Eindrapport.

Transcriptie

1 Eindrapport 1

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding op het project 1.1 Projectpartners 1.2 Projectdoelen 1.3 Wat wil STARS bereiken? 1.4 Waarom STARS? 2. Voorbereiding om je eigen STARS project uit te voeren 2.1 Invoeren van de STARS methode 2.2 Methode primair onderwijs: Accreditatie programma 2.3 Methode voortgezet onderwijs: Peer-to-peer programma 4. Je eigen STARS project evalueren 5. Wat kan je eigen STARS project opleveren? 5.1 Belangrijkste resultaten 5.2 Voordelen 5.3 Beleidsmatige zaken 6. Conclusies 7. Externe adviesraad 3. STARS uitvoeren: ervaringen, tips en goede voorbeelden

3 1. Introductie van het project STARS (Sustainable Travel Accreditation and Recognition for School) is een project dat mede is gefinancierd door het Intelligent Energy Europe Programme van het Uitvoerend Agentschap voor intelligente energie ( EASME ). Het Europese project STARS verzamelde negen implementatiepartners rond één gemeenschappelijk doel: het aantal leerlingen dat fietst van en naar school te verhogen. Het STARS procect leverde 2 gedragsbeïnvloedingsprgramma s:: Het STARS Accreditatie programma waarmee basisscholen onafhankelijk aan de slag kunnen gaan om het aantal fietsende leerlingen te vergroten. Met het accreditatie programma worden basisscholen (leerlingen, leerkrachten en ouders) beter in staat gesteld om te gaan fietsen. Het programma is gebasseerd op certificeringsprincie. Scholen worden erkend voor hun prestaties en kunnen afhankelijk van hun behaalde prestaties om het fietsen te bevorderen en de daadwerkelijke overgang van vervoer per auto naar vervoer per fiets, gecertificeerd worden voor brons, zilver of goud. Het Peer-to-peer programma is gericht op middelbare school leerlingen in de leeftijd van 11 tot 19 jaar. Met het STARS peer-to-peer programma worden groepjes leerlingen van middelbare scholen in staat gesteld om gedragsbeïnvloedings projecten in hun scholen te ontwikkelen, uit te voeren en te evalueren Het programma voorziet de leerlingen van de benodgde tools hiervoor. De nadruk ligt op het bevorderen van het fietsen en andere vormen van duurzaam vervoer naar school. Het programma gaat uit van het principe dat leerlingen zich eerder en beter laten overtuigen door zelf uitgedachte en uitgevoerde ideeën van medeleerlingen. Elke STARS school in het peer-to-peerr programma werft een groepje leerlingen die optreden als Youth Travel Ambassadors. Zij moedigen hun klasgenoten aan om actief deel te nemen aan de Cycle Challenge en ontwerpen en voeren projecten uiy om het fietsen en andere vormen van duurzaam vervoer naar school te promoten. Youth Travel Ambassadors zijn de leerlingen die verantwoordelijk zijn voor het uitvoeren van campagnes en activiteiten om hun klasgenoten aan te moeten meer te gaan fietsen. Alle middelbare scholen werden aangemoedigs om deel te nemen aan de Cycle Challenge: op een bijgehorende website kunnen leerlingen hun gefietste afstanden bijhouden en die vergelijken met hun klasgenoten, maar ook met andere scholen in hun stad en heel Europa. De deelnemende steden het project in twee implementatiefases uitgevoerd. Dit liet de partners toe in de tweede fase een (aangepaste) methode toe te passen die was gebasseerd op leerervaringen en uitwisselingen tussen de partners. STARS liep van april 2013 tot en met maart Aan het project namen negen partners. Van mobiliteit- en educatie-experts toy steden en toonaangevende onderzoeksbureaus en netwerkorganisaties. Deze publicatie presenteert de resultaten en geleerde lessen uit ons project en is bedoeld om andere steden en belanghebbenden op het gebied van mobiliteit te inspireren de STARS -programma's van in hun eigen stad te starten. Op onze website kunt u een uitgebreide set met handleidingen en tools downloaden om succesvolle projecten in uw stad mogelijk te maken. 3

4 1.1 Projectpartners Het STARS project werd gecoördineeerd door London European Partnership for Transport (LEPT) en 13 partnere uit 9 landen namen deel. De STARS steden: Londen, Engeland (Hackney) Edinburgh, Schotland Krakau, Polen Budapest, Hongarije Madrid, Spanje Milaan, Italië Brussel, België Bielefeld, Duitsland Provincie Noord Brabant, Nederland London Hackney Edinburgh Provincie Noord Brabant Bielefeld Brussel Krakau Budapest Szaktanácsadók: Milaan LEPT (London Councils), UK Polis, Belgium Mobiel 21, Belgium DTV Consultants, Hollandia GEA 21, Spanyolország Madrid Kaart met deelnemende steden 1.2 Projectdoelen Het belangrijkste doel van het STARS project was om al ontwikkelde en beproefde gedragsveranderingsprogramma s met toepassing van accreditatie (in het basisonderwijs) en peer- to-peer betrokkenheid (in het voorgezet onderwijs) in de grote steden toe te passen. Met deze programma s wilde STARS een verschuiving van vervoer per auto naar fietsen en andere actieve vormen van vervoer bereiken. Het doel van STARS was om een gedegen set aan maatregelen te ontwikkelen die kon worden uitgerold naar andere gementen in Europa. De vier belangrijkste doelstellingen waren: Het bereiken van een mdoal shift van de auto naar de fiets door het uitvoeren van het STARS programma. Het ontwikkelen van een netwerk van Youth Travel Ambassadors (YTAS) die worden voorzien van tools waarmee middelbare scholieren hun leeftijdsgenoten aanmoedigen meer te fietsen Het delen van kennis tussen de steden, regio s en scholen om zo een structureel netwerk te bouwen om duurzaam vervoer naar scholen te bevorderen. Het maken van een programma dat ook na afloop van het EU projectblijft bestaan en basisscholen in staat stelt op eigen kracht het fietsverkeer naar- en van school te bevorderen, te monitoren en te evalueren.

