Anabolica voor mensen

Transcriptie

1 058 1 Anabolica voor mensen Inleiding Anabolica zijn steroïde preparaten, verwant aan het mannelijk hormoon testosteron, die sinds vele jaren in de medische praktijk worden toegepast vanwege hun eiwitsparende of anabole werking. Bij ernstig verzwakte patiënten tengevolge van een slopende ziekte of zware operaties, alsmede bij patiënten met een bloedarmoede tengevolge van een nierdialyse, sommige vormen van osteoporose of een kwaadaardige ziekte zijn de anabolica belangrijke therapeutische middelen. Buiten de strikt medische toepassing worden de anabolica de laatste tien jaar in de sport toegepast met het doel de spiermassa en de bloedaanmaak flink te laten toenemen. Steroïde hormonen Cholesterol is de grondstof van alle steroïde hormonen die in het lichaam worden gemaakt. Deze hormonen worden uitsluitend gemaakt in de bijnier, de zaadbal en de eierstok. De synthese loopt in deze endocriene klieren deels parallel. et mannelijk hormoon testosteron wordt geproduceerd in de zaadbal, maar in veel geringere hoeveelheden ook in de bijnier en de eierstok. De verschillende steroïde hormonen zijn chemisch nauw verwant, maar hun werkingsmechanisme is geheel verschillend. De chemische structuur van cholesterol, testosteron, dihydrotestosteron (DT) en oestradiol is gegeven in figuur 1.

2 058 2 Anabolica voor mensen Uitgangsstof Geslachtshormonen cholesterol oestradiol testosteron 5-a-dihydrotestosteron Metabolieten androstenedion androsteron 5-a-androstandolon epitesteron etiocholanolon 5-b-androstanolon 5-a-androstandiol 5-b-androstandiol Figuur 1. Vorming en afbraak van testosteron. De anabole en androgene werking van testosteron Testosteron wordt in de zogenaamde Leydig-cellen van de zaadbal gemaakt en aan het bloed afgegeven, getransporteerd naar de verschillende doel - of targetorganen waar testosteron door beïnvloe-

3 058 3 ding van het DNA de produktie van eiwitten bevordert (anabole werking). Testosteron heeft primair invloed op de ontwikkeling van de geslachtsorganen in de mannelijke richting (androgene werking) en een secundaire androgene werking op de stembanden (diepe stem), de huid (dikke huid, baardgroei, kaalheid), de hersenen (agressie) enzovoort. Door zijn anabole werking is testosteron verantwoordelijk voor de typisch mannelijke spierontwikkeling. Daarnaast stimuleert testosteron de aanmaak van rode bloedcellen (erytropoiëse). Door sommigen wordt deze laatste werking ook als anabole werking aangemerkt. Testosteron wordt in de medische praktijk in hoofdzaak toegepast als mannelijk (androgeen) hormoon en in de sport als anabool steroïde. De produktie van testosteron staat onder invloed van de gonadotrope hormonen FS (follikelstimulerend hormoon) en L (luteotroop hormoon) uit de hypofyse (een orgaan van de hersenen) die op hun beurt weer gestuurd worden door gonadotroop-releasing hormonen (GnR). Testosteron heeft echter weer een remmende invloed op de produktie van GnR, FS en L. Bij een te grote produktie van testosteron remt het dus via een terugkoppelingsmechanisme zijn eigen produktie (feedbackremming). Bij de ontwikkeling van synthetische anabole steroïden wordt getracht steroïden te synthetiseren die wel anabool werkzaam zijn, maar de androgene werking en de feedbackremming missen. Uit dierproeven, waarbij de groei van de zaadblaas bij de gecastreerde rat als maatstaf voor de androgene werking werd gebruikt en de groei van de musculus levator ani (een spiertje in de bekkenbodem van de rat) als maatstaf voor de anabole werking (ershberger test), blijkt dat de anabole werking tot op zekere hoogte los te maken is van de andere effecten van testosteron. In de kliniek bleken anabole steroïden in lage doses therapeutisch werkzaam te zijn in doseringen die geen androgene neveneffecten zoals acne, agressiviteit en remming van de eigen produktie van testosteron (steriliteit) veroorzaakten. Bij hogere doses blijkt de androgene werking van anabolica

