HOOFDSTUK 3: Krijtlijnen van recovery-georiënteerde trajectbegeleiding

Transcriptie

1

2 HOOFDSTUK 3: Our greatest blessings come to us by way of madness Socrates, quoted in Dr. Tom Shakespeare s Coral & Pearls (2000), p Vooronderzoek + vervolgonderzoek = dominostenen Vooraleer we voorlopige conclusies formuleren, bespreken we enkele verbanden tussen het onderzoeksopzet van het vooronderzoek en het vervolgonderzoek om inzichten uit te werken die vanuit beide gegroeid zijn. De initiële probleemstelling van het vooronderzoek (Roets, Ramboer, Verstraeten, Vanderplasschen, De Maagd & Van Hove, 2005) groeide vanuit de praktijk. De sterke uitval van mensen met psychische problemen uit de arbeidstrajectbegeleiding werd geproblematiseerd. Het was de bedoeling om te reflecteren op de arbeidstrajectbegeleiding, uitgaande van het recht op arbeid in het regulier circuit van alle mensen. Onze aandacht ging vooral uit naar de kritieke keerpunten in de trajecten van de cliënten: we brachten knelpunten in kaart vanuit hun insiders perspectief om oorzaken van uitval te achterhalen, met de bedoeling kritisch te reflecteren op de aangeboden trajectbegeleiding. De conclusies en aanbevelingen van het vooronderzoek waren geënt op het referentiekader van case management. Evaluatie van de praktijk van arbeidstrajectbegeleiding als methodiek voor mensen met psychische problemen toonde weinig positieve effecten aan. We plaatsten onze bevindingen in de verschillende modellen van case management (cf. Roets et al., 2005, p ). In onze conclusies stelden we dan ook dat trajectbegeleiders een té beperkt mandaat hebben. Uit onderzoek blijkt dat case management met kortdurende contacten en een beperkt mandaat vooral gericht moet worden ingezet om effectief te zijn. Meer intensieve vormen van case management blijken doorgaans meer positieve resultaten te leveren (cf. McLellan et al., 1999; Ziguras & Stuart, 2000). Na een analyse van de bestaande arbeidstrajectbegeleiding voor mensen met psychische problemen, zagen we vooral veel potentieel schuilen in het strengths based model van case management. Om niet zonder meer een blinde kopie van deze vorm van trajectbegeleiding te maken, was onze eerste voorwaarde voor vervolgonderzoek het raadplegen van de ervaringen van (ex-)cliënten als bron van kennis. In het vervolgonderzoek, waarover we nu rapporteren, ging onze aandacht weer uit naar kritieke 259

3 Hoofdstuk 3 keerpunten in de trajecten van mensen met psychische problemen. We gingen heel gericht trajecten van mensen met een ernstige, chronische problematiek belichten omdat ze heel sterk gepercipieerd worden als onbruikbaar voor de reguliere arbeidsmarkt. We brachten succesverhalen van zeldzame hoogvliegers retrospectief in kaart om kritische factoren te achterhalen die het succes bepalen van hun trajecten, op zoek naar krijtlijnen voor de verdere implementatie van recovery-georiënteerde trajectbegeleiding. We frissen eerst de inzichten en aanbevelingen van het vooronderzoek op (cf Inzichten en bouwstenen van het vooronderzoek) om op basis daarvan verder te bouwen aan de inzichten van het vervolgonderzoek (cf Inzichten en bouwstenen van het vervolgonderzoek: krijtlijnen van recovery-georiënteerde trajectbegeleiding). We ronden af met enkele voorlopige conclusies (cf. 3.4.) Bouwstenen van het vooronderzoek Tijdens de laatste decennia zien we in Vlaanderen enkele innovatieve tendensen in de zorg voor mensen met psychische problemen (Lissens et al., 2002). De geestelijke gezondheidszorg evolueert mee met de samenleving (Vanderplasschen, Lievens & Roets, 2006). Het geheel van veranderingen wordt vermaatschappelijking genoemd (Kal, 2001): de zorg in geïsoleerde instituten wordt getransformeerd naar ondersteuning en inclusie in de samenleving. Nieuwe maatschappelijke waarden liggen hieraan ten grondslag, zoals volwaardig burgerschap, keuzevrijheid, gelijkwaardigheid en participatie (Vermoesen, Bouwen & Plessers, 2001). Sleutelbegrippen van deze evolutie die recent uit internationaal onderzoek en literatuur binnen waaien zijn empowerment en recovery (Chamberlin, 1997, 1998). Empowerment kan beschouwd worden als een proces van interpersoonlijke en politieke macht. Als een proces van geven en nemen kan empowerment plaatsvinden bij en tussen mensen in verschillende vormen (Van Hove & Roets, 2000). Activisten getuigen van problemen die zich situeren in de hen omringende sociale barrières, die hen beletten hun stem te laten horen en sterk in hun schoenen te staan (Chamberlin, 1997, 1998): This perspective tackles the practice of blaming victims for their own circumstances. Instead, it identifies inaccessibility of resources, inequalities of opportunity and other environmental influences as important sources of powerlessness. Miller and Keys (1996), p

4 De lang stilgehouden stem van ervaringsdeskundigen laat een nieuw licht schijnen (Wykes, 2003). Recent gaan ervaringsdeskundigen wereldwijd op de barricades staan en getuigen dat leven met (ernstige) psychische problemen niet a priori inhoudt dat ze levenslang alleen maar tot zieken en patiënten kunnen gereduceerd worden. Als veerkrachtige mensen tonen deze survivors aan dat alternatieve interpretaties en invullingen van hun leven van tel zijn (Russinova, 1999; Deegan, 2003, Saleebey, 1997). Recently the old assumption gets challenged that disability precludes growth and development and prevents people in attaining full citizenship in their communities. Farkas (1996), p.6 In dat verband wordt het begrip recovery recent geïntroduceerd vanuit de internationale psychiatric system survivors / recovery beweging (McNamarra, 1996; Chamberlin, 1997, 1998; Beresford et al., 2000; Wilson & Beresford, 2002; Jacobson & Greenley, 2001; Deegan, 2003). We geven eerst een beknopte definiëring van het begrip recovery, gebaseerd op recent onderzoek (cf. Borg & Kristiansen; 2004; Kristiansen, 2005a, 2005b). Gemeenschappelijke betekenissen en elementen van het proces van recovery worden als volgt geïdentificeerd en beschreven: Recovery betekent dat we er a priori van uitgaan dat mensen met (ernstige) psychische problemen op de eerste plaats in staat zijn zelf controle te hebben/houden over hun eigen levenstraject. Op hun eigen, unieke manier kunnen deze mensen (leren) omgaan met de brede aspecten van leven met een psychische beperking. Recovery betekent dat we er van uitgaan dat mensen willen en moeten thuis horen in de samenleving, wat beslist méér inhoudt dan enkel overleven op de rand van de maatschappij. Recovery betekent dat mensen gezien worden als inter-afhankelijk van elkaar. Mensen met psychische problemen worden gezien als veerkrachtige mensen, die in staat zijn op elk moment controle te (her)winnen over hun eigen leven. Dit mensbeeld bevat de doorvoelde perceptie van empowerment als een proces van geven en nemen (zie Van Hove en Roets, 2000). Recovery moet gezien worden als een levenslang permanent proces met eerlijke ups en downs, niet als einddoel op zich. Recovery wordt gezien en ervaren als een proces dat dag en nacht kan verschillen van persoon tot persoon. Net als mensen en hun leven, is dit proces een unieke ervaring. Dit wordt in traditionele benaderingen dikwijls net niet gezien, omdat men daar vooral op zoek gaat naar het categoriseren van stoornissen en het genezen van patiënten. 261

