seminar SAAMHORIGHEID

Transcriptie

1 seminar SAAMHORIGHEID Rein Luuring / 2016 Seminar blok B Docent Laurens Vreekamp 3790 woorden 1

2 INHOUDSOPGAVE Inleiding 3 1. Wat is saamhorigheid en hoe ontstaat dit? 4 2. Wat is de doelgroep en hoeveel daarvan durven te dansen? Hoe laat je diegene die niet durven te dansen, uit hun comfort zone treden, en participeren aan het dansconcert? Conclusie Dan Deacon Bronnenlijst 13 2

3 INLEIDING Ik zit in een dansgroep genaamd 155 (eenvijfvijf). We treden vaak op in het theater en tussendoor ook op feestjes. We lopen steeds meer aan tegen de beperkingen van de kunst en het theater. In de theaters kunnen mensen alleen maar zitten, stil zijn, en concentreren op het stuk. Je zit met veel mensen in een ruimte maar niemand heeft interactie met elkaar. We zoeken naar een vorm waar dans meer toegankelijk is. Na onze aankomende festival tour die eindigt met zijn reprise in het voorjaar van 2016, willen wij van 155 weer gaan maken. Wij willen verder waar de festivals gestopt zijn, we willen kijken hoe een uitgaansavond gecombineerd kan worden met een dansvoorstelling, kijken hoe een popconcert naadloos over kan lopen in een rare vorm van publieksparticipatie, en hoe we samen met het publiek een avond kunnen creëren. Hiervoor gaan wij samen werken met Joost Maaskant alias Maask, een stem kunstenaar en standup comedian, die de afgelopen 2,5 jaar de poppodia en festivals heeft veroverd. Samen willen wij de grenzen laten vervagen tussen poppodium en schouwburg, publiek en schouwburg, publiek en performers, choreografie en improvisatie. Ik ben van mening dat er pas een avond gemaakt kan worden als de artiest en het publiek samen op één golflengte zit. Pas dan kan een artiest de zaal naar een hoger niveau brengen, en de avond van je leven bezorgen. Ook denk ik dat niet alleen de artiest hiervoor de leidende factor hoeft te zijn, ook het publiek kan elkaar en de artiest beïnvloeden. Ik wil weten hoe ik het publiek bij een optreden kan betrekken en samen een avond kan maken. Ik heb aan de hand van deze punten een onderzoeksvraag opgesteld. Op welke manier maak je het publiek onderdeel van een dansconcert zodat er saamhorigheid ontstaat? 3

4 1. WAT IS SAAMHORIGHEID EN HOE ONTSTAAT DIT? We willen dus uiteindelijk saamhorigheid creeëren met het publiek, maar wat is saamhorigheid? Dit zodat hier geen misvattingen over kunnen ontstaan, en zodat we gericht kunnen gaan werken. Eerst gaan we achterhalen wat de precieze definitie is van het woord saamhorigheid. Encyclo is een website en brengt alle woordenlijsten op het internet samen om het zoeken naar woorden gemakkelijk te maken, en zo komen we tot de letterlijke betekenis van saamhorigheid: Het gevoel dat je bij elkaar hoort (Encyclo, 2007). Nu is dit heel breed, en wil ik hier wat dieper op in gaan. Laten we naar het begin gaan want, hoe is saamhorigheid ontstaan, en waarom bestaat dit fenomeen? De Correspondent is een medium die volgens hun, de wereld van meer context voorziet, door het nieuws in een breed perspectief te zetten. Om zo inzicht te bieden in hoe de wereld werkt. Tim Vernimmen, schrijver van de Correspondent zoekt uit hoe wij als mens zijn geworden, tot hoe we nu zijn. Hij schrijft een stuk over saamhorigheid en de mens, en daarvoor gebruikt hij Robin Dunbar een evolutionair psycholoog afkomstig van de Universiteit van Oxford als bron, waar Dunbar de introductie tot de evolutie van de mens uitlegt aan de hand van twee belangrijke principes (T. Vernimmen, 2015). Dunbar verteld over dat er bij primaten - apen en mensen dus - een nauw verband bestaat tussen de grootte van de hersenen, en de grootte van de groep waarin ze leven en de afmetingen van hun hersenen. Vernimmen denkt dat dit komt doordat complexe sociale interacties veel verstand vraagt. Bij de meeste dieren die in een groep leven kennen elkaar niet echt, maar bij primaten is dit anders. Zij weten heel goed wie in de groep wie is. Door de grootte van de schedel af te meten kunnen we te weten komen hoe groot de groepen waren. We spreken over de groep die van belang is, de groep waarmee we een betrouwbare sociale relatie hebben. Bij chimpanzees is dit gemiddeld 50, en bij de mens zijn dat er zo n 150. Dit getal staat bekend als Dunbar s number en blijkt ook in tijden van sociale media nog te kloppen. Naarmate de groep groeit, ontstaat er meer tijd in het smeden van sociale banden doordat het steeds belangrijker wordt om vriendschappen te onderhouden. Vriendschappen geven je zekerheid. 4 Apen versterken onderlinge banden door middel van vlooien. Wij als mens hebben daar nu geen tijd meer voor. Dunbar zegt dat wij dit doen met lachen, want daarbij komen ook endorfines vrij, net als bij vlooien. Endorfine heeft een pijnstillende werking, en geeft je een lekker gelukkig gevoel. Apen lachen ook, maar de mens doet dit vaker en anders. Het zorgt ervoor dat je je band met meerdere mensen tegelijk kunt versterken, aldus Dunbar. De mens werd slimmer en leerde vuur maken. Nu kon men gebakken vlees en gekookte wortelknollen maken, wat meer voedingsstoffen opleverde. Dat bespaarde de mens heel wat tijd. Samen werd er eten klaar gemaakt, wat zorgde voor een

5 gevoel van verbondenheid. Als onze maag goedgevuld is komen er endorfines vrij die voor een gevoel van verzadiging zorgen. Bij feestmaaltijden heb je de neiging nóg meer te eten, waardoor er nóg meer endorfines vrij komen, en het nog gezelliger wordt. De mens vormde nóg grotere met honderden leden. Eten en lachen zijn dan onvoldoende, vrees ik. :zegt Dunbar. Volgens hem kwam er nog een veel sterker bindmiddel: zang en dans. Bij beide komen ook endorfines vrij. Hij zegt dat zingen in het verlengde ligt van lachen. Zingen is ook aanstekelijk, alleen kunnen we dit langer volhouden. Zang en Muziek, worden ondersteund door opzwepende ritmes die ons aanzetten om synchroon te bewegen. Experimenten suggereren dat de dosis endorfines verdubbeld wanneer we synschroon bewegen. Iedereen die wel is naar een festival of feest is geweest weet dat dit een zekere verbondenheid creëert. Saamhorigheid betekent dus letterlijk, het gevoel dat men bij elkaar hoort. Voordat dit gevoel ontstaat moeten mensen eerst bij elkaar komen. De eerste reden om bij elkaar te komen was veiligheid. Daarna waren groepen zo groot geworden dat niet iedereen meer hoefde te jagen of te verzamelen, en had men tijd om sociale banden te maken wat uiteindelijk steeds belangrijker werd. Om die banden te versterken gebruikte men als eerst humor, want zo kon men ook gemakkelijk meerdere banden tegelijk behouden, en komen er endorfines vrij. Endorfine is het stofje dat zorgt dat jij je gelukkig voelt. De mens werd slimmer en ontdekte vuur, waarmee men moeilijk bereidbaar eten klaar kon maken zoals wortels. Het eten werd gezamenlijk bereidt, wat endorfines los maakt, en er was vollop eten wat er voor zorgt dat er nóg meer endorfines vrijkomen in je lichaam. (Vernimmen, T. 2015) Zingen ligt in het verlengde van lachen en werkt aanstekelijk. Zang en muziek werd ondersteund door opzwepende ritmes waardoor men synchroon ging bewegen. Dit zorgt voor een verdubbeling van de endorfines en creëert een zekere verbondenheid, lees saamhorigheid gevoel. 5

6 2. WAT IS DE DOELGROEP EN HOEVEEL DAARVAN DURVEN TE DANSEN? De doelgroep zal vrij breedt zijn, en elke keer zal het publiek anders zijn. Wat ik wel kan zeggen is waar we ons op gaan richten. Er is onderzoek gedaan naar succesvolle methodieken voor jongerenmarketing in de podiumkunsten door Ranshuyzen et al in Ondanks dat dit tien jaar geleden is, denk ik nog steeds dat het onderzoek nog relevant is omdat de bezuinigingen er alleen voor zorgen dat er minder cultureel aanbod is. Ik denk dat daarom alleen de betere succesvolle theatergezelschappen overblijven, wat er voor zorgt dat het niveau hoger ligt, en dat er alleen maar meer mensen naar theater zullen gaan. Dit blijkt ook uit een krantenbericht van de officiele theaterkrant: Volgens de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD) weet het publiek de weg naar de theaters, concerten en festivals steeds beter te vinden. Dat zou blijken uit de jaarlijkse gegevens van de VSCD. aldus (Van der Weijden,2014). In het onderzoek wordt de doelgroep onderverdeeld op basis van gedrag. Als eerste, de niet geinteresseerden; dit zijn mensen die zich afkeren van de kunst en cultuur en nooit theaters bezoeken. Het zijn vijftien tot en met achtienjarige jongeren die vaak lager zijn opgeleid waarvan de ouders zijn ook niet cultureel actief zijn. Het zijn vaak werklozen en voortijdig schoolverlaters. Dan heb je de latent geinteresseerden, en dit zijn de mensen die argwanend zijn, maar wel open staan voor kunst en cultuur. Ze zijn vaak jonger dan zeventien jaar, en komen meestal incidenteel naar een theater. Ze hebben veel vrije tijdsbesteding, en wisselen tussen veel keuzemogelijkheden wat er voor zorgt dat ze niet altijd voor theater kiezen, wel vaker voor popconcerten, cabaret en andere podiumkunsten die buiten de reguliere podia. Sommigen zijn zelf amateurkunstenaars. De laatste, de geinteresseerden; de jongeren die positief kijken naar kunt & cultuur, en ook regelmatige bezoekers zijn van het theater. Het zijn hoger (VWO, HBO, en universitaire studenten en afgestudeerden) opgeleide kinderen (vooral meisjes) waarvan de ouders cultureel actief zijn. De leeftijd varieert tussen de achttien en de vijfentwintig jaar. Ze ondernemen binnenshuis als buitenshuis educatieve activiteiten, en schaffen een Cultureel Jongeren Paspoort (CJP pas) aan waarmee je korting krijgt op veel culturele diensten, aldus (Ranshuyzen et al., 2004, p. 15). De latent-geinteresseerden en de geinteresseerden zijn de twee jongeren groepen waar wij ons op willen gaan richten. Van deze groep danst ongeveer 53% meer dan twaalf keer per jaar, waarvan maar een klein gedeelte lid is van een dansclub of dansschool. De rest 6

7 is dansen tijdens het uitgaan of thuis, of tijdens een prive feest (SCP et al., 2009). Dit was in 2009, nu zes jaar later zijn het aantal festivals gegroeid, wat zorgt voor nog meer mogelijkheden om te dansen. (Van de Haterd.,2014) bron: SCP et al., 2009) Het publiek waar wij ons op gaan richten, de geinteresseerden en de latent-geinteresseerden tussen de 18 en 35 jaar zijn dus wel redelijk gewend om in het openbaar te dansen, als wij als artiest bij wijze van spreken dans-opdrachten geven, moeten deze van een laag niveau zijn om met iedereen rekening te houden. Er zullen ook mensen aanwezig zijn die niet durven te dansen op een plek waar veel mensen zijn. 7