4 058 4 Anabolica voor mensen weer tevoorschijn te komen. et gebruik van anabolica bij vrouwen leidt vaak tot virilisatieverschijnselen (onder andere een lage stem). Metabolisme van testosteron en verwante anabole steroïden Testosteron wordt in de cellen van sommige doelorganen omgezet in 5-α-dihydrotestosteron (5-α-DT). In andere organen kan het worden omgezet in oestradiol. (Zie figuur 1.) Nu blijkt dat 5-α-DT tienmaal zo sterk aan androgeenreceptoren bindt dan testosteron zelf. De androgene werking van testosteron berust daarom op 5-α- DT. In de hersenen wordt testosteron omgezet in oestradiol. De zogenaamde feedbackremming van testosteron berust op genoemde omzetting. In sommige doelorganen zoals de skeletspier en de hartspier wordt testosteron niet omgezet en werkt testosteron als zodanig. Testosteronderivaten, verkregen door chemische modificatie verschillen qua metabolisme en qua binding aan de receptoren in de cellen van de doelorganen. Uit receptenonderzoek blijkt dat 19-nortestosteron (nandrolon) ongeveer even sterk aan receptoren in verschillende doelorganen (prostaat, zaadblaas, haarfollikelcellen, skelet- en hartspier en thymus) bindt als testosteron. De overeenkomstige dihydroverbinding van 19-nortestosteron heeft een zwakkere binding aan de androgeenreceptoren. In organen waar 5-α-DT de androgene werking ontplooit zal 5 Nor DT dus minder werken. et gevolg is dat nortestosteron relatief beter anabool werkt dan testosteron. De verschillen in receptorbinding zouden dan ook een verklaring kunnen zijn voor het verschil in dissociatie van eigenschappen tussen testosteron en 19-nortestosteron en zijn verbindingen. In de lever wordt testosteron in een groot aantal onwerkzame steroïden omgezet, zoals androsteron en etiocholanolon. (Zie figuur 1.) Deze metabolieten worden in de vorm van conjugaten (steroïde gekoppeld aan glucuronzuur) in de urine uitgescheiden. Analoge metabolieten worden ook gevonden in de urine van vrijwilligers na toediening van 19-nortestosteronverbindingen.

5 058 5 Testosteronverbindingen Testosteron wordt in het lichaam snel afgebroken. Daarom is testosteron oraal toegediend weinig werkzaam en wordt testosteron bij voorkeur als een depotpreparaat in een spier ingespoten. Een depotpreparaat wordt verkregen door testosteron te veresteren met een vetzuur. Dit heeft tot gevolg dat het testosteron zelf pas beschikbaar komt na hydrolyse van het depotpreparaat in het bloed. Testosteroncaprionaat (gecombineerd met enige andere testosteronesters: Sustanon R ) is een depotpreparaat dat intramusculair wordt ingespoten en zodoende over langere tijd (circa een week) testosteron aan het bloed afgeeft. Testosteronundecanoaat (Andriol R ) is wel oraal werkzaam. et is zeer vetoplosbaar en wordt via het lymfatisch systeem vervoerd waardoor voortijdige afbraak in de lever wordt vermeden. Testosteronundecanoaat werkt betrekkelijk kort en moet dagelijks worden ingenomen. Classificatie van anabole steroïden De anabole steroïden kunnen in drie groepen worden ingedeeld. In figuur 2 is van elk van deze groepen een voorbeeld gegeven van een bekende stof. a. Steroïden die nauw verwant zijn aan testosteron, zoals dromostanolon en methenolon. Deze verbindingen zijn oraal ook praktisch onwerkzaam. Afscherming van de 17- groep van methenolon door verestering met azijnzuur levert een betrekkelijk stabiele verbinding op die oraal wel effectief is. etzelfde geldt voor de propionzuurester van dromostanolon. b. 19-Nortestosteron (nandrolon) en verwante steroïden missen de methylgroep op C19. Nandrolon wordt als een ester (bijvoorbeeld decanoaat in Deca-Durabolin R ) intramusculair toegediend. De werkingsduur wordt hierdoor lang (weken). Sporen van 19-nortestosteron zijn nog meer dan een half jaar na een intramusculaire injectie van 100 mg in de urine aan te tonen (dopingonderzoek).

6 058 6 Anabolica voor mensen a) b) c) C3 C N N methenolon Figuur 2. nandrolon nortestosteron stanozolol Classificatie van anabole steroïden: enige voorbeelden. c. De methyltestosteronderivaten bevatten een extra methylgroep op de 17 plaats. ierdoor worden de steroïden stabieler en zijn dan ook oraal werkzaam. Bekende stoffen uit deze groep zijn methandiënon (Dianabol, uit de handel), oxandrolon (Anavar R ), stanozolol (Stromba R ). Toepassing van anabole steroïden in de medische praktijk Bij patiënten met een verhoogde eiwitafbraak na zware chirurgische ingrepen of ernstig letsel kan het gebruik van anabole steroïden, naast parenterale voeding (infuus), zinvol zijn. Bij bepaalde vormen van bloedarmoede kunnen anabole steroïden in hoge doses helpen de aanmaak van bloedcellen te stimuleren. Zo zijn anabole steroïden, met name de parenterale preparaten zoals nandrolondecanoaat (Deca-Durabolin R ), met succes toegepast bij de bloedarmoede die optreedt bij nierpatiënten die gedialyseerd worden. Bij patiënten met osteoporose bij wie door afname van de botmassa een verhoogde kans op botbreuken bestaat, kan langdurige behandeling met anabole steroïden, bijvoorbeeld nandrolondecanoaat, leiden tot een toename van de botmassa. ok met stanazolol zijn positieve effecten op het bot bij dergelijke patiënten beschreven. Door de feedbackremming kunnen anabole steroïden de testisfunctie onderdrukken (steriliteit). Bij vrouwen kunnen anabole steroïden aanleiding geven tot het op-

7 058 7 treden van virilisatieverschijnselen (bijvoorbeeld stemverlaging, versterkte haargroei op het gezicht, armen en benen, acne) en menstruatiestoornissen. Anabole steroïden mogen bij kinderen slechts onder nauwkeurige controle van de geslachtelijke ontwikkeling en de skeletrijping worden toegepast. et optreden van ongewenste bijwerkingen hangt af van het preparaat, de conditie van de patiënt, de dosis en de duur van de behandeling. oge doses van oraal werkzame preparaten, met name de C17-gemethyleerde verbindingen, kunnen leverbeschadiging veroorzaken en in sommige gevallen geelzucht of leverkanker. Anabole steroïden in de sport In tegenstelling tot de bovengenoemde medische toepassingen van anabolica staat de overdreven belangstelling ervoor in de sport. Anabolica worden aangewend om na intensieve training of een zwaar seizoen sneller te herstellen of om de bloedaanmaak te bevorderen, zodat het zuurstoftransporterend vermogen toeneemt. In deze gevallen gaat het om een korte kuur over een korte periode met voornamelijk depotpreparaten. Anabolica worden ook gebruikt om de spieropbouw te vergroten en dus de spierkracht, met name bij explosieve sporten, te vergroten (krachtsporten). Anabolica worden ook veel gebruik in de wereld van de bodybuilders. Matig gebruik onder goed medisch toezicht van met name depotpreparaten door sportlieden levert weinig gevaar op voor de gezondheid. In de sport worden anabolica echter ook buiten het medisch circuit om gebruikt, terwijl daarbij het accent ligt op de orale preparaten welke op zich al meer risico s meebrengen dan de depotpreparaten. Vaak worden deze preparaten buiten de arts om, langdurig en in grote doseringen toegepast wat gevaren voor de gezondheid kan opleveren. Dit heeft geleid tot een verbod tot het gebruik van anabole steroïden in de sport. Doordat er goed georganiseerde illegale circuits bestaan, waarbij vaak middelen van onbekende herkomst betrokken zijn, blijken anabole steroïden toch op ruime schaal beschikbaar te zijn. De keuze van deze verboden middelen wordt mede ingegeven door de mogelijkheid de dopingcontrole (na een wedstrijd) te omzeilen.

8 058 8 Anabolica voor mensen Wanneer anabolica tijdens de trainingsfase worden toegepast, zal bij de dopingcontrole nauwelijks iets worden teruggevonden, zeker als kortwerkende preparaten worden gebruikt. Individuen die veel anabolica gebruiken en dus hun eigen hormoonproduktie hebben ontregeld, worden meer afhankelijk van deze middelen en zullen ze dus nog tot vlak vóór de wedstrijden gebruiken. Dit zijn vooral degenen die bij de controle positief worden gevonden. De dopingcontrole van IC-laboratoria, zoals die in Nederland door het Nederlands Instituut voor Drugs en Doping Research (NIDDR) wordt uitgevoerd, heeft invloed op het gebruik van de verschillende anabolica. De afgelopen jaren werd nandrolon veelvuldig als doping in de sport aangetoond, omdat deze stof vanwege de depotwerking zeer lang in het lichaam blijft. et accent bij het gebruik ligt nu op de orale preparaten en niet op de depotinjecties. Naast de synthetische anabolica wordt testosteron zelf ook veelvuldig gebruikt. ierbij doet zich het probleem voor dat testosteron een lichaamseigen hormoon is. Toch blijkt testosterongebruik aantoonbaar. et lichaam maakt naast testosteron het isomere epitestosteron in een verhouding van 1:1. Bij meting blijkt de verhouding testosteron/epitestosteron (T/E) tussen 0,5 en 2 te liggen. Door extra toediening van testosteron stijgt de T/E-verhouding. In het NIDDR is gevonden dat na inneming van een capsule testosteronundecanoaat (Andriol R ) de T/E-verhouding dezelfde dag tot meer dan 50 kan oplopen, terwijl een dag later de verhouding daalt tot minder dan 6. p zuiver statische gronden heeft het IC besloten dat een T/E-verhouding van groter dan 6 duidt op testosterongebruik. In principe is deze aanname niet 100% zeker, omdat bij uitzondering een T/E-verhouding hoger dan 6 van nature mogelijk is. Literatuur Kochakian, C. D. (ed.), Anabolic-androgenic Steroids, Springer Verlag, Berlin/eidelberg, New York (1976). Eikelboom, F. A., van der Vies, J. (eds.), Anabolics in the 80 s, Acta Endocrinol, 110, Suppl. 271 (1985). aupt,. A., Rovere, G. D., Anabolic steroids; a review of the literature, Am. J. Sports Med, (1984).

9 058 9 Murad, F., aynes Jr., R. C., Androgens and anabolic steroids, in: A. Goodman, L. S. Goodman en A. Gilman, eds., The Pharmacological Basis of Therapeutics, MacMillan Publ. Co., New York (1980a), pp Boer, D. de, Anabole steroïden, thesis. juli 1988 Prof. dr. J. M. van Rossum Rijksuniversiteit Utrecht NIDDR, Vondellaan 14