5 Hoofdstuk 3 Bij recovery ontkent men niet dat mensen met psychische problemen wel degelijk moeten rekening houden met hun beperking. Men zet vooral in de verf dat deze beperking(en) dagelijkse realiteit zijn voor mensen die dit als een inherent deel van hun leven kunnen gaan beschouwen. Men gaat er vooral van uit dat mensen best hun eigen realiteit bepalen in dialoog met anderen. Mensen met psychische problemen worden gezien als ervaringsdeskundigen en experts over hun eigen leven. Zij kunnen ons best zélf informeren over de ondersteuning die nuttig is in hun ogen. De geestelijke gezondheidszorg in Vlaanderen heeft nog een lange weg te gaan om te voldoen aan de principes van empowerment en recovery. Het proces van deïnstitutionalisering kwam voor het eerst geformaliseerd op gang bij de reconversiebeweging van 1990 (Lissens et al., 2002). Het vernieuwende aspect binnen deze evolutie lag in 1990 op het vlak van beschut wonen en psychiatrische verzorgingstehuizen. De tweede reconversiebeweging in 1998 sloot aan bij de eerste en pleitte voor het uitbouwen van de zorgfuncties activering (arbeidsrehabilitatie) en psychiatrische thuiszorg (Claeys & Lievens, 2003; SPIL, 2004). Dit leidde tot het opstarten van verschillende nieuwe diensten en werkvormen ter vervanging van de bezigheidstherapie in grote totaalinstituten (Goffman, 1961) en ging en gaat gepaard met een nog steeds toenemende differentiatie en fragmentatie in de gezondheids- en welzijnszorg (Vanderplasschen, Lievens & Broekaert, 2001). Mensen met een psychische arbeidshandicap kunnen voor screening en trajectbegeleiding voortaan terecht bij initiatieven arbeidszorg en arbeidstrajectbegeleiding. De lokale werkwinkels van de VDAB kunnen ook voor de toeleiding zorgen. Initiatieven arbeidszorg stellen mensen te werk in een zeer verscheiden aanbod van activiteiten, omkadering en sectoren (algemeen welzijnswerk, gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg, sociale werkplaatsen, begeleid werken en onafhankelijke initiatieven). ATB begeleidt werkzoekenden met een arbeidshandicap die een extra duwtje in de rug nodig hebben naar de arbeidsmarkt. De doorstroming kan verlopen naar het normaal economisch circuit, de beschutte werkplaats en initiatieven arbeidszorg (Heene & Van Hove, 1998a, 1998b). In een notendop kunnen we dus stellen dat arbeidstrajectbegeleiding van mensen met psychische problemen nog een vrij nieuw en zeker een actueel gegeven is in Vlaanderen. Daarom vinden we het zinvol om, na de eerste experimenten en implementaties tijdens het afgelopen decennium, de praktijk te evalueren en terug te koppelen naar courante modellen van trajectbegeleiding (case management) die in onderzoek en literatuur voor handen zijn. Ondanks de wijdverspreide toepassing en populariteit van case management bestaat er geen consensus over de definitie ervan. Case management is niet het terrein van één bepaalde discipline of beroepsgroep (van Riet & Wouters, 1996). Vanwege de vele definities, kan deze interventie beter geduid worden in termen van haar 262

6 basisfuncties, te meer omdat hierover wel overeenstemming bestaat (Moxley, 1989; SAMHSA, 1998; van Riet & Wouters, 1996). De trajectbegeleider (case manager) staat in voor: 1. de beoordeling van problemen, behoeften en mogelijkheden van cliënten (assessment); 2. de planning, inclusief het opstellen van doelen en een zorgplan (planning); 3. de toeleiding naar, koppeling aan en coördinatie van diensten en opvang (linking); 4. het volgen, evalueren en bijstellen van de zorg (monitoring); 5. belangenbehartiging (advocacy), 6. het actief zelf contact leggen met, en zelfs traceren van cliënten (assertive outreach); dit wordt echter niet altijd tot de basisfuncties van case management gerekend (Vanderplasschen & Wolf, 2005). Outreach wordt vooral beschreven in relatie tot moeilijk te bereiken en verborgen doelgroepen. Verder kent elke toepassing andere doelstellingen en bepalen contextuele factoren, zoals het bestaande zorgsysteem en de doelgroep waarmee gewerkt wordt, mee de definiëring van case management. De voorgaande beschrijving maakt vooral duidelijk dat case management geen duidelijk afgebakende methodiek is, maar veeleer een continuüm vormt van verschillende modellen. Toch liggen een aantal belangrijke werkprincipes ten grondslag aan alle modellen van case management, die een gemeenschappelijke noemer hebben: ze onderstrepen vooral het belang van een goede werkrelatie tussen cliënt en case manager (cf. tabel 4). Tabel 4: Belangrijke werkprincipes van case management (SAMHSA, 1998; Vanderplasschen et al., 2001) is cliënt-georiënteerd en werkt vanuit de behoeften en mogelijkheden van de cliënt; betrekt de cliënt bij de hulpverlening; is pragmatisch, begint waar de cliënt is en biedt praktische hulp, ook als ingang voor eventueel andere vormen van hulpverlening; is pro-actief en anticipeert door gerichte actie op geobserveerde veranderingen in de toestand en/of leefsituatie van cliënten; is flexibel en past zich aan de veranderende behoeften en problemen van cliënten aan; is sensitief voor en sluit aan op verschillen qua etnische afkomst, cultuur, religie, geslacht en leeftijd; biedt cliënten in de persoon van een case manager één enkel contactpunt met andere instanties en voorzieningen. 263

