblemen met leerkrachten en klasgenoten. 7. In de gezinnen doen zich gemiddeld drie problemen voor (vooral pedagogische onmacht en psychische problemen van de moeder) 8. Bijna de helft van de jeugdigen (46%) heeft bij de opname geen vrienden 9. De jeugdigen hebben gemiddeld ruim 4 sociale problemen waaronder vooral agressie en onveilige hechting. 10. De problemen worden voor tweederde (63%) als (zeer) ernstig beoordeeld door de behandelcoördinatoren. Men is echter redelijk optimistisch over de kans dat de opname een gunstige uitwerking zal hebben op de ontwikkeling van de jeugdigen en dat zij in Horizon zullen slagen.

20 19

21 20 4 TESTUITSLAGEN 4.1 Inleiding Waar de opnamegegevens in de voorgaande paragraaf hoofdzakelijk steunden op dossiergegevens, maken we in deze paragraaf gebruik van de gegevens zoals die zijn verkregen met gestandaardiseerde meetinstrumenten. Achtereenvolgens zullen we aandacht besteden aan het gezin (met de GVL), de sociale vaardigheden (met de AVJ) en het gedrag (met de ASEBA en de SEV). 4.2 De gezins- en opvoedingsomstandigheden Om meer zicht te krijgen op het gezin hebben we de ouders gevraagd de GVL in te vullen. Dit instrument onderscheidt 5 dimensies: - responsiviteit (gevoeligheid van ouders voor de behoeften van hun kind) - communicatie (de wijze waarop ouders zich tot hun kind richten) - organisatie (het reilen en zeilen binnen het gezin) - partnerrelatie (de verhouding tussen beide ouders) - sociaal netwerk (het geheel van relaties rond het gezin). De eerst twee dimensies geven inzicht in de wijze van opvoeden, de derde dimensie geeft de context weer waarin de opvoeding plaats vindt, het vierde aspect wijst op de kwaliteit van de partnerrelatie en de vijfde dimensie heeft betrekking op de relatie van het gezin met de buitenwereld. De gezinsvragenlijst bestaat uit 45 items (stellingen) die elk worden beoordeeld aan de hand van een vijfpuntsschaal die loopt van 1 (daar ben ik het volledig mee oneens) naar 5 (daar ben ik het volledig mee eens). Om het inzicht in de gezinsproblematiek te beschrijven maken we hier niet gebruik van de gemiddelde scores, maar geven we in percentages aan hoeveel gezinnen in drie door ons onderscheiden categorieën vallen: - klinische groep (gezinnen met zodanige problemen dat professionele hulp absoluut noodzakelijk is) - subklinische groep (gezinnen die problemen hebben die wel/niet professionele hulp behoeven) - niet-klinische groep (gezinnen die weinig problemen te zien geven). Het zijn met name de klinische scores die wijzen op gezinnen met ernstige problemen. Tabel 4.1 geeft de uitslagen op de GVL weer.

22 21 Tabel 4.1 Gezinsproblemen bepaald met de GVL via de ouders (N=94) Problematiek Klinische groep Subklinische groep Niet-klinische groep Responsiviteit 37% 22% 40% Communicatie 52% 14% 34% Organisatie 29% 19% 52% Partnerrelatie 31% 15% 54% Sociaal netwerk 32% 15% 53% Totaal 38% 20% 42% Volgens meer dan de helft van de ouders schuilt de gezinsproblematiek in een gebrek aan communicatie. Dat wijst op een opvoeding waarbij de ouders het kind onvoldoende begeleiden en sturen. Ook is in veel van de gezinnen weinig tot geen responsiviteit, hetgeen er op wijst dat de ouders niet gevoelig zijn voor de behoeften van hun kind. Het zijn vooral deze gezinsdimensies die een adequate opvoeding in het gezin belemmeren. 4.2 Sociale vaardigheden Het is algemeen bekend dat de meeste jongens en meisjes in de jeugdhulpverlening problemen hebben met hun sociale vaardigheden. Dat brengt hen vaak in botsing met hun omgeving. Voor een effectieve hulpverlening is het van belang te achterhalen waar de tekorten in deze adaptieve vaardigheden schuil gaan. Hoe preciezer wordt vastgesteld waar de gebreken liggen hoe gerichter kan worden gewerkt aan een herstel. Met behulp van de Vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ) werd nader inzicht verworven in de sociale vaardigheden van de jeugdigen. De lijst bestaat uit 53 items (uitspraken) die worden beoordeeld op een schaal die loopt van 1 (helemaal niet mee eens) tot 5 (helemaal mee eens). De vragenlijst omvat de volgende dimensies: - omgang met leeftijdgenoten (vriendschappen, contacten, communicatie) - omgang met volwassenen (ouders, volwassenen, acceptatie gezag) - houding tegenover school/werk (inzet, motivatie) - autonomie (zelfbewustzijn, zelfsturing) - sociale redzaamheid (zelfverzorging, oplossen van problemen). In het overzicht van tabel 4.2 laten we zien hoe het is gesteld met deze vaardigheden. Door evenals in de vorige paragraaf de scores te presenteren in klinische, subklinische en nietklinische groepen is het mogelijk inzicht te krijgen in het percentage jeugdigen dat zich in de gevarenzone bevindt. De klinische scores wijzen op een duidelijk gebrek aan vaardigheden, terwijl de subklinische scores de grensgevallen aangeven en de niet-klinische scores verwijzen naar een normale staat van sociale ontwikkeling. We geven in tabel 4.2 de scores van de

23 sociale vaardigheden die zijn verkregen via de AVJ, die werd ingevuld door de groepsleiding twee maanden na op name van de jeugdigen in het onderzoek. Tabel 4.2 Sociale vaardigheden (AVJ) bepaald door de groepsleiding (N=97) Problematiek Klinische groep Subklinische Groep Niet-klinische groep Omgang met leeftijdgenoten 14% 12% 73% Omgang met volwassenen 56% 21% 24% Gericht op toekomst 32% 18% 51% Autonomie 38% 23% 39% Redzaamheid 31% 17% 53% 22 Het meest zwakke punt blijkt overduidelijk de omgang met volwassenen te zijn. De jeugdigen hebben veel moeite met hun ouders, maar ook met andere volwassenen zoals de leerkrachten. Het valt de jeugdigen moeilijk om hun gezag te erkennen en naar hen te luisteren. Ook de autonomie laat bij een substantieel deel van de jeugdigen te wensen over. Het ontbreekt deze jeugdigen aan een duidelijke eigen identiteit van waaruit ze beslissingen nemen en anderen tegemoet treden. Deze jeugdigen laten te veel dingen gebeuren, durven geen nee te zeggen tegen riskante verleidingen, stellen zich kritiekloos op en hebben hun leven niet op orde. Daarentegen blijkt dat de omgang met leeftijdgenoten voor veel jeugdigen in vergelijking met de situatie bij de aanmelding door de opname snel en goed te zijn verbeterd. 4.3 Gedragsproblemen We hebben de gedragsproblemen vastgesteld met zowel de ASEBA als met de SEV. Gedragsproblemen volgens de ASEBA De ASEBA (Achenbach System of Empirically Based Assessment) is ontworpen om nader inzicht te verwerven in mogelijke gedrags- en emotionele problemen van jeugdigen. 19 Er is een versie die voor ouders en groepsleiding (Child Behavior Checklist of CBCL), voor leerkrachten (Teacher Report Form of TRF) en voor jongeren (Youth Self Report of YSR). De ASEBA werd direct bij de opname ingevuld door de (pleeg)ouders en de jeugdige. Na drie maanden werd de ASEBA ook ingevuld door de leerkrachten en de groepsleiding. Om de ernst van de problematiek te bepalen is ook nu gebruik gemaakt van de bekende driedeling: a. klinische groep, d.w.z. jongeren die zodanige problemen geven dat professionele hulp absoluut noodzakelijk is. b. groep die ligt in het grensgebied, d.w.z.. jeugdigen die wel problemen hebben, maar waar professionele hulp niet direct nodig lijkt; dit wordt de subklinische groep genoemd. c. niet klinische groep, d.w.z. jeugdigen die weinig problemen te zien geven. 19 Achenbach, T. M. & Rescorla, L. A. (2000). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont, Research center for children, youth & families.

24 De ASEBA onderscheidt meerdere problemen die verder zijn ingedeeld naar geëxternaliseerde en geïnternaliseerde problemen. In de volgende tabel presenteren we hoeveel jongeren in de drie onderscheiden groepen vallen naar het oordeel van de groepsleiding. We doen dit voor alle probleemaspecten. Tabel 4.3 geeft de uitslagen weer. 23 Tabel 4.3 Gedragsproblemen (ASEBA) waargenomen door de groepsleiding (N=118) Problematiek Klinische groep Subklinische Groep Niet-klinische groep 1. Teruggetrokken 20% 7% 73% 2. Lichamelijke klachten 12% 3% 85% 3. Angstig/depressief 16% 9% 75% 4. Sociale problemen 14% 18% 69% 5. Denkproblemen 11% 9% 80% 6. Aandachtsproblemen 20% 7% 73% 7. Regelovertredend gedrag 26% 11% 63% 8. Agressief gedrag 28% 8% 64% 9. Geïnternaliseerd gedrag 42% 15% 42% 10. Geëxternaliseerd gedrag 63% 9% 27% 11. Totaalscore 66% 5% 29% Het is duidelijk is dat de totaalscore voor tweederde van jeugdigen in het klinische gebied ligt. De problemen doen zich vooral voor op het gebied van de geëxternaliseerde problemen i.c. agressie en regelovertredend gedrag. De problemen van internaliserende aard zijn minder in het oog springend. Die hebben vooral betrekking op teruggetrokken en angstig depressief gedrag. Het beeld dat via de ASEBA is verkregen is het oordeel van de groepsleiding. De vraag is of de leerkrachten en ouders alsmede de jeugdigen daarover hetzelfde denken. Voor een onderlinge vergelijking geven we in tabel 4.4 de uitslagen weer op de hoofddimensies met vermelding van uitsluitend het percentage jeugdigen met een klinische score. Om de vergelijkbaarheid met ander onderzoek te vergroten staan in de tabel tevens zogenaamde T-scores vermeld 20. Voor een meer gedetailleerd beeld verwijzen we naar bijlage 1. De tabel laat zien dat de groepsleiding en de ouders uitkomen op vergelijkbare aantallen jeugdigen met klinische problemen. Beide bronnen geven aan dat ongeveer tweederde van de jeugdigen serieuze problemen heeft wat het geëxternaliseerde gedrag betreft en wat de geinternaliseerde problemen aangaat, komen beide bronnen uit op ruim 40%. Ook de gemiddelde 20 T-scores hebben een gemiddelde van 50 en een standaarddeviatie van 10. Bij de hoofdschalen van de ASEBA is score 60 de klinisch ondergrens en score 63 de klinische grens.

25 T-scores duiden op zeer aanzienlijke gedragsproblematiek. Deze liggen volgens alle bronnen overal rond de (sub)klinische grens of daarboven. Deze uitslagen komen overeen met wat in een ander populatieonderzoek naar jeugdigen in residentiele behandelcentra voor zeer gedragsproblematische jeugdigen is vastgesteld 21. Verder blijkt dat de gemiddelde T-scores vergelijkbaar te zijn met de scores die worden gerapporteerd in een onderzoek naar het recentelijk ingevoerde nieuwe residentiele zorgaanbod Jeugdzorg Plus 22 genaamd. Dit duidt erop dat de gedragsproblematiek van de jeugdigen die in de residentiële afdelingen van Horizon worden opgenomen een vergelijkbare probleemzwaarte heeft als die van de zeer gedragsproblematische jeugd die vanwege een civielrechtelijke maatregel geplaatst wordt in de voorzieningen van de Jeugdzorg Plus. De tabel toont tevens dat de leerkrachten en de jeugdigen minder problemen in het klinische gebied zien. Dit hangt bij de leerkrachten waarschijnlijk samen met het gegeven dat zij de jeugdigen meer in een gestructureerde omgeving meemaken. De lagere scores van de jeugdigen zelf zijn te verklaren vanuit een beperkt realiteitsbesef en zelfinzicht. 24 Tabel 4.4 Klinische scores ASEBA volgens meerdere bronnen Ouders (N=95) Leraren (N=104) Jeugdigen (N=84) Groepsleiding (N=118) Problematiek Klinisch Tscore Klinisch Tscore Klinisch Tscore Klinisch Tscore Geïnternaliseerd gedrag 44% 61 26% 57 35% 60 42% 61 Geëxternaliseerd gedrag 62% 64 50% 62 38% 59 64% 65 Totaalscore 59% 64 43% 60 36% 59 66% 65 Gedragsproblemen volgens de SEV De SEV is een in Nederland ontwikkelde vragenlijst die vooral de problemen in kaart brengt zoals die zijn terug te vinden in de DSM-IV. De vragenlijst omvat 88 items die vragen naar het vóórkomen van uiteenlopende gedragsproblemen met een kinderpsychiatrische ondertoon. De antwoordscores lopen van 0 (dit gedrag komt niet voor) naar 4 (dit gedrag komt zeer vaak voor. Het gaat om de volgende gedragssyndromen: Autistisch gedrag (gebrek aan sociale communicatie en interactie, rigide gedrag) ADHD (hyperactiviteit, aandachtsstoornissen en impulsiviteit) ODD/CD (oppositioneel-opstandig, agressief en antisociale gedragsstoornis) Angstig gedrag (angstig, teruggetrokken en depressief) Fundamentele onthechting (sociale en emotionele onthechting, een syndroom dat verwijst naar een ernstige vorm van psychopathologie; het vormt een ander syndroom dan onveilige gehechtheid) 21 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (2003). Effecten van behandelingsprogramma s voor jeugdigen met ernstige gedragsproblemen. Amsterdam/Utrecht: Nippo/PCOJ. 22 Dam, C. van, Nijhof, K. Scholte, R. & Veerman, J.W. (2010). Evaluatie Nieuw Zorgaanbod. Nijmegen: Praktikon, bijlagen, tabel 10, blz

26 In lijn met de presentatie van de ASEBA-scores brengen we in tabel 4.5 ook voor de SEV de uitslagen in kaart zoals die zijn verkregen via de groepsleiding. De uitslagen vanuit andere bronnen (ouders en leerkrachten) staan vermeld in bijlage Tabel 4.5 Gedragsproblemen SEV bepaald door de groepsleiding (N=117) Syndroom Klinisch Subklinisch Niet-klinisch Autistisch gedrag 11% 16% 73% ADHD 15% 8% 77% ODD/CD 28% 22% 50% Angsten 16% 26% 58% Fundamentele onthechting 27% 17% 56% De tabel toont dat de problemen vooral op het terrein van sociale gedragsproblemen en fundamentele onthechting liggen. Bijna 30% van de jeugdigen heeft op dit punt problemen. Bij sociale gedragsproblemen (ODD/CD) moet worden gedacht aan oppositioneel-opstandig gedrag, agressie en antisociaal gedrag. Onthechting wijst op het gebrek aan sociale en emotionele binding met anderen en de samenleving; deze jeugdigen zijn weinig emotioneel, hebben geen oog voor de gevoelens van anderen, houden weinig rekening met anderen, overtreden herhaaldelijk regels en normen en geven blijk van een gebrekkige gewetensfunctie. Zowel CD/ODD als fundamentele onthechting zijn sterke voorspellers van een ernstig problematische ontwikkeling 23. De percentages van 27% ODD/CD en 28% Onthechting mogen op het eerste gezicht gunstig afsteken tegen de 66% geëxternaliseerde gedragsproblemen die bij de CBCL naar voren kwamen. Men dient zich echter te realiseren dat het hier gaat om veel ernstiger gedragsproblematiek met een kinderpsychiatrische ondertoon. 4.4 Diagnostische categorieën Met behulp van factoranalytische bewerkingen hebben we onderzocht of er op basis van de diagnostische gegevens van vragenlijsten CBCL, SEV en AVJ clusters van onderling samenhangende problemen zijn te onderscheiden, die opgevat kunnen worden als diagnostische hoofdcategorieën (zie bijlage 3). De analyse levert zeven clusters op, waarvan de eerste het meest typerend is voor de jeugdigen die in Horizon wordt opgenomen: 1. jeugdigen met ernstige gedragsproblemen (agressief, antisociaal en fundamenteel onthecht) 2. depressieve, sociaal angstige en teruggetrokken jeugdigen met autisme trekken 23 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (1995). Handleiding Vragenlijst Fundamentele Onthechting (VFO). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.