8 3. HOE LAAT JE DIEGENE DIE NIET DURVEN TE DANSEN, UIT HUN COMFORT ZONE TREDEN, EN PARTICIPEREN AAN HET DANSCONCERT? Waarom durven mensen niet altijd te dansen in het openbaar? Waarom zijn mensen uberhaupt bang? En wat gebeurt er met je wanneer je bang bent? Een artikel van de Scientific American uit 2008 (Brown., 2008) legt uit dat onbewuste entertainment zoals het fenomeen dat er voor zorgt dat wij onbewust met onze voeten gaan mee tikken op een beat, ons instinct voor dansen reflecteerd. Het lijkt erop dat onze hersenen om ritme heen geevolueerd is. In het onderzoek is vastgelegd dat tijdens alle beweeg taken in hun studie er hersenactiviteit ontstaat in verschillende gebieden van de hersenen die corresponderen met het centrum van Broca. Dit is het gebied dat geassocieerd is met ons spraak vermogen. Dit onderbouwt dat dans begon als een vorm van karakteristieke communicatie. Beweging is een sterke vorm van expressie. Maar waarom doet iedereen dit niet gewoon? We leven tegenwoordig in een samenleving waar veel van ons verlegen, introvert en geremd zijn als we praten over expressie aldus (Rubin., 2012). Dit is jammer omdat we veel van onze traumatische emoties en ervaringen vasthouden op celniveau. Zonder te bewegen wordt het heel moeilijk voor ons lichaam om deze belevenissen te verwerken. Als dieren oog in oog staan met gevaar ontstaat er een stress reactie fight, flight or freeze. Na het bevriezen, als al het gevaar weg is, gaat het dier zweten en rillen om de opgedane trauma te verwerken en op deze manier het lichaam herstart. Wanneer mensen worden geconfronteerd met gevaar, zorgt de grote opwinding van het sympathische zenuwstelsel ervoor dat de parasympathische processen onderdrukt wordt waardoor trauma s en belevenissen vast komen te zitten in ons lichaam. Het parasympatische zenuwstelsel beinvloed de inwendige organen, het stimuleert tijdens slaap celgeneratie en de opbouw van onze lichaamreserves. Op deze manier verwerkt het lichaam geen trauma s en belevenissen waardoor deze vast komen te zitten in ons lichaam. Dit kan in extreme gevallen leiden tot zaken als post-traumatische stress en paniekstoornis. Vanuit de denkwijze dat lichaam en geest onafscheidelijk zijn wordt dans- en bewegingstherapie al lange tijd gebruikt om trauma s te verwerken. Soms zijn er geen woorden die een gevoel kunnen beschrijven of ligt het te gevoelig dat ze niet uitgesproken kunnen worden. Dan kan beweging ervoor zorgen dat deze kritische verwerking wel plaatsvind in een veilige ruimte met enige afstand van de intense emoties. Niet alleen trauma s kunnen verwerkt worden, ook stress kan verwerkt worden door middel van dans, aldus (Rubin., 2012). 8 Men durft vaak niet te dansen wanneer er onbekende mensen aanwezig zijn. Wat er met je gebeurt is dat je oncomfortabel begint te worden zodra je iets moet doen waar je onzeker over bent. Dit komt doordat je in je leven een strategie ontwikkeld om je te helpen overleven. Wat succes geeft houd je erin en wat niet werkt vergeet je. Je ontwikkeld iets wat werkt voor jou. Het is jouw mentale beeld over wat jij wel en niet kunt. Je comfort zone is dat plekje waar jij je prettig en veilig voelt. Je verlaat deze zone pas zodra je je gaat begeven in een nooit eerder beleefde situatie waar-

9 van je onzeker bent of je het kunt of niet. Mensen zijn niet zozeer bang voor verandering, elke dag komen we nieuwe dingen tegen. Nee, we zijn bang om het oude achter ons te laten. Nu weten we wat we hebben, zodra we dit achterlaten wordt alles onzeker, en het is deze onzekerheid waar we moeilijk mee om kunnen gaan. Wij mensen voelen aan wanneer we aan de rand van onze comfort zone zitten, dat voelen wij aan. Uit voorzorg bedenken wij onbewust mentale barrieres (smoesjes). Een deel van jou wil ontdekken (fight), een ander deel wil zekerheid en beschermt je ervoor je comfort zone te verlaten. De fight-flight reactie treedt op, dit is een term die bedacht is in 1915 door psycholoog Walter Canon. De term beschrijft de instinctieve biologische reactie van alle dieren wanneer zij angst voelen. Adrenaline giert door het lichaam om de spieren klaar te maken om weg te rennen (flight). Bloedvaten aan de oppervlakte knijpen samen zodat mogelijk bloedverlies geminimaliseerd wordt, en zintuigen zoals zicht en reuk worden aangescherpt. Later is er een derde reactie toegevoegd, de Freeze reactie. Bij mensen kan de freeze reactie zijn dat je gaat brabbelen, of Dit is treedt op tijdens gevaar, een voorbeeld is wanneer iemand in een donkere steeg loopt en een verdacht geluid hoort. Zonder te denken stopt de persoon, de zintuigen worden sterker, ogen gaan open staan, en in sommige gevallen wordt de ademhaling gestopt om beter te kunnen horen. Je zou denken dat je beter gelijk weg kunt rennen tijdens potentieel gevaar, dit is niet het geval. In het wild reageren roofdieren juist op beweging, als je plots stil staat is er een kans dat het roofdier jou overziet. Sommige dieren gaan een stapje hoger en spelen dood. Dingen die al dood zijn worden vaak niet gelijk opgegeten in de natuur als veiligheid tegen vergiftiging (Hampton., 2015). Hoe lastig het ook kan zijn om je comfortzone te verlaten, juist buiten die comfort zone liggen de echte beloningen in het leven. aldus (Hermus., jaar onbekend). Door jezelf te weerhouden om de comfort zone te verlaten belemmer je je persoonlijke groei. Je groeit namelijk echt door steeds nieuwe dingen te proberen, en grenzen te verleggen. Want wat er gebeurt wanneer je je buiten de comfort zone begeeft is dat je aan jezelf bewijst dat je iets kan. Men groeit door blijkbaar enge onbekende dingen te doen. Alleen op reis gaan, een berg beklimmen, een eerste workshop geven, voor het eerst presenteren. Door er vaker uit te stappen vergroot je je comfort zone,en wordt je zelfstandiger, zelfverzekerder en onafhankelijker. Wanneer jij regelmatig vreemde mensen op straat hebt aangesproken vind je dit niet eng meer. Als jij het eng vind om te presenteren voor een groepje mensen, moet jij bedenken dat grote artiesten optreden voor een uitverkocht Ziggodome. Zij hebben deze drempel al lang overwonnen. Zo kun je dansen in het opebaar ook zien als een drempel die je kunt overwinnen. Door jezelf uit te dagen de eerste stappen buiten je comfort zone steeds opnieuw te wagen zul je snel groeien, en zul je jezelf steeds vrijer en onafhankelijke voelen. 9

10 We weten nu dat we met dans, humor, zang en muziek saamhorigheid kunnen creeren. Iets wat ik eigenlijk al een beetje verwacht had, want dit zijn de ingredienten die je op elk festival, clubavond of concert kunt zien. We weten nu ook dat het noodzakelijk is voor mensen om te dansen om sterker te worden en te groeien als persoon. Maar waar moeten we op letten als we mensen willen laten participeren? Jane Mcgonical schreef in 2001 het boek Reality is broken: Why Games Make Us Better, and How They Can Change The World. Hierin beschrijft zij dat Gamen en het echte leven twee dingen gemeen hebben; Beide motiveren ze jou om iets te doen dat betekenis heeft, bijvoorbeeld een stempel achterlaten op de echte wereld nadat je er niet meer bent, betekenis geven aan je korte leven. In de game wereld wordt je gemotiveerd om een eindbaas te verslaan of om de fictieve wereld te redden. In beide gevallen wordt je geinspireerd om te gaan samenwerken. In de echte wereld ontkom je bijna niet aan samenwerken. Samenwerken gebeurt overal, op school, bijne elke baan baan en in bijna alle sporten werk je samen. In online games werk je vaak samen om een zoektocht te behalen die in je eentje onmogelijk zal zijn. Je hebt meerdere spelers nodig om een taktiek te bedenken waarbij je de vaardigheden van elke speler nodig hebt om een eindbaas te kunnen verslaan. Dit lukt natuurlijk niet altijd, wat resulteerd in falen van het behalen van je doel. Maar het leuke aan gamen is, is dat je gewoon overnieuw kunt beginnen. Maar dit kan ook in het echte leven, alleen doen we dit niet. We voelen ons verslagen, angstig en depressief wanneer we een tegenslag krijgen. We feel that we are not as good in reality than we are in games. aldus (Mcgonical., 2001). Waarom maakt dit in games wel mogelijk, dat mensen telkens opnieuw proberen en obstakels overkomen? Mcgonical benoemt drie dingen waar dit aan ligt; Er valt meer te bereiken in games,waar de taken niet onmogelijk zijn. Gamers geloven altijd dat je een spel succesvol kunt uitspelen, ook al lijkt het onmogelijk. In games ontstaan er sterkere sociale relaties, uit onderzoek is gebleken dat we mensen meer mogen nadat we samen een spel hebben gespeelt. Dit komt volgens Mcgonical omdat je veel vertrouwen nodig hebt om samen een spel te spelen. Je vertrouwt erop dat anderen er even veel tijd in steken, we volgen dezelfde regels, en ze waarderen hetzelfde doel tot het einde van het spel. Als gevolg hiervan bouw je een sterke sociale band op. Tot slot krijg je in games betere feedback, de gamers voelen zich meer gewaardeerd, dit komt omdat je in games meer feedback krijgt. Je ziet bijvoorbeeld altijd hoever je bent met het behalen van een belangrijke taak. Zo krijg je al snel een beloning voor het verzamelen van de raarste ingredienten aldus (Mcgonical., 2001). De drie benoemde punten wil ik omvormen tot drie hoofdregels waar ik ten alle tijde op moet letten tijdens het dansconcert om het publiek te laten participeren. 10

11 4. CONCLUSIE De taken moeten niet onmogelijk zijn. Het publiek moet geloven dat ze de opdracht om te participeren aan kunnen. Wanneer de opdracht te ingewikkeld wordt, ontstaat er meer kans dat de opdracht onmogelijk lijkt, en wordt er niet uit de comfortzone gestapt wat er voor zorgt dat een groot deel geen poging zal wagen. Wanneer het gevoel komt dat er iets bereikt is zullen ze meer in zichzelf geloven, en kan het dansniveau moeilijker gemaakt worden. Laat het publiek samen iets bereiken, en geef ze gezamenlijk iets te doen in spelvorm. Zodat er vertrouwen ontstaat, en er een sterkere sociale band ontstaat. Laat men synchroon bewegen en er ontstaat een verdubbeling van de saamhorigheid, wat besproken is in het begin. Het publiek zal zich meer op zijn gemak voelen, waardoor de drempel om uit de comfortzone te stappen minder hoog zal zijn. Geef het publiek regelmatig het gevoel dat ze goed bezig zijn. Dit kan in de vorm van algemene of individuele complimenten. Zet mensen op het juiste moment in de spotlight en ze zullen dingen doen die ze normaal niet durven. Laat ze elkaar complimenteren, en laat ze in zien dat ze samen iets hebben bereikt. Hierdoor zal de saamhorigheid nog meer stijgen. De échte beloning zal intrinsiek zijn, want uiteindelijk stappen veel mensen uit hun comfort zone en bewijzen ze aan zichzelf dat ze iets kunnen. 11

12 5.DAN DEACON Ik heb iemand gevonden die aan deze richtlijnen voldoet tijdens zijn optredens. Dan Deacon,een Amerikaanse componist en een elektronisch muzikant. Tijdens zijn live-shows laat hij mensen de gekste dingen doen, individueel en in groepen. Zo deelt hij de zaal in tweeën en wijst hij twee mensen aan, die gek moeten dansen. Vervolgens moeten de twee groepen de mensen zo goed mogelijk na doen wat voor een mooi effect zorgt, en de hele zaal lachend meedoet. Dit allemaal terwijl Dan Deacon live muziek maakt en tegelijkertijd door de microfoon spreekt. Hij geeft ze een simpele opdracht, ze maken samen een grappige dans, en hij geeft het publiek complimenten voor de energie die ze in hem steken. Dan Deacon voldoet aan mijn zojuist gemaakte formule. Onlangs in 2012 heeft hij zelfs een app gemaakt die tijdens zijn live optredens synchroniseerd met zijn muziek. De telefoon gebruikt het scherm als lichtshow, de speaker als instrument, en de led als stroboscoop. Hij noemt dit zelf A multisensory immersive audience experience. Mensen kunnen door deze app te gebruiken, nóg meer onderdeel uitmaken van de Dan Deacon beleving. Dit opent een nieuwe wereld voor de User Experience, waar eerst filmen en gebruik van smartphones taboe is, is het zelfs noodzakelijk bij een optreden. Hiermee stijgt het saamhorigheidsgevoel nóg meer. In een wereld waar de smartphone tegenwoordig een verlengde is geworden van je lichaam, zou je dit zelfs kunnen gebruiken als voetstuk om de user experience van andere dingen te vergroten. 12

13 6. BRONNENLIJST Saamhorigheid Encyclo. (2007). Saamhorigheid. Geraadpleegd op , van encyclo.nl/begrip/saamhorigheid Jan Fabre in Brussels creert een saamhorigheid gevoel Vernimmen, T. (2015). Wat de evolutie van de mens ons leert over saamhorigheid en solidariteit. Geraadpleegd op , van doelgroep bronnen Ranshuyzen et al. (2004). Gezocht: jonge theaterbezoekers. Geraadpleegd op , van ttp:// pdf Van der Weijden, M.(2014). Meer bezoek bij minder voorstellingen. Geraadpleegd op , van (SCP) Sociaal en Cultureel Planbureau et. al (2009). Dansen, een gezonde vorm van bewegen! Geraadpleegd op , van dsresource?objectid=20753&type=org Van de Haterd, J.(2014). Festival Cijfers 2013 toegelicht door Lex Kruijver. Geraadpleegd op , van Comfortzone Hampton, D. (2015). Fight, Flight or Freeze. Geraadpleegd op , van Rubin, J. (2012). This is your brain on dance. Geraadpleegd op , van 13

14 Brown, S. (2008). Sou You Think You Can Dance?: PET Scans Reveal Your Brain s Inner Choreography. Geraadpleegd op , van scientificamerican.com/article/the-neuroscience-of-dance/ Hermus, J. (jaar onbekend). Groeien doe je buiten de comfort zone. Geraadpleegd op , van Conclusie Mcgonical, J. (2001). Reality is broken: Why Games Make Us Better, and How They Can Change The World. Plaats: Penguin Group. Geraadpleegd op Mcgonical, J. (2010). Jane Mcgonical: Gaming kan een betere wereld vormen. Geraadpleegd op , van gaming_can_make_a_better_world?language=nl Google Play. (2012). Dan Deacon. Geraadpleegd op , van google.com/store/apps/details?id=com.dandeacon Nelson, G. (2014 of 2015). Between the stage and the crowd. Geraadpleegd op , van 14

15 15