Dialect. Thema IV: Plagerijen. van 't stroate geroapt! Leidraad voor het verzamelen van Meetjeslandse dialectwoorden

Transcriptie

1 Dialect van 't stroate geroapt! Leidraad voor het verzamelen van Meetjeslandse dialectwoorden Thema IV: Plagerijen

2 Dialect van t stroate geroapt is een publicatie van COMEET en Meetjesman. Deze uitgave kadert in het project Stroatluuëbers, We verstoan mekoar in t Meetjesland, een project van COMEET en Meetjesman over het dialecterfgoed en de jeugdcultuur van het Meetjesland. COMEET Van Hoorebekeplein 1 bus 4, 9900 Eeklo Foto cover: Collectie Kasteel van Wippelgem Redactie: Steffi Coppens, Hanne Couckuyt Met dank aan: Veronique De Tier, Tineke De Pauw, Melissa Farasyn Verantwoordelijk uitgever: Stijn Coppejans, Voorzitter COMEET Deze bundel kwam tot stand in samenwerking met Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (Universiteit Gent), Dialectgenootschap Zuidwest-Meetjesland en Variaties vzw. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 1 Iedereen zot van dialect Het Meetjesland is zot van dialect. Jong en oud, klein en groot zijn er door gefascineerd. Maar niet iedereen beheerst de taal van vroeger nog. Vooral de jongere generatie kent geen dialectwoorden meer. Om het dialecterfgoed van het Meetjesland opnieuw onder de aandacht te brengen startten COMEET (Cultuuroverleg Meetjesland) en Meetjesman (Regionale Jeugddienst) het project Stroatluuëbers, We verstoan mekoar in t Meetjesland op. Stroatluuëbers is een project rond dialecterfgoed en jeugdcultuur met als doel Meetjeslandse jongeren en ouderen samen creatief aan de slag te laten gaan met het dialecterfgoed uit hun streek. Maar vooraleer het lokale dialecterfgoed creatief of artistiek kan vertaald worden in workshops of andere initiatieven is het nodig dialectwoorden, gezegden of spreuken te verzamelen. Dialect verzamelen en neerschrijven is niet eenvoudig. Welke woorden vertaal je naar het dialect? Hoe schrijf je dialectwoorden correct neer? Wat doe je na afloop met die lijst dialectwoorden? Om dialectverzamelaars die voor het Stroatluuëbers-project aan de slag gaan een hart onder de riem te steken, werd deze bundel opgesteld. Deze bundel is een leidraad die dialectverzamelaars ondersteunt bij het documenteren van de leutigste en sappigste dialectwoorden uit hun gemeente, deelgemeente of gehucht. Het is dus geen verplicht instrument, maar een vrijblijvend hulpmiddel.

4 2 dialect verzoamel n De lijsten Er zijn vier Dialect van t stroate geroapt -bundels. Het belangrijkste onderdeel van elke bundel is een vragenlijst of woordenlijst achteraan, waarin naar specifieke dialectwoorden wordt gevraagd. In elke bundel wordt een ander thema aangesneden. Dialectwoorden thematisch verzamelen en documenteren is niet nieuw. De medewerkers van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (Universiteit Gent) hanteren sinds jaar en dag deze methodiek en zijn experten op vlak van dialect. Met hun vragenlijsten verzamelden zij de voorbije decennia dialectwoorden uit heel Vlaanderen. Voor het Stroatluuëbers-project selecteerden de medewerkers van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten vier thema s die interessante dialectwoorden opleveren in het Meetjesland. Deze vier thema s komen terug in de woorden- of vragenlijsten in de Dialect van t stroate geroapt bundels: fauna & flora (I), eten & drinken (II), huisraad (III) en plagerijen (IV). In groep Samen weet je meer dan alleen. Bovendien is dialect een sociaal gegeven: dialect komt naar boven wanneer je praat met iemand die ook dialect gebruikt. Daarom verzamel je dialectwoorden beter in groep dan alleen, bij voorkeur in een lokale werkgroep die zich richt op de dialecten uit een gemeente, deelgemeente of gehucht. Sessies met de werkgroep Dialect komt spontaan naar boven. Organiseer daarom een informele samenkomst met de volledige werkgroep waarbij ruimte is voor een drankje en een babbel. Probeer een locatie te voorzien waar de groep niet

5 gestoord wordt en waar tafels en stoelen voorzien zijn (vergaderruimte, zaaltje, ). Zet de tafels in een U-vorm zodat iedereen elkaar goed kan zien en horen tijdens de sessie. Per sessie wordt idealiter een Dialect van t stroate geroapt -bundel behandeld. Het doel van de sessie is de vragen- of woordenlijst aan het einde van de bundel in te vullen. Iemand uit de groep (of een medewerker van COMEET, cultuurdienst, ) neemt bij elke sessie het voortouw en neemt de lijst door met de groep. Deze begeleider haalt woord per woord aan en spoort de groep aan het woord te vertalen naar de dialectvariant. De begeleider vraagt de groep ook een zin te vormen met het dialectwoord, zodat het gebruik van het woord duidelijk wordt in een context. De begeleider of iemand uit de werkgroep noteert het dialectwoord en de zin in de bundel, de andere leden van de werkgroep kunnen ook hun bundel invullen als ze dat wensen. (Zie Dialect schrijvn verder in de bundel). De begeleider kan gebruiken maken van een PowerPoint-presentatie die geprojecteerd wordt op een scherm of muur. De PowerPoint-presentatie bevat dezelfde woorden, vragen en prenten van de lijst in de bundel. De meerwaarde van de PowerPoint-presentatie is echter dat iedereen goed kan volgen en dat prenten en afbeeldingen die groot geprojecteerd worden de tongen losser maken dan een lijst met vragen of woorden op papier. Dankzij de PowerPoint-presentatie en de begeleider ontstaat er ook meer interactie binnen de werkgroep. Opgelet! Een lokale werkgroep mag niet te groot zijn. Iedereen mag aan het woord komen en luistert naar elkaar. Een groep die meer dan vijftien personen telt, verdeel je beter in kleinere groepjes van vier à vijf personen. Ook wanneer er meerdere kleine groepjes zijn, wordt er met een begeleider gewerkt. De groepjes zijn dan zelf verantwoordelijk om de dialectwoorden en zinnen neer te schrijven in de bundel. Wat gebeurt er met de bundels? De verzamelde dialectwoorden en zinnen kunnen gebruikt worden in de gemeentelijke activiteiten rond het Stroatluuëbers-project. Tijdens workshops voor kinderen, jongeren of anderen kan bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van de verzamelde woorden en zinnen. De leden van de werkgroep mogen na afloop van de sessie hun bundel mee naar huis nemen.

6 Er wordt wel één bundel opgevraagd (per sessie) door COMEET. Deze bundel wordt doorgegeven aan de medewerkers van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (Universiteit Gent) die de dialectwoorden en zinnen opnemen in hun inventaris. COMEET en Meetjesman verwerken enkele verzamelde dialectwoorden en zinnen ook op de website van het Stroatluuëbers-project: 3 dialect schrijv n We raden aan om dialectwoorden neer te schrijven met de letters van het gewone alfabet en bijzondere tekens tot het minimum te beperken. Probeer goed te luisteren naar de manier waarop een dialectwoord wordt uitgesproken. De klanken die je hoort tracht je nadien neer te schrijven op papier. Het is vooral van belang dat je het dialectwoord schrijft zoals je het zelf hoort en aanvoelt. Op de volgende bladzijde geven we enkele tips mee over hoe je dialectwoorden kan neerschrijven. In overleg met Universiteit Gent, Dialectgenootschap Zuidwest-Meetjesland en Variaties vzw kiezen we er voor geen Meetjeslandse spelling mee te geven die je moet hanteren bij het neerschrijven van de dialectwoorden. Een Meetjeslandse spelling bestaat tot op vandaag niet en zou teveel beperkingen hebben omdat er binnen het Meetjesland heel veel verschillende dialecten zijn. Bovendien gaat het Stroatluuëbers-project minder over de uitspraak en de spelling van dialectwoorden, des te meer over de unieke dialectwoorden die typerend zijn voor een gemeente, deelgemeente of gehucht. Deze tips zijn geheel vrijblijvend. Het is niet verplicht deze te gebruiken bij het schrijven van dialect.

7 Tips van de experten Hoe schrijf ik een medeklinker, klinker of lettergreep in het midden of op het einde van een woord die ik niet hoor wanneer ik het woord uitspreek? Wat je niet hoort, hoef je niet neer te schrijven. Je kan de medeklinker, klinker of lettergreep vervangen met een weglatingsteken als je wil aangeven dat er een teken is weggevallen. Bijvoorbeeld: Wa wilt da zèè n? Hoe schrijf ik een klinker die heel erg lang uitgesproken wordt in een dialectwoord? Zet er een streepje boven. Daarmee geef je aan dat de klinker langer duurt. Voor klinkers die je heel kort uitspreekt kan je een puntje boven de klinker zetten. Soms worden de letters h en g niet (sterk) uitgesproken in het Meetjesland. In principe hoef je deze letters dan ook niet te schrijven. Maar sommige woorden worden heel onleesbaar wanneer je de h of g niet schrijft. Om de leesbaarheid te verhogen schrijf je de letters dan toch, ook al hoor je ze niet. Je bent volledig vrij in het schrijven van dialectwoorden. In Aalter en Knesselare wordt een kat ook wel een kadde genoemd. Je hoort een d dus je mag die ook schrijven. Voel je niet geremd om andere klinkers of medeklinkers te gebruiken.

8 4 plagerijen In de volksmond krijgen mensen met een speciaal uiterlijk vaak een spotnaam. Ook voor bijzondere karaktereigenschappen is er vaak een dialectwoord. Met deze lijst gaan we op zoek naar spotnamen en plaagstaartwoorden die gebruikt worden in het Meetjesland. In de lijst wordt naar dialectwoorden gevraagd die typerend zijn voor een gemeente in het Meetjesland. Bovenaan in het vet staat een begrip in het Algemeen Nederlands of wordt er een vraag gesteld. Daaronder, op een stippellijn, beantwoord je de vraag of vertaal je het begrip met een dialectwoord. Nadien plaats je het dialectwoord in een dialectzin zodat het gebruik van het woord duidelijk wordt in een context. Hieronder vind je een voorbeeld. Algemeen Nederlands Dialectwoord Meikever Bomboare Den bomboare zèt èm op de hoagbeuk Koukleum Hoe noem je iemand die altijd kou heeft? Katijf Gij zij a vrie katijf

9 Opgelet! Voor je van start gaat vragen we hieronder je gegevens in te vullen. Het is vooral belangrijk dat we weten uit welke gemeente of deelgemeente van het Meetjesland jij afkomstig bent! Alvast bedankt! Naam:. Geboortedatum:../.. /. Adres:. Lid van een lokale werkgroep of organisatie? In welke gemeente zijn jullie werkzaam? Uit welke Meetjeslandse gemeente, deelgemeente of gehucht zijn de dialectwoorden afkomstig?

10 plagerijen Plager Hoe noem je iemand die anderen gemoedelijk en vriendelijk bedoeld uitlacht of lastigvalt? Pestkop Een persoon die anderen op een gemene manier pest, met de bedoeling te kwetsen, noemt men een?

11 Grappenmaker Een persoon die graag grappen uithaalt, noemt men een... Plezier in iets hebben Hoe drukt je uit dat iemand ergens plezier in heeft? (Foto uit Collectie Piet Blomme-Lieve Blondeel) Plezier hebben in spelen met de stokken, KSA Maldegem op kamp, ca Dronkaard Een persoon die vaak dronken is, noem je een?

12 Welke gewone woorden of uitdrukkingen worden gebruikt voor "zeer dronken zijn, zodat men niet meer weet wat men zegt"? Beetnemen Hoe zegt je: "iemand beetnemen, een poets bakken"?

13 Lichamelijke kenmerken Hoe verwijs je naar een man die klein van gestalte is? Hoe verwijs je naar een vrouw die klein van gestalte is? Hoe verwijs je naar een man die zeer groot is?

14 Hoe verwijs je naar een vrouw die zeer groot is? (Foto uit Collectie Vliet vzw) De grootste man en vrouw van Assenede waren Diederik en Eglantina. De reuzen werden feestelijk ingehuldigd in 1937 en trokken later de eerste carnavalstoet van Assenede op gang. Ken je een spotwoord voor een volwassen mens van het mannelijk geslacht?

15 Ken je een spotwoord voor een volwassen mens van het vrouwelijk geslacht? Hoe verwijs je naar iemand die knap, mooi is om naar te kijken, gezegd van een (jonge) vrouw?

16 Hoe verwijs je naar iemand die knap, mooi is om naar te kijken, gezegd van een (jonge) man? Hoe verwijs je naar (bijna) geen hoofdhaar hebben? Een persoon die (bijna) geen haar op het hoofd heeft?

17 Lichaamsdelen Hoe verwijs je naar het eerste baardhaar? Hoe verwijs je naar sterk zwetende handen? Hoe verwijs je naar sterk zwetende voeten?

18 Hoe verwijs je naar zeer grote voeten? Ken je platte, vulgaire woorden voor het gezicht? Zo ja, welke? Ken je spottende benamingen voor het voorhoofd? Bv. Ik ben met mijn.. tegen de muur gebotst.

19 Welk (spot)woord wordt gebruikt voor grote, eventueel vooruitstekende tanden? Hoe verwijs je naar tanden met spleetjes ertussen? Ken je een benaming voor zeer grote ogen?

20 Hoe verwijs je naar benen waarvan de knieën naar binnen gericht staan? Lijfgeur Een onaangename lichaamsgeur hebben? Verliefdheid Een verliefdheid van oude mensen noemt men...

21 Hoe zeg je in t dialect: 'een oogje op iemand hebben'? Karaktereigenschappen Hoe noem je een persoon die graag en veel praat en wel eens dingen doorvertelt? Ken je een uitdrukking om te zeggen dat iemand voortdurend lijdt aan verstrooidheid?

22 Van iemand die slordig is, die alles laat slingeren en weinig aandacht schenkt aan gedrag en uiterlijk, zegt men dat hij... is.. Ken je een spotnaam voor iemand die zich belangrijker, rijker, verstandiger en voornamer wil voordoen dan hij/zij werkelijk is, en zich daardoor belachelijk maakt? Hoe noem je iemand die vlug ontroerd is, die gemakkelijk tranen in de ogen krijgt, bijvoorbeeld bij het horen van een droevig verhaal of het bekijken van een dramatische film, of wanneer hij/zij herinnerd wordt aan triestige ervaringen?

23 Hoe zegt men: bedeesd zijn, weinig durven zeggen of vragen, bang zijn om de aandacht te trekken? B.v. Die jongen is zo... dat hij geen meisje durft aanspreken. (Foto uit Collectie Lucrèce Neerinck) De zusjes Neerinck in de familieboomgaard. Ze kijken een beetje bedeesd naar de fotograaf. Iemand die niet in zijn huis kan blijven, maar altijd wel ergens langs de straat te zien is, noemt men een...

24 Een persoon die langzaam, zonder zich in te spannen, zonder doel rondloopt, noemt met een Een persoon die niet kan stilzitten, die altijd in beweging moet zijn, noemt met een Iemand die doortrapt en listig is, die altijd probeert om langs slinkse wegen voordeel te halen, noemt men

25 Ken je een minachtende benaming voor wie een overdreven vroom en godsdienstig leven leidt? Iemand die weinig pijn kan verdragen, die altijd klaagt dat zij/hij ergens pijn heeft?

26 Een persoon die enorm gierig is, noemt men een Ken je een uitdrukking om te zeggen dat iemand erg gierig is? Kind Hoe noem je een ondeugend kind? (Foto uit Collectie Lucrèce Neerinck) De ondeugende blik van het meisje die de kippen voedert

27 Een kind dat als twee druppels water op zijn vader lijkt, noemt men een Varia Een onbeschofte, ongemanierde persoon noemt men in het dialect: Als het een man of een vrouw is:... Als het een man is: Als het een vrouw is:

28 Een persoon die niet proper kan eten, die altijd met zijn eten kliedert en knoeit, zodat je altijd kunt zien op welke plaats aan tafel die persoon gezeten heeft? Hoe verwijs je naar binnensmonds praten? Van iemand die onhandig is, zegt men: hij is

29 Welke woorden of uitdrukkingen gebruik je om te zeggen dat iemand wel heel vaak naar het toilet moet om te urineren?

30 5 nog meer dialect? Ken je nog andere dialectwoorden, -gezegden of spreuken die typerend zijn voor de taal uit jouw gemeente, deelgemeente of gehucht? Schrijf ze dan hieronder neer!

31 Bedankt Voor het invullen van deze bundel en de medewerking aan het stroatluuëbers project! Meer weten over het Stroatluuëbers -project en de Stroatluuëbers activiteiten in jouw gemeente? Ga naar

32 In het kader van het Stroatluuëbers -project worden lokale werkgroepen opgestart die dialect verzamelen uit hun gemeente, deelgemeente of gehucht. Om deze dialectverzamelaars een hart onder de riem te steken, werd deze bundel opgesteld. Deze bundel is opgevat als een leidraad die dialectverzamelaars ondersteunt bij het documenteren van de leutigste en sappigste dialectwoorden uit hun gemeente, deelgemeente of gehucht. Stroatluuëbers, We verstoan mekoar in t Meetjesland is een project van COMEET (Cultuuroverleg Meetjesland) en Meetjesman (Regionale Jeugddienst) rond dialecterfgoed en jeugdcultuur uit het Meetjesland.