5 1.3 Wat wil STARS bereiken? Het STARS acccrediatieprogramma en het peer-to-peer programma staat scholen (in het basisonderwijs) en groepjes leerlingen (in het voortgezet onderwijs) in staat fietsen en andere vormen van duurzaam vervoer te bevorderen. STARS Europe helpt met beide programma s om: Vormen van actief vervoer te bevorderen Het besef van verkeersveiligheid te vergroten De verkeersveiligheid te vergroten in de stad of regio De milieueffecten van het autogebruik op de agenda te zetten Het aantal leerlingen dat met de auto naar school wordt vervoerd te verminderen en het aantal leerlingen dat met de fiets of op een andere actieve manier naar school gaat te bevorderen Informatie aan leerlingen en ouders te verstrekken over de verschillende vormen van vervoer om naar- en van school te reizen De veiligheid en beschikbaarheid van school-thuisroutes te bevorderen De gezondheid en het welbevinden van leerlingen door actief naar school gaan te bevorderen De autonomie van kinderen in relatie to verkeer en vervoer te vergroten

6 1.4 Waarom STARS? Het naar school brengen en halen van kinderen met de auto draagt bij aan de dagelijkse files in de stad en parkeerproblemen rondom de scholen. Steden hebben steeds meer te maken met de uitdaging om het fileprobleem en uitstoot schadelijke gassen te verminderen. Met het STARS -project gericht op scholen wordt een gedragsverandering in haal- en brenggedrag op de agenda gezet met als doel een structurele verandering teweeg te brengen. Er zijn drie belangrijke redenen om deze gedragsverandering in gang te zetten: De ritten naar school kennen elke dag dezelfde bestemming en daarmee zijn ze makkelijk van andere ritten te onderscheiden en is een gerichte aanpak goed mogelijk. De rit naar school is meestal kort, vaak minder dan vijf kilomter, wat maakt dat deze rit makkelijk gefietst kan worden. Een lange termijn verandering in reis- en verplaatsingsgedrag vereist dat kinderen en jongeren al op jonge leeftijd moeten worden bereikt (wie de jeugd heeft, heeft de toekomst).

7 2. Voorbereiding om je eigen STARS project uit te voeren 2.1 Invoeren van de STARS methode Het accreditatie en YTAS programma werd uitgevoerd door de volgende partijen: Youth Travel Ambassadors (YTA-s): Leerlingen van de deelnemende middelbare scholen die de verantwoordelijkheid kregen voor de ontwikkeling en uitvoering van acties en projecten gericht op het bevorderen van het bewustzijn van hun leeftijdsgenoten. Ze ondervraagden hun klasgenoten over hun reisgedrag en met ondersteuning van STARS adviseurs ontworpen ze activiteiten om hun medeleerlingen aan te moedigen deel te nemen aan de Cycle Challenge en in het algemeen meer te gaan fietsen. STARS Accreditatie werkgroep: De werkgroep is de motor van het STARS project op basisscholen. De leden kunnen leerkrachten, directieleden, leerlingen of andere belanghebbenden zijn maar er moet wel een goede balans zijn tussen deze leden. De leden van de werkgroep organiseren en voeren activiteiten uit die passen bij de STARS criteria en bijdragen aan meer duurzaam vervoer naar school. STARS Chanpion: Dit was de contactpersoon binnen de scholen en voor het voortgezet onderwijs was deze persoon verantwoordelijk voor het begeleiden van de Youth Travel Ambassadors. Deze rol wordt normaliter dor een van de stafleden of een leerkracht vervuld. Hij of zij heeft regelmatig contact met de leerlingen en kan de teams van materialen voorzien en ruimtes boeken voor vergaderingen en bijeenkomsten. STARS Adviseur: Dit was een medewerker vanuit het STARS project. De STARS adviseur was verantwoordelijk voor het onderhouden van de contacten met de scholen en voorzag hen van de noodzakelijke materialen en hulp om het fietsen te promoten. 2.2 Methode primair onderwijs: Accreditatie programma Het accrediatie programma richt zich op het versterken van fietsgebruik door scholen (leerlingen, leerkrachten en ouders). Het accrediatieprpogramma is gebaseerd op het principe van belonen. Scholen kunnen, afhankelijk van wat zij doen om het fietsgebruik en de modal shift doelen die ze zelf hebben gesteld te bereiken, groeien van brons naar zilver naar goud. Ze worden voor hun inspanningen erkend en beloond met certicifering en ontvangen jaarlijks een schild dat past bij het behaalde niveau van accreditatie. 1. Werven van scholen: dit is een lastige taak maar het selecteren van scholen die mee kunnen gaan doen is wel erg belangrijk. Scholen werden geselcteerd op basis van meerdere overwegingen: Scholen in omgevingen waar verbeteringen in ontwerp van wegen en publike ruimte vereist was. Het STARS Europe project heeft een tandaard set criteria ontwikkeld waarