Cultuurbehoud loont! Eerste aanzetten tot een economische waardering van cultuurhistorie

Transcriptie

1 Cultuurbehoud loont! Eerste aanzetten tot een economische waardering van cultuurhistorie

2 Investeren in cultuurhistorie loont! De sociaal-economische baten zijn vele malen groter dan de kosten. Dat blijkt uit een baanbrekend onderzoek op initiatief van projectbureau Belvedere en de provincie Gelderland. In het onderzoek is voor het eerst de sociaal-economische (maatschappelijke) waarde van het erfgoed uitgedrukt in euro s. Investeringen in woningbouw, infrastructuur en cultuurhistorie laten zich nu makkelijker vergelijken. Cultuurbehoud loont! 2 Kosten en baten Steeds vaker worden overheidsinvesteringen beoordeeld met behulp van een maatschappelijke kosten-batenanalyse. Met zo n analyse worden alle huidige en toekomstige maatschappelijke voor- en nadelen van een project tegen elkaar afgewogen. Anders dan bij een doorsnee financieel plaatje krijgen daardoor ook kwalitatieve belangen, zoals cultuurhistorie, een plek in de afweging. Deze zachte belangen genereren meestal geen directe inkomsten - je ziet het geld niet echt rollen - maar hebben wel een maatschappelijk rendement dat in geld is uit te drukken. Tot nu toe staan voor cultuurhistorie alleen de kosten op de balans bij een maatschappelijke kosten-baten analyse. De baten laten zich lastiger becijferen en worden hooguit aangeduid met plusjes en minnetjes. Daardoor ontstaat het beeld dat cultuurhistorie alleen maar geld kost en niets oplevert. Niets is echter minder waar. Onderzoekster dr. ir. Elisabeth Ruijgrok, teamleider milieueconomie bij adviesbureau Witteveen + Bos, toont dit overtuigend aan in het onderzoek Economische waardering van cultuurhistorie; een casestudy over de Tieler- en Culemborgerwaard. Om cultuurhistorie economisch te waarderen heeft zij de drie belangrijkste sociaal economische baten van cultuurhistorie onderzocht: de recreatieve belevingswaarde, de verervingswaarde en de woongenotswaarde. Een cultuurhistorisch landschap is interessant voor bezoekers en trekt toeristen aan. Dat noemt men de recreatieve belevingswaarde. Archeologie, landschap en historische gebouwen dragen daaraan bij. Veel mensen vinden het bovendien waardevol om zo n bijzonder landschap te kunnen nalaten aan hun (klein)kinderen. Ze vinden het een mooi idee als er over honderd jaar nog ridderkastelen bestaan, of dat dijken, kades, huisterpen en vloedschuren laten zien hoe bewoners van het rivierengebied met het overstromingsgevaar zijn omgegaan. Dat wordt de verervingswaarde genoemd. Tenslotte blijken huizen met interessante historische bouwkenmerken meer waard te zijn dan vergelijkbare panden in een nieuwbouwwijk. Dat is de woongenotswaarde. Primeur Het onderzoek van Ruijgrok is een primeur. Het is de eerste empirische studie in Nederland naar de economische waarde van cultuurbehoud. De methodiek is mede geïnspireerd op vergelijkbare studies die zijn uitgevoerd naar de economische waarde van natuur. Inmiddels zijn er allerlei kengetallen beschikbaar voor waardetoekenning aan natuur, water en bodem in maatschappelijke kosten-batenanalyses. Mede dankzij deze studies heeft het natuurbehoud zich een plaats verworven op de politieke en ruimtelijke agenda. Onlangs werd bekend dat een maatschappelijke kosten-batenanalyse van natuur, water en bodem deel moet gaan uitmaken van de zogenoemde OEIleidraad voor grote infrastructurele projecten. Met de studie naar de economische waardering van cultuurhistorie is wellicht een eerste stap gezet om dit voorbeeld te volgen.

3 Meerwaarde loopt in de miljoenen De economische waardebepaling voor cultuurhistorie is toegepast in de Tieler- en Culemborgerwaard. Dit Gelderse landschap maakt deel uit van het nationale landschap Rivierengebied en is een zogenoemd Belvederegebied. Er liggen prachtige historische landschappen, maar om ze bestaansgrond mee te geven voor de toekomst zijn investeringen nodig. De gewenste investeringen in het gebied zijn opgenomen in het nieuwe cultuurplan van de provincie Gelderland (Belvoir2). Zo n plan kost geld, maar zijn er ook baten? Dat antwoord ligt nu op tafel. Voor het onderzoek zijn korte beschrijvingen gemaakt van de Tieler- en Culemborgerwaard nu en straks, als het cultuurplan is uitgevoerd. In een publieksenquête is vervolgens aan de mensen gevraagd hoeveel ze over hebben voor het uitvoeren van het cultuurplan. De uitkomst van het onderzoek is verrassend. Elke euro die in het cultuurplan wordt gestoken, is zijn geld dubbel en dwars waard. De extra belevingswaarde van het gebied bedraagt zo n euro per jaar, terwijl de extra verervingswaarde zelfs becijferd is op 33,8 miljoen euro per jaar. De toename in woongenotswaarde is, met een andere methode, berekend op een eenmalig bedrag van 21,6 miljoen euro. Woningen met historische kenmerken blijken namelijk een extra vastgoedwaarde van 14,8 procent te hebben. Waar uit eerder onderzoek al gebleken is dat de waarde van woningen nabij groen procenten hoger ligt dan van vergelijkbare woningen ver van groen, geldt dit dus ook voor woningen met historische kenmerken. In het onderzoek is uitgegaan van een zeer hoog investeringsniveau van 4 miljoen euro per jaar over een periode van tien jaar. Wordt dit investeringsbedrag afgezet tegen de baten, dan blijkt dat deze de kosten met 195 miljoen euro overtreffen. Expert- en publieksoordeel versterken elkaar Met de economische waardering van het cultureel erfgoed krijgt de cultuurhistorie er een krachtig argument bij. Het gevonden prijskaartje is immers gebaseerd op de waarde die burgers ergens aan toekennen. In besluitvormingsprocessen kunnen het expert- en het publieksoordeel elkaar versterken. Ten behoeve van gebiedsgericht beleid bijvoorbeeld zal men moeten vaststellen welke cultuurhistorische waarden bepalend zijn voor het gebied, of zo uniek zijn dat ze niet mogen worden aangetast. Maar als het er ook om gaat of het belang van de cultuurhistorie opweegt tegen het economisch belang van bijvoorbeeld een nieuw bedrijventerrein, dan is alleen een vakinhoudelijk oordeel niet altijd voldoende. Het expertoordeel blijft echter de basis. Soms immers, loopt het expertoordeel vooruit op de publiekswaardering. De naoorlogse wijken bijvoorbeeld konden tot voor kort op weinig waardering rekenen van het brede publiek. Grootschalige sloopprogramma s werden omarmd als oplossing voor fysieke verpaupering en sociale problemen in de wijk. De laatste jaren echter groeit de waardering, zodat het nog mogelijk is in een aantal karakteristieke wijken vernieuwing en behoud beter op elkaar af te stemmen. Het oordeel van cultuurhistorici en stedenbouwkundigen speelde in deze koerswijziging een belangrijke rol. 3

4 4 Aansprekend verleden In het cultuurhistorisch beleid van de provincie Gelderland wordt waar mogelijk ingezet op behoud door ontwikkeling. Voor de Tieler- en Culemborgerwaard zullen de komende jaren enige miljoenen euro s beschikbaar komen om behoud van het erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling op elkaar af te stemmen. Met dat geld kunnen bijvoorbeeld archeologische bodemschatten worden opgenomen in ruimtelijke plannen zodat ze niet worden vernietigd door vergraving of verandering van het grondwaterpeil. Ook valt te denken aan nieuwbouw op oude fundamenten en volgens oude patronen, om zo het onzichtbare zichtbaar te maken. De belevingswaarde van het landschap valt bovendien te verhogen door de aanleg van fiets-, wandel- en autoroutes met aansprekende beschrijvingen. Zo komen er nieuwe recreatieroutes langs de Hollandse Waterlinie, die tevens een opknapbeurt krijgt. Daarbij wordt ook gezocht naar nieuwe bestemmingen voor de verdedigingswerken (verblijfsrecreatie, horeca, museale en educatieve doeleinden, maar ook waterberging). Bij toekomstige woning- en wegenbouw zal veel aandacht uitgaan naar ruimtelijke en landschappelijke inpassing. Dat kan door aansluiting te zoeken bij bestaande landschapspatronen en door architectuur en materiaalgebruik af te stemmen op de streek. Historische gebouwen worden gerestaureerd en leegstaande kerken, kloosters en kazernes krijgen nieuwe bestemmingen als woonhuis, atelier of restaurant. Ook zullen meer kastelen voor het publiek worden opengesteld, soms in combinatie met tentoonstellingen of horeca. Zo zijn er tal van ideeën om het verleden te laten voortleven. Cultuurhistorie op de ruimtelijke en politieke agenda De economische waardering van cultuurhistorie kan, naast de reguliere maatschappelijke kosten-batenanalyse, op verschillende manieren worden ingezet in de dagelijkse beleidsen uitvoeringspraktijk. Onderbouwing en verantwoording van investeringen Cultuurhistorie wordt soms beschouwd als de franje van de samenleving, die alleen geld kost. Bij het opstellen van een investeringsplan levert onderzoek naar de economische waardering echter argumenten op om de voorgestelde investeringen te onderbouwen. De waarde voor de samenleving wordt in euro s uitgedrukt. Als de baten duidelijk zijn, wordt het eenvoudiger om de kosten van cultuurbehoud te rechtvaardigen. Ook achteraf, bij de verantwoording van de uitgaven kan onderzoek uitwijzen of de verwachtingen zijn uitgekomen en beloftes zijn waargemaakt. Binnen de overheid wordt het steeds belangrijker prestaties zichtbaar te maken in begroting en verantwoording, getuige de programmabegrotingen voor gemeenten en VBTB voor het rijk. Beleidsafweging en politieke keuzes Er is vrijwel geen plek in Nederland, of er rusten meerdere ruimtelijke claims op. Waterberging, woningbouw, infrastructuur en bedrijvigheid strijden om voorrang. Als het hard tegen hard gaat, delven kwalitatieve belangen als cultuurhistorie regelmatig het onderspit. In deze status van van minder belang kan met de economische waardering van cultuurhistorie verandering komen. Inhoudelijke argumenten worden kracht bijgezet met economische motieven. Hierdoor ontstaat er in de discussie ruimte voor behoud, of voor behoud door ontwikkeling. In het laatste geval wordt gezocht naar een nieuw evenwicht waarin oud met nieuw versmelt. De ruimtelijke ontwikkelingen vormen bijvoorbeeld een nieuwe, ruimtelijke drager, voorzien in een nieuwe functie, of geven een economische impuls tot behoud van het erfgoed. Tegelijkertijd geeft het erfgoed een kwaliteitsimpuls aan de vormgeving van het ruimtelijk programma. Draagvlak Tot slot kan het economische argument bijdragen aan draagvlak voor nieuw of vastgesteld beleid bij bijvoorbeeld burgers. Denk aan het monumentenbeleid, het welstandsbeleid, of beeldkwaliteitsplannen voor beschermde stads- en dorpsgezichten. Het feit dat een deel van de vastgoedwaarde direct samenhangt met de authenticiteit van het vastgoed en zijn omgeving, prikkelt het eigenbelang van de burger. Inhoudelijke argumenten worden kracht bijgezet met economische motieven.

5 5

6 Het onderzoek: opzet en bevindingen 6 Het onderzoek heeft in beeld gebracht wat de economische waarde is van cultuurhistorie. Daarbij is nadrukkelijk niet alleen naar geld gekeken. In de economische wetenschap is het gebruikelijk om financiële én niet-financiële vormen van welvaart te analyseren. Financiële baten komen tot uitdrukking in de markt. Zo valt een deel van de extra omzet van de goedlopende McDonalds in de Amsterdamse Kalverstraat ongetwijfeld toe te schrijven aan de charme en aantrekkingskracht van de historische binnenstad. En een appartement binnen de grachtengordel zal aanmerkelijk meer waard zijn dan een even grote flat in een saaie buitenwijk. Daarnaast levert diezelfde historische binnenstad niet-financiële baten, die zich aan de markt onttrekken, maar wel in geld kunnen worden uitgedrukt. Mensen hechten bijvoorbeeld waarde aan hun historische binnenstad en ze vinden het een mooie gedachte om al dat fraais te kunnen nalaten aan hun kindskinderen. Dat rijke gevoel draagt bij aan hun welvaart. Om de welvaartswaarde van cultuurhistorie in euro s uit te drukken kan men verschillende economische waarderingsmethoden hanteren. In dit onderzoek zijn met gebruikmaking van deze methoden de drie grootste componenten van de sociaal economische waarde van cultuurhistorie berekend: de recreatieve belevingswaarde, de verervingswaarde en de woongenotswaarde. Belevingswaarde De belevingswaarde van een cultuurhistorisch interessant gebied kan worden bepaald door te kijken naar de reiskosten die mensen maken om er te komen of door hen te vragen hoeveel ze zouden willen betalen voor een bezoek. In de Tieler- en Culemborgerwaard is met een enquêtetechniek, de Conditionele Waarderingsmethode, bepaald hoeveel mensen bereid zijn te betalen als er entree zou worden geheven. Sceptici voeren aan dat het hier niet om harde gegevens gaat; de ondervraagden hebben immers niet daadwerkelijk hoeven te betalen. Maar als men de resultaten van dergelijke enquêtes met elkaar vergelijkt, blijken de uitkomsten redelijk consistent. De respondenten in het onderzoek voor de Tieler- en Culemborgerwaard verklaarden zich bereid tot een betaling van 1,22 euro per recreatiebezoek. Uitgaande van bezoeken per jaar aan dit gebied, leidt dit tot een totale extra belevingswaarde van euro per jaar. Het aantal bezoeken is gebaseerd op gegevens van het Continu Vakantie Onderzoek van het CBS. Verervingswaarde Ook voor het berekenen van de verervingswaarde is gebruik gemaakt van de Conditionele Waarderingsmethode. Mensen geven daarbij aan wat ze over hebben voor behoud van het bodemarchief, of wat ze zouden willen betalen om een historische molen voor toekomstige generaties te behouden. De respondenten verklaarden zich bereid tot een betaling van 11,88 euro per jaar om het

7 Huizen met historische kenmerken hebben vaak een flinke meerwaarde, zo blijkt uit gegevens van makelaars. Kopers blijken bereid om 14,8% meer te betalen. gebied te kunnen bewaren voor hun nakomelingen. De uiteindelijke berekening heeft betrekking op alle huishoudens in de provincies Gelderland, Utrecht en Zuid- Holland; tezamen 2,8 miljoen huishoudens. Als deze huishoudens bereid zijn gemiddeld 11,88 euro per huishouden per jaar te betalen voor behoud van cultuurhistorie in de Tieler- en Culemborgerwaard, levert dat een totale verervingswaarde van 2,8 x 11,88 = 33,8 miljoen euro per jaar op. Het aantal huishoudens in de rekensom is overigens een vrij conservatieve inschatting. Nederland telt in totaal ruim 6 miljoen huishoudens. Uit de enquêtes bleek echter dat de betalingsbereidheid vooral hoog was onder ondervraagden afkomstig uit de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland. Bezoekers uit andere, verder weg gelegen provincies legden een veel lagere betalingsbereidheid aan de dag, waarbij zij aangeven liever te willen betalen voor cultuurhistorische waarden in de eigen regio. Woongenotswaarde De waarde van het woongenot is bepaald met de zogenoemde Hedonische Prijzenmethode. In de Tieler- en Culemborgerwaard werd met deze methode de extra woongenotswaarde becijferd op 21,6 miljoen euro. Men kan de prijs voor woongenot berekenen door de prijzen van woningen in een mooie en een minder mooie omgeving met elkaar te vergelijken. De meerwaarde van een woning in een aantrekkelijke, groene omgeving, kan zo bijvoorbeeld oplopen tot meer dan 20% van de marktwaarde. Ook huizen met historische kenmerken hebben vaak een flinke meerwaarde, zo blijkt uit gegevens van makelaars. Kopers blijken bereid om 14,8% meer te betalen. Omgekeerd blijkt dat een ondoordachte verbouwing of opknapbeurt de waarde van de woning snel kan doen kelderen. Alleen al het verkeerd restaureren of verwijderen van een historisch detail aan de gevel, levert een verliespost van euro op per kenmerk. Wordt de authenticiteit van het pand vergaand aangetast, dan komt dat de eigenaar helemaal duur te staan. Voor het onderzoek waren de onderzochte panden ingedeeld in drie klassen van authenticiteit. Uit het verschil in de verkoopprijzen valt af te leiden dat degradatie naar een lagere klasse een waardedaling kan betekenen van euro. Vervolgonderzoek?! Het onderzoek Economische waardering van cultuurhistorie is het eerste in zijn soort en nodigt uit tot vervolgonderzoek. Het zou interessant zijn om de pilot van de Tieler- en Culemborgerwaard in andere gebieden te herhalen. Bij herhaling zal zich in de onderzoeksresultaten een lijn aftekenen, waaruit men landelijk toepasbare kengetallen kan destilleren. Daarmee kunnen belanghebbenden straks zelf de economische waarde van cultuurhistorie van een gebied inschatten zonder steeds opnieuw kostbaar en tijdrovend veldonderzoek te moeten doen. Door bijvoorbeeld ook in grote steden vergelijkbaar onderzoek te doen, kan men bovendien meer inzicht krijgen in verschillen tussen stad en platteland. Gestandaardiseerde classificatie Naar aanleiding van het onderzoek wordt door de Rijksdiensten ROB en RDMZ en de directie Kennis van het ministerie van LNV een vervolgonderzoek gestart naar de ontwikkeling van een uniforme classificatiemethode voor cultuurhistorie. In het onderzoek voor de Tieler- en Culemborgerwaard is een dergelijke gestandaardiseerde meetlat al ontwikkeld voor het gebouwde erfgoed. Op deze manier wordt elk gebouw, van herenhuis tot monumentale boerderij, met dezelfde criteria beoordeeld, zodat de inhoudelijke waarde vergeleken kan worden. In het vervolgonderzoek zal deze classificatiemethodiek verder worden uitgebouwd en vertaald naar het archeologisch en historisch geografisch erfgoed. 7

8 Colofon Uitgave Projectbureau Belvedere, Postbus 389, 3500 AJ Utrecht, tel , Tekst Marion de Boo, Bleiswijk Fotografie George Burggraaff (recreanten op de Appeldijk bij Beesd), Marcel Köppen (Slot Loevestein), Wim van der Ende (woningen in Fort Steurgat; onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie) Vormgeving Grafisch Atelier Wageningen Drukwerk Modern, Bennekom Uitgave juli 2005 Het rapport Economische waardering van cultuurhistorie. Case-studie Tieler- en Culemborgerwaard is te downloaden op onder bibliotheek.