7 Hoofdstuk 3 Door de zichtbaar grote toepasbaarheid vonden we het zinvol om de praktijk en de kwaliteit van de arbeidstrajectbegeleiding te toetsen aan de principes en kenmerken van case management zoals deze in de Vlaamse en Nederlandse literatuur geïntroduceerd worden (cf. Kroon, 1996; Wolf, 1995; van Riet & Wouters, 1996; Hoogendam & Versteeg, 2002; Maes et al., 2003; Vandenbempt, 2001; Vanderplasschen, 2004). Uit het vooronderzoek blijkt vooral dat trajectbegeleiders een té beperkt mandaat hebben voor de trajectbegeleiding van mensen met psychische problemen (Roets et al., 2005, p103 e.v.). We vallen vooral terug op de basisfuncties van de trajectbegeleider (assessment, planning, linking, monitoring, advocacy, en assertive outreach) om onze uitspraak te motiveren: (1) ATB-begeleiders hebben een permanente case load van gemiddeld 120 cliënten. Dit nijpende personeelstekort vormt een belangrijke oorzaak van het (te) beperkte contact met de cliënt en de jobcoach (één overleg om de drie maanden) en de beperkte duur van dit overleg (30 à 45 minuten). De contacten tussen case manager en cliënt zijn kortdurend en er kan vooral te weinig aandacht besteed worden aan opvolging (monitoring), belangenbehartiging (advocacy) en het zelf contacteren van cliënten (assertive outreach). Von Grumbkow en Ramaekers (2001) geven bovendien aan dat een zware case load weinig ruimte laat voor de ontwikkeling van een vertrouwensrelatie met de betrokken cliënten. Daardoor worden bepaalde aspecten, cruciaal voor het welbevinden van cliënten en het slagen van hun traject, soms te laat opgemerkt door de ATBbegeleider. Het mandaat van de trajectbegeleider verliest zijn kracht omdat het overleg vaak niet-preventief geïnitieerd wordt door de jobcoach wanneer het traject minder vlot loopt. De case manager fungeert nu vooral als een soort poortwachter (linking), die de cliënt enkel in contact brengt met de voorzieningen (Vanderplasschen et al., 2001, 2005). (2) Bij het oriëntatie- en planningsproces (assessment en planning) haalt de aandacht voor problemen, pathologie, stoornissen, dingen die mensen niet kunnen, vaak de bovenhand of overschaduwt zelfs helemaal de focus op mogelijkheden, intacte leefgebieden, en zaken waar cliënten in uitblinken. Saleebey (2006, p. 3-4) beschrijft dit proces als volgt: Social work has constructed its theory and practice around the supposition that clients become clients because they have deficits, problems, pathologies, and diseases; that they are, in some essential way, flawed or weak. ( ) The diction and symbolism of weakness, failure, and deficit shape how others regard clients, how clients regard themselves, and how resources are allocated to groups of clients. 264

8 Als gevolg van dit gangbare lexicon van pathologie ziet Saleebey (2006, p. 4) twee attitudes in het werk van trajectbegeleiders sluipen: de persoon die tegelijkertijd cliënt is wordt snel gereduceerd tot probleem in de ogen van de trajectbegeleider én de houding van trajectbegeleiders is gekleurd met professioneel cynisme, pessimisme en twijfel. (3) De veeleisende doorstroomnormen opgelegd door het normaal economisch circuit zorgen ervoor dat mensen zeer snel object van de dienstverlening de [onpersoonlijke] cliënt worden. In dezelfde lijn is er een grote discrepantie merkbaar tussen de aandacht van trajectbegeleiders die vaak vooral uitgaat naar het aspect werk en de bekommernis van cliënten die andere gebeurtenissen/verwikkelingen op andere levensgebieden evenveel of zelfs meer van tel vinden. Voor de participanten is de beleving van werk sterk ingebed in hun dagelijks leven en succes in het zoeken, hebben en houden van werk gaat vaak gepaard met een zekere stabiliteit op andere levensgebieden. Op basis van het vooronderzoek wordt dus duidelijk dat mensen met psychische problemen nood hebben aan een meer intensieve vorm van trajectbegeleiding dan mensen uit andere kansengroepen. Een intensieve vorm van case management kan bijzonder geschikt zijn voor cliënten die met verschillende diensten in contact komen en/of tussen de mazen van het professioneel netwerk (dreigen te) vallen (SAMHSA, 1998). Door het typisch fluctuerende verloop van het herstelproces is het belangrijk om continuïteit te bieden in de begeleiding, als tegengewicht voor het discontinue karakter van het herstel en het bijgevolg steeds opnieuw moeten investeren in het traject. Voor het opbouwen van een vertrouwensband en de nodige motivatie is het funest om mensen na een periode van uitval steeds terug van nul te laten herbeginnen met nieuwe begeleiders in nieuwe voorzieningen. Het opbouwen van een vertrouwensrelatie vergt bovendien vaak erg veel tijd en het is niet ongewoon als de case manager pas na vele contacten wordt geaccepteerd. Het kan onvoorstelbaar veel drempelvrees wegnemen als cliënten op dat moment weer kunnen aankloppen bij een vertrouwd iemand (trajectbegeleider). Een flexibele vorm van (traject)begeleiding is dan ook noodzakelijk. Een meer intensieve en respectvolle vorm van case management voor onze doelgroep vormt het strengths based model van case management (Saleebey, 2006; Rapp, 2006; Vanderplasschen et al., 2001). Dit model biedt geen oplossing voor alle vastgestelde problemen, maar kan een zinvolle bijdrage leveren in functie van de samenhang, continuïteit en toegankelijkheid van het zorg- en begeleidingsaanbod voor doelgroepen met een complexe problematiek (Vanderplasschen et al., 2001, 33). Vijf basisprincipes staan centraal in deze benadering (cf. Siegal et al., 1995; Rapp, 1997): 265

9 Hoofdstuk 3 Het stimuleren van cliënten om een beroep te doen op de hulpbronnen in hun omgeving en op hun eigen mogelijkheden voor het versterken van hun probleemoplossend vermogen en als vehikel voor het verkrijgen van gepaste ondersteuning; Cliënten bepalen de doelstellingen van de hulpverlening en worden aangemoedigd bij hun zoektocht naar dergelijke hulpbronnen, Het bevorderen van een goede relatie tussen case manager en cliënt is belangrijk als randvoorwaarde voor een goede coördinatie van de hulpverlening; De maatschappij wordt niet als een barrière beschouwd, maar wel als een aangrijpingspunt voor verandering. Case managers gaan samen met cliënten op zoek naar hulpbronnen in de omgeving en fungeren als rolmodellen; Case management gebeurt niet vanachter het bureau, maar men benadert de cliënt in zijn eigen leefomgeving. Hierdoor leert de case manager beter de leefsituatie van zijn cliënten kennen en de problemen waar ze mee te maken hebben. Het vooronderzoek ligt dan ook ten grondslag aan de keuze om het strengths based model van case management (cf. Vanderplasschen, 2004; Saleebey, 2006; Rapp; 2006) verder te exploreren. Zoals we al hebben gesteld, was onze eerste voorwaarde voor vervolgonderzoek het raadplegen van de ervaringen van (ex-)cliënten als bron van kennis om niet zonder meer een blinde kopie van deze vorm van trajectbegeleiding te maken. Binnen de speelruimte van het onderzoek (cf. Inleiding) was het onmogelijk om het strengths based model van case management al te implementeren en daaraan gekoppeld te evalueren aan de hand van wetenschappelijk onderzoek. We brachten in plaats daarvan succesverhalen van zeldzame hoogvliegers retrospectief in kaart om kritische factoren te achterhalen die het slagen van hun trajecten bepalen, op zoek naar krijtlijnen voor de verdere implementatie van recovery-georiënteerde trajectbegeleiding Inzichten en bouwstenen van het vervolgonderzoek: Krijtlijnen voor recovery-georiënteerde trajectbegeleiding De speelruimte van het vervolgonderzoek beslaat vooral het ontdekken en identificeren van kritische factoren voor succes op basis van het perspectief van zeldzame hoogvliegers die er in slagen een succesverhaal te maken van hun traject en van hun tewerkstelling. Om deze krijtlijnen voor (de implementatie van) recovery-georiënteerde trajectbegeleiding te identificeren, maakten we een joint venture als wetenschappelijk onderzoekers (die via inductief kwalitatief onderzoek een bottom up-benadering hanteerden om inzichten te laten rijpen) met actieve arbeidstrajectbegeleiders (die konden terugvallen op talrijke 266

10 ervaringen en uit de praktijk gerijpte inzichten). De stuurgroep van het Platform Arbeidszorg Oost-Vlaanderen (PAOV) volgde de ontwikkelingen van het onderzoek en vond het zinvol om een tiental bouwstenen te distilleren. We geven eerst de tien factoren voor succes weer die groeiden uit het vervolgonderzoek, waarna we ze meer in detail toelichten. 1. Kritische deconstructie van het pathologisch begrip van psychische problemen; 2. Begrip van de psychiatrie als een niemandsland; 3. Het doorbreken van taboe en stigma; 4. Het verschil h/erkennen tussen chronische problematiek en even uitvallen bij oriëntatie; 5. Geloof in veerkracht aan de hand van het begrip van nomadisme; 6. Gecoördineerde trajectbegeleiding met zicht op gerelateerde levensgebieden; 7. Zelfkennis en verregaand ziekte-inzicht; 8. Het centraal stellen van het recht op arbeid in het regulier circuit als finaliteit van het traject, ook in arbeidszorg; 9. Netwerkontwikkeling; 10. Ervaring opdoen in het regulier circuit tijdens de trajectbegeleiding ( direct job placement ) Kritische deconstructie van het pathologisch begrip van psychische problemen Uit ons vooronderzoek (cf. Roets et al., 2005; Roets, Kristiansen, Van Hove & Vanderplasschen, 2007) blijkt dat een allesoverheersend pathologisch begrip van psychische problemen bijzonder veel mogelijkheden overschaduwt, kansen ondermijnt en keldert. Het dominant aanwezige psychiatrisch discours werkt als een gif voor mensen gelabeld met psychische problemen : mensen worden snel gepercipieerd als gevaarlijk, ziek, deviant, passief, object. Het stigma dat op die manier ontstaat, fungeert als een ernstig obstakel zelfs vooraleer ze starten aan hun zoektocht naar tewerkstelling. Dit beïnvloedt niet alleen en vooral onbewust sluimerend - de perceptie, de attitudes en het handelen van trajectbegeleiders, maar ook van de mensen zelf (cf. Saleebey, 2006; Borg & Kristiansen, in press). Participanten getuigen vaak over het verlies van het geloof in eigen mogelijkheden/kansen op zeer jonge leeftijd. Bovendien riskeert men dat het stigma op termijn altijd groter wordt, mensen dragen hun verleden mee. Mensen internaliseren de vicieuze cirkel waarbij anderen aannemen dat hun psychische beperking de oorzaak is van alles wat niet lukt (ook in de trajectbegeleiding). Bijgevolg verliezen mensen op die manier hun krediet en hun zelfvertrouwen nog vooraleer ze starten aan hun traject naar tewerkstelling. 267

11 Hoofdstuk 3 In plaats daarvan kan het fenomeen psychische problemen ook gezien worden als een sociale constructie (cf. Davis, 2006), of zelfs verdergaand als een sociale creatie: zonder te ontkennen dat er sprake is van problemen/problematiek, staat de definiëring van het hebben van psychische problemen op elk moment open voor de- en reconstructie. Het zelf ondergaat constant processen van verandering en re/configureert verschillende versies van het zelf ( becoming as potentia, cf. Deleuze & Guattari, 1987; Braidotti, 2006). Mensen zijn op elk mogelijk moment eender welke ontologische waarheid op hun zijn geplakt wordt en hoe biologisch gedetermineerd ze ook beschouwd worden (zoals deviant, ziek, gevaarlijk, gestoord ) object én subject in proces; mensen zijn met andere woorden constant in wording. Deze visie geeft ruimte aan hoop op verandering, en geeft ademruimte voor de beleving van een constant proces van herstel ( recovery ). Deze visie van het fragiele, doch veerkrachtige zelf verklaart tegelijkertijd waarom externe omgevingsfactoren bepalend werken. Ze geven mee vorm aan deze processen van wording. Mensen kunnen ook uit balans gebracht worden. In die zin is het erg zinvol dat mensen goede en ondersteunende relaties opbouwen met trajectbegeleiders én met ondersteunende figuren op hun werk. Relaties met ondersteunende sleutelfiguren zijn enorm belangrijk. Daarnaast kan alleen al het hébben van werk positieve effecten hebben op het recovery proces en op de status van de problematiek (Borg & Kristiansen, in press). De bijna allergische (tegen)reacties van bepaalde participanten op psychiatrische hulpverlening en bezigheid mogen daarbij niet uit het oog verloren worden. Ook moet in rekening gebracht worden dat werkloos thuiszitten zelfs een negatieve invloed heeft op het psychisch welzijn van mensen zonder expliciet benoemde psychische problemen (Borg en Kristiansen, in press) Begrip van de psychiatrie als een niemandsland Nadat een (eerste) diagnose gesteld wordt, volgt meestal een (lange) periode van inactiviteit en hospitalisatie. In de psychiatrie zijn betekent voor veel participanten in een niemandsland leven: mensen worden meestal platgelegd met medicatie bij opname, er wordt beperkt of geen uitleg gegeven (omdat professionelen soms zelf nog geen diagnose kunnen stellen en zoekend zijn), mensen getuigen over het subjectieve gevoel dat ze als objecten behandeld worden. Recent streven psychiatrische ziekenhuizen, en vooral de acute diensten, ernaar te voorzien in psycho-educatie; een interventie waarbij cliënten en/of hun familie en andere betrokkenen worden geïnformeerd over de problematiek en de behandeling van psychische problemen. De bedoeling is om de betrokken persoon en zijn omgeving meer kennis en inzicht te laten verwerven, zodat mensen zelf beter met de problematiek weten om te gaan en zodoende ook zelf het behandelingsproces positief kunnen beïnvloeden. Sommige verhalen moeten ook in de context van deze ontwikkelingen gelezen 268

12 worden. Eén van onze participanten benoemt dit met een zombie-gevoel : als hij uit de psychiatrie komt, voelt hij zich psychisch en fysiek gekraakt. De overgang van deze sterk gecontroleerde, geïsoleerde en gestructureerde omgeving naar een totaal nieuwe omgeving/situatie zonder veel ondersteuning verloopt bij veel participanten bruusk (cf. Roets, Kristiansen, Van Hove & Vanderplasschen, 2007). Mensen worden als het ware in het water gegooid met zware druk om het op eigen houtje te redden; ze hebben het gevoel dat ze kunnen kiezen tussen zwemmen of zinken. Bovendien staan cliënten dikwijls lange tijd op de wachtlijst voor ambulante dienstverlening (psychiatrische thuiszorg, dagactivering, beschut wonen, CGGZ) vooraleer ze het wachtstation van de psychiatrie kunnen verlaten. Wel valt met zekerheid te zeggen dat deze ambulante dienstverlening heel positief ervaren wordt door cliënten. Na de periode in het niemandsland van de psychiatrie, zijn banden met het sociaal netwerk vaak verbroken. Vaak getuigen onze participanten van een eenzaamheid die in hun beleving onoverkomelijk lijkt. Een duwtje in de rug kan dan nodig zijn om hen over die drempel van eenzaamheid te laten stappen. Nazorg die op touw gezet wordt vanuit de GGZ met aanknopingspunten met de trajectbegeleider blijkt van enorm belang, bijvoorbeeld een steunfiguur in de nabijheid brengen via een buddydienst (cf. Vanderplasschen, Lievens en Roets, 2006) Het doorbreken van taboe en stigma Op het moment dat mensen uit de psychiatrie ontslagen worden, wordt van hen verwacht dat ze op eigen houtje hun leven weer vorm geven. Het kan bijzonder ondersteunend werken als ondersteuners op dat moment (maar ook daarvoor) het taboe doorbreken dat leven met psychische problemen ook léven omhelst en het label bespreekbaar maken (Goodley & Roets, in press). Dit blijkt noodzakelijk te zijn om het giftig stigma van psychische problemen de wereld uit te helpen. De meest krachtige manier om dit te doen blijkt als mensen in hun omgeving zélf de stilte doorbreken en laten horen dat ze met veel wijsheid omgaan met hun verleden, heden en toekomst én met hun beperking(en). Enkele participanten vertellen ook schrijnende verhalen over het zelf moeten ontdekken van hun diagnose, als ze bijvoorbeeld brieven open maken of te lezen krijgen die niet direct voor hen bestemd zijn. Trajectbegeleiders kunnen in dat opzicht hun gewicht in goud waard zijn. Het bespreekbaar stellen van het noodzakelijke gebruik van medicatie en van de problematiek wordt meestal als sterk ondersteunend ervaren door de participanten. 269

13 Hoofdstuk Het verschil h/erkennen tussen chronische problematiek en even uitvallen bij oriëntatie Het benadrukken en h/erkennen van de grote verscheidenheid aan psychische en andere problematiek blijkt bij nader inzien noodzakelijk. Alhoewel cliënten met psychische problemen bij beslissingen over tijdsinvestering, in te zetten middelen en personeel allemaal onder dezelfde vlag geregistreerd worden, zit er veel verschil in de nood aan/intensiteit van ondersteuning. Bij oriëntatie zou veel meer aandacht besteed moeten worden aan een inschatting van de nood aan ondersteuning vooraleer de trajectbegeleiding opgezet wordt, om ook tijdens het proces van trajectbegeleiding goed te kunnen inspelen op noden van cliënten (cf. Rapp, 2006). Trajectbegeleiders maken een zeer belangrijk onderscheid tussen intensiteit en termijn van ondersteuning van mensen die in de psychiatrie terecht komen wegens een periodieke labiliteit, bijvoorbeeld ontreddering bij echtscheiding, depressie, overlijden,.; of wegens een ernstige, chronische problematiek met co-morbiditeit of multiple problematiek. We merkten in veel verhalen van participanten een zeer vervlochten karakter van de problematiek op, waarbij een beperking voor grotere (emotionele) kwetsbaarheid heeft gezorgd van de cliënt en hij/zij bijgevolg te kampen heeft met het verwerken van trauma s (bvb. bij pestgedrag, psychische en fysieke mishandeling, ) en soms ook vervalt in vluchtgedrag (bvb. drugsmisbruik, alcoholverslaving, ). Het inschatten van de nood aan therapeutische hulpverlening is erg belangrijk. Het mandaat van de trajectbegeleider moet gewikt en gewogen worden en samenwerking met andere hulpverleners moet opgezet worden, indien nodig. Trajectbegeleiders hebben geen direct mandaat om therapeutisch te gaan werken, bijvoorbeeld bij trauma s die nog niet verwerkt zijn en steeds opnieuw de kop opsteken; en vervullen dus best een complementaire rol. Uit ervaring vertellen trajectbegeleiders ons ook dat mensen met een chronische problematiek bijna altijd om een blijvende begeleiding vragen, terwijl cliënten met periodieke psychische problemen vaak geen beroep meer doen op trajectbegeleiding nadat ze werk gevonden hebben Geloof in veerkracht aan de hand van het begrip van nomadisme Onze cartografische analyses illustreren meer gedetailleerd het nomadenbestaan van onze participanten. Als experts in het oplossen van existentiële dilemma s in hun leven, creëren ze als survivors een complexe, nomadische subjectiviteit en een veelgelaagde identiteit (Braidotti, 1994, 2002, 2006). Ondanks alle externe invloed van macht, blijken mensen met psychische problemen toch over een innerlijke veerkracht te beschikken die hen in staat stelt gezonde weerstand te bieden aan het professionele geweld. De persoon wordt als het ware gecreëerd, maar configureert tegelijkertijd ook zichzelf bij verschillende gelegenheden, op verschillende tijden, in verschillende contexten 270

14 en in relatie met verschillende mensen (Roets, Reinaart & Van Hove, in press). Mensen kunnen op een bepaald moment in hun leven compleet aan de grond zitten, als zombies rondlopen; om op andere momenten hun leven onder controle te hebben en als hoogvliegers te functioneren. Het nomadisch bestaan kan bovendien gezien worden als leven tussen leefwerelden in (Braidotti, 1994). Het symbolisch reizen geeft het subject toegang tot verschillende, zelf gecreëerde leefwerelden waar het gebruik van maakt om te ontsnappen aan het keurslijf van het repressieve discours van de psychiatrie. Het is in die zin frappant dat participanten heel sterk hun eigen realiteit kunnen construeren, maar in onze ogen en in die van ervaren trajectbegeleiders verdienen ze al ons respect omdat dit voor hen een actieve strategie is om te overleven. Het au sérieux nemen van mensen op élk moment, ook al wijken hun verhalen soms heel erg af van de subjectieve én objectieve realiteit van de trajectbegeleiding is een gegeven waar met respect en een vleugje humor naar gekeken moet worden. De subjectief gevoelde perceptie van de trajectbegeleiding en realiteit van de cliënt moeten au sérieux genomen worden. Saleebey (2006) benadrukt het belang van het ondersteunen van de cliënt bij het definiëren van zijn eigen situatie: It is particularly important to assist clients in telling their stories. The client owns that story, and if the social worker respects that ownership, the client will be able to more fully share it. Meegaan in het verhaal van de client brengt het hebben van macht in de begeleidingsrelatie in balans. De participanten getuigen net van het feit dat ze sterk kunnen afhaken op het moment dat ze het gevoel krijgen niet (meer) als volwassen en volwaardig behandeld worden; als er niet écht naar hen geluisterd wordt. Dit inherent subjectief gevoel, dat leeft in de relatie tussen cliënt en trajectbegeleider, blijkt zeer bepalend voor het slagen van het traject. Uit de verhalen van onze participanten blijkt bovendien dat, eens het vertrouwen gewonnen is en de band hecht genoeg geworden is, trajectbegeleiders ruimte krijgen om ook actief mee vorm te geven aan de beleving van hun realiteit. Als twee subjecten in dialoog kunnen cliënt en trajectbegeleider samen werken aan een traject naar tewerkstelling (Rapp, 2006). Onze cartografische analyses tonen bovendien het complex samenspel aan dat gaande is tussen externe gebeurtenissen en innerlijke processen, die allen in verband staan met gebeurtenissen op verschillende levensgebieden. De analyses dwingen ons om de rol van werk an sich te relativeren, zonder daarnaast het belang van waardevol werk uit het oog te verliezen. Het te sterk gefocust zijn op werk alleen zonder rekening te houden met ontwikkelingen op gebied van relaties, wonen, vrije tijd, kan net extra druk op de schouders van de cliënt leggen. Het is met andere woorden van groot belang dat trajectbegeleiders zicht hebben en houden op wat zich afspeelt op de verschillende levensgebieden van de cliënt, op de wel/niet aanwezige hulpbronnen in diens omgeving, en dat ze indien nodig hulpbronnen, steunfiguren, en hulpverlening mobiliseren. 271

15 Hoofdstuk Gecoördineerde trajectbegeleiding met zicht op gerelateerde levensgebieden De cliëntgerichte beoordeling van deze verschillende leefgebieden, het selecteren van de voornaamste aandachtspunten en het formuleren van doelstellingen met bijhorende subdoelen door de cliënt en de case manager vormen de basis voor het opstellen van het begeleidingsplan tijdens een strengths based assessment (Vanderplasschen et al., 2001; Cowger et al., 2006). In functie van een strengths based assessment worden vooral sterke, maar ook zwakke punten nagegaan op verschillende leefgebieden. Deze innovatieve werkwijze biedt ons inziens nieuwe openingen voor trajectbegeleiding naar tewerkstelling voor mensen met psychische problemen. Het impliceert wel dat er moet nagedacht worden over de beschikbare ruimte en tijd én over het mandaat van trajectbegeleiders zoals de trajectbegeleiding in ATB op dit moment wordt georganiseerd volgens het makelaarsmodel. Het te beperkt mandaat van ATB-begeleiders bleek al uit ons vooronderzoek. Arbeidstrajectbegeleiders moeten bijvoorbeeld veel tijd investeren in administratie en registratie, en kunnen bijgevolg minder tijd spenderen met hun cliënten. Dit inzicht wordt nog scherper als we vergelijken met het mandaat van trajectbegeleiders die verbonden zijn aan initiatieven arbeidszorg. De mogelijkheden voor trajectbegeleiding in arbeidszorg zijn oneindig veel groter dan in ATB: arbeidszorg is nog niet erkend en hoeft dus geen verantwoording af te leggen (d.w.z. subsidiëring wordt niet toegekend op basis van doorstroomnormen). Hierdoor hebben trajectbegeleiders in arbeidszorg een ruimer mandaat om zich te engageren in de soms levenslange zoektocht van cliënten naar stabiliteit en werk. Het idee van levenslange carrièreontwikkeling (Pumpian et al., 1997) werkt in dat licht heel verlichtend: het vinden van een job wordt niet gezien als eindstation van de trajectbegeleiding, maar de cliënt heeft ook ruimte om te experimenteren met het uitoefenen van jobs en kan zonder veel problemen opnieuw in trajectbegeleiding worden opgenomen Zelfkennis en verregaand ziekte-inzicht Een bevinding die als een rode draad doorheen alle succesverhalen absoluut centraal staat, is de openheid van de participanten om over hun beperkingen te praten. Bovendien hebben participanten het succes van hun traject vooral te danken aan zichzelf, omdat het succes bij alle mensen komt tijdens en na een periode in hun leven waarbij ze op een eigen unieke manier leerden omgaan met de brede aspecten van leven met een psychische beperking. Mensen gaan, zelfs al heerst er een dwingende taboesfeer, actief op zoek naar de oorzaken en betekenissen van hun beperking. Het spreekt voor zich dat het recovery proces soms een moeizaam, zelfs levenslang proces is dat dag en nacht kan verschillen van persoon tot persoon, met eerlijke ups en downs. Ook vanuit de 272

16 recovery beweging en literatuur daaromtrent waait het inzicht binnen dat survivors niet willen ontkennen dat ze wel degelijk rekening moeten houden met hun beperking (cf. Farkas, 1996; McNamarra, 1996; Russinova, 1999; Saleebey, 1997; Chamberlin, 1997, 1998; Beresford et al., 2000; Wilson & Beresford, 2002; Jacobson & Greenley, 2001; Deegan, 2003; Borg & Kristiansen; 2004; Kristiansen, 2005a, 2005b; Borg & Kristiansen, in press). Tenslotte vormt het hebben van een psychische beperking voor hen een dagelijkse realiteit en is het vooral een opdracht voor de survivors om dit als een inherent deel van hun leven te gaan beschouwen. Mensen met psychische problemen moeten dus gezien worden als ervaringsdeskundigen en experts over hun eigen leven. Mensen bepalen best hun realiteit in dialoog met anderen. Zij kunnen ons best zélf informeren over de ondersteuning die nuttig is in hun ogen. Daarom is het van het grootste belang zelfkennis te laten rijpen en cliënten vanuit hun ziekte-inzicht te laten spreken en richting te laten geven aan alle stappen die worden ondernomen in functie van arbeidstrajectbegeleiding, ook al omdat een veilige uitvalsbasis (een ondersteunende, open relatie met een trajectbegeleider) dan ruimte kan creëren om te experimenteren en eigen mogelijkheden te exploreren. Trajectbegeleiding die geënt is op het strenghts based model van case management laat cliënten bepalen welke de doelstellingen van de trajectbegeleiding zijn, samen met de trajectbegeleider (cf. Saleebey, 2006; Rapp, 2006). Bovendien wordt er op termijn gefocust op het ontdekken van capaciteiten, talenten en nog te ontwikkelen vaardigheden. Trajectbegeleiders vertellen ons dat het uitvoerig opdoen van (werk)ervaringen (zowel positieve als negatieve) noodzakelijk is, zodanig dat ook de negatieve ervaringen heel erg bespreekbaar kunnen worden gesteld. Dit stelt cliënten in staat te leren uit ondervinding Het centraal stellen van het recht op arbeid in het regulier circuit als finaliteit van het traject, ook in arbeidszorg Concrete krachtlijnen voor het actief implementeren van mensenrechten kunnen worden gedistilleerd uit en aangewend op basis van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (VN, 10 december 1948). Ook het Europese Verdrag tot Bescherming van de Rechten en Fundamentele Vrijheden van de Mens (EU, 4 juni 1950) heeft een directe werking in alle Europese lidstaten en is dus afdwingbaar. Wanneer we echter het begrip mensenrechten ten aanzien van mensen met beperkingen (ook mensen met psychische problemen ) willen verfijnen, begeven we ons op glad ijs (Van Hove, 2000). Daartoe werden voor onze doelgroep in het bijzonder, de Principles for the protection of persons with mental illness and the improvement of mental health care (VN, Resolutie 46/119, 17 december 1991) ontwikkeld. De Verenigde Naties verbinden zich via al het voorgaande plechtig tot het opnieuw bevestigen van hun vertrouwen in de 273

17 Hoofdstuk 3 fundamentele rechten, de waardigheid en de waarde van de mens en in de gelijke rechten van mannen en vrouwen. Ze beogen om sociale vooruitgang en een hogere levensstandaard in grotere vrijheid te bevorderen. Wat vooral onze aandacht trekt, is het laatstgenoemde. We willen niet geïnterpreteerd worden als extreem, en benadrukken dus de noodzaak om het recht op arbeid in het regulier circuit te vrijwaren en in te vullen voor, door en met mensen met ernstige psychische problemen. In het verleden werden zij te snel afgeschreven alsof ze onbruikbaar zijn als nutteloze werklozen (cf. Ducket, 2000; Beresford, 2001). Trajectbegeleiding die opgezet wordt in ATB en/of in arbeidszorg moet dit recht kunnen vrijwaren. Dit wordt nog altijd weerspiegeld in het feit dat trajectbegeleiders in arbeidszorg nog steeds geen officieel mandaat hebben om te begeleiden naar het regulier circuit als finaliteit van het traject. Gezien trajectbegeleiders in arbeidszorg momenteel een ruimer mandaat hebben dan trajectbegeleiders verbonden aan ATB, en dus meer ruimte hebben om al het voorbereidende werk met cliënten op te zetten, en een meer intensieve en blijvende begeleiding op te zetten, zorgt dit bij trajectbegeleiders in arbeidszorg voor frustraties. Op het moment dat cliënten er aan toe zijn om te experimenteren met jobs en hun mogelijkheden willen exploreren op de reguliere arbeidsmarkt, zijn ze verplicht aan te kloppen bij de ATB-dienst. Uit ons onderzoek alleen al, en de actieve samenwerking tussen trajectbegeleiders arbeidszorg en ATB in onze intervisiegroep, blijkt dat deze werkingen al doende sterk naar elkaar toegegroeid zijn, maar toch klopt de redenering niet helemaal. Bovendien wil de overheid recent ook meer en meer cliënten naar beschermde arbeidsplaatsen oriënteren, doch dit wordt door trajectbegeleiders betreurd. Kansen moeten open blijven voor mensen met ernstige, chronische psychische problemen om op de reguliere arbeidsmarkt een waardevolle rol als werknemer in te vullen Netwerkontwikkeling Netwerkontwikkeling beslaat voor ons enerzijds de structurele zorgcoördinatie, en anderzijds de individuele afstemming en coördinatie van de zorg. We zullen beide elementen in wat hierna volgt belichten. We zien via ons vooronderzoek een verkokerde, geëchelonneerde dienstverlening aan het werk waarbij wordt voorbijgegaan aan de noden van mensen en hun eigen mogelijkheden en problemen. Het zou goed zijn ook op structureel niveau het op het eigen eiland werken van organisaties te doorbreken, de samenwerking te verstevigen en mensen dichter bij elkaar te brengen. In die zin is het aangewezen met het hele netwerk op een min of meer eenvormige manier de trajectbegeleiding te implementeren en goede afspraken te maken omtrent mandaten. Recent worden ook inspanningen geleverd vanuit het beleid en stuurt men aan op een reorganisatie van de geestelijke 274

18 gezondheidszorg via de uitbouw van regionale zorgcircuits voor bepaalde doelgroepen (Knapen & Van Holsbeke, 1997; Aelvoet & Vandenbroucke, 2001). Modules en zorgtrajecten (een aaneenschakeling van modules) vormen de voornaamste bouwstenen van een dergelijk zorgcircuit en kunnen worden omschreven als een geglobaliseerd zorgaanbod dat een globaal antwoord biedt voor een bepaalde problematiek (bv. tewerkstelling) of voor de problemen van een bepaalde doelgroep (bv. chronisch psychiatrische patiënten) (Vanderplasschen et al., 2005). Zorgtrajecten dienen gezamenlijk aangeboden te worden door een netwerk van zorgeenheden, die hiertoe een formele verbintenis aangaan. Zo zal een zorgtraject tewerkstelling alle noodzakelijke modules (bv. oriëntatie, opleiding, stage ) omvatten die iemand nodig heeft/kan hebben op zijn traject naar werk. Een goede taakafbakening zal nodig zijn om bevoegdheidsconflicten met andere betrokken hulpverleners te voorkomen. Voor een goede afstemming en communicatie tussen de betrokken zorgeenheden zal tevens een zekere mate van standaardisering (bv. procedures, protocollen, registratiesysteem) noodzakelijk zijn (SAMHSA, 1998). Volgens de trajectbegeleiders uit onze intervisiegroep, die dagelijks op barrières botsen in samenwerking met andere initiatieven en diensten, zouden alvast een aantal functies als een initiatief van een netwerk van organisaties samen opgenomen kunnen worden binnen de geest van deze zorgcircuitgedachte. Vooreerst noemen actieve trajectbegeleiders het warm maken van werkgevers voor het in dienst nemen van mensen met psychische problemen als volwaardige werknemers. De arbeidsmarkt is (nog) niet echt afgestemd op het in dienst nemen van mensen met chronische problematiek. Het stigma, schrik, en terecht meer kans op periodieke uitval worden genoemd als ervaren bronnen van aarzeling. Er is met andere woorden nog veel werk aan de winkel. Op dit punt geven trajectbegeleiders aan dat ze met hun energie en ruimte binnen hun bestaande mandaat te kort schieten. Het vraagt enorm veel inspanningen om de cliënt op de reguliere arbeidsmarkt aan werk te helpen en daar eventueel ook het netwerkproces op te volgen, maar het geeft wel nét die final touch aan een traject. Nu gebeurt het contacteren van potentiële werkgevers eerder ad hoc, terwijl trajectbegeleiders aangeven dat het vooral kwestie is een goede match te maken van de juiste persoon op de juiste plaats. Als tweede op te nemen functie van netwerkontwikkeling opperen trajectbegeleiders ook het werken aan individuele, gericht gecoördineerde trajectbegeleiding. We zien bij de verschillende hulpverleners die (zouden moeten) werken rond eenzelfde cliënt vaak een verschillende visie op de cliënt en zijn problemen. Dikwijls wordt deze visie bepaald vanuit de discipline of de organisatie van waaruit men werkt. Het is van belang om te benadrukken dat tegengestelde visies altijd ondergeschikt horen te zijn aan het belang van de cliënt en diens reële noden. De vermeende vraagstelling van de organisatie mag niet primeren op die van de cliënt. Om de individuele coördinatie van de 275

19 Hoofdstuk 3 begeleiding beter af te stemmen op de noden van de cliënt, is het sterk aanbevolen om de relatie van de cliënt met één trajectbegeleider te verstevigen (cf. Rapp, 2006). Passend in de contouren van het model van strengths based case management kan het mandaat van de trajectbegeleider worden uitgebreid, zodat hij/zij als een luis in de pels kan functioneren, en wordt erkend om de belangen van de cliënt te verdedigen bij alle bevoegde instanties. Trajectbegeleiders geven op dit moment aan dat hun mandaat te kort schiet, bvb. om contacten te leggen met centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGGZ) omdat dit nu meestal alleen maar telefonisch kan, om af te stemmen met betrokken therapeuten uit het psychiatrisch ziekenhuis, Om belangenbehartiging op individueel niveau van de cliënt te verzekeren, is naast de veelbelovende methodiek van strengths based assessment, de verwante methodiek van persoonlijke toekomstplanning het vernoemen waard ( person centered planning cf. Butterworth et al., 1997; O Brien en O Brien, 2002). Beide methodieken en invalshoeken zijn er op gericht om het sociaal netwerk waarbij zowel het natuurlijk netwerk als het professioneel netwerk horen rond de cliënt te mobiliseren. Uit de succesverhalen blijkt bovendien het onmiskenbaar belang van de steun van sleutelfiguren uit het sociaal netwerk. Het (her)opbouwen en/of benutten van het natuurlijk netwerk kan immers een sterk ondersteunende rol spelen en de rol van het professioneel netwerk beperken. Het is vaak de gezonde wisselwerking tussen sleutelfiguren uit het sociaal netwerk als totaliteit die mee het succes maken van de trajectbegeleiding Ervaring opdoen in het regulier circuit tijdens de trajectbegeleiding ( direct job placement ) Ervaringen opdoen in het reguliere circuit tijdens de trajectbegeleiding wordt bijzonder positief ervaren door participanten en heeft ook duidelijk een positief effect op het traject. Mensen met een ernstige, chronische psychische problematiek hebben immers vaak zeer veel capaciteiten. De pointe is dat het soms vooral een lange en lastige zoektocht is om die capaciteiten tot hun recht te laten komen op de arbeidsmarkt. Maar eens participanten hun traject achter de rug hebben en zich ingebed weten in een reguliere werkomgeving met veel sociale contacten, is de investering zeker de moeite waard. Zeer veel mensen die zich aanmelden blijken bovendien net op zoek te zijn naar een nieuwe uitdaging in hun leven, omdat ze dreigen vast te lopen in een stereotiep patroon en dikwijls zwaar worden onderschat als (potentiële) werknemers. Het valt bij hen dan ook niet snel in goede aarde om zonder meer te oriënteren naar het beschermde circuit. Mensen komen net naar ATB en arbeidszorg omdat ze graag nieuwe kansen willen krijgen, om zich bij te scholen en zich verder persoonlijk te ontwikkelen. Bovendien speelt ook het loon dat ze krijgen bij velen een grote rol als symbool voor onder/waardering van hun werk. Werken in het beschermde circuit betekent vaak dat mensen het minimumloon krijgen. Onze 276

20 participanten vertoonden bijgevolg vaak allergische reacties ten opzichte van alle voorstellen omtrent oriënteringen, stages en tewerkstellingen die ook maar enigszins ruiken naar bezigheid/beziggehouden worden. In recent onderzoek komt naar voor dat de setting waarin cliënten investeren in oriënteringen, stages en tewerkstellingen een zeer bepalende factor is voor succes; direct job placement in reguliere werkomgevingen geeft cliënten de openheid om op hun eigen tempo het ijs te breken, vertrouwensbanden te laten groeien, de eventuele intensiteit van ondersteuning uit te klaren en nieuw zelfvertrouwen te winnen (cf. Bond et al., 2001; Secker et al., 2001; Borg & Kristiansen, in press). Bond et al. (2001) vonden in dit opzicht dat: What the informants strongly portrayed was the centrality of the work setting in their recovery process, if arenas provided flexible, supportive and safe spaces, and signalled that the work done was a contribution. Ook blijken reguliere werkomgevingen waarin mensen met psychische problemen ingebed raken en zich sociaal geaccepteerd voelen, dikwijls heel bepalend te zijn voor de continuïteit van de job. Onze participanten houden hun job op lange termijn en groeien in hun rol als werknemers, ook vanwege een hogere motivatie Voorlopige conclusies In het vervolgonderzoek was het ons doel om kritische factoren te identificeren voor trajectbegeleiding naar werk die mensen met ernstige en chronische psychische problemen naar betaald werk leidt. We brachten succesverhalen van tien zeldzame hoogvliegers retrospectief in kaart, en werkten bij de analyse nauw samen met actieve en ervaren trajectbegeleiders. We kunnen stellen dat er vooral veel potentieel zit in de werk- en vertrouwensrelatie tussen de cliënten en de trajectbegeleiders om het dominant aanwezige psychiatrisch discours te ontgiften en het pathologisch begrip van psychische problemen kritisch te deconstrueren. Recovery-georiënteerde trajectbegeleiding h/erkent het proces van recovery in die zin dat het doorbreken van taboe en stigma centraal staan in de relatie tussen trajectbegeleider en cliënt. Vooral ondersteuning bieden bij het leren benoemen van beperkingen én eigen mogelijkheden blijkt een opgave te zijn voor trajectbegeleiders als cliënten uit het niemandsland van de psychiatrie komen. Op die manier worden ziekte-inzicht en verregaande zelfkennis van cliënten gestimuleerd. Mensen met psychische problemen zetten in ons onderzoek in de verf dat hun beperking(en) dagelijkse realiteit zijn, maar dat ze dit ook als een inherent deel van hun leven willen en kunnen beschouwen. Ons onderzoek brengt vooral inzichten aan het licht over hun nomadisme als strategie om te overleven. Cliënten moeten dus op elk moment gezien worden als ervaringsdeskundigen en experts over hun eigen leven. Cliënten moeten de kans krijgen hun eigen realiteit te bepalen in dialoog met hun trajectbegeleiders, werkgevers, collega s en ruimer met hun naaste omgeving. Ze kunnen trajectbegeleiders best zélf informeren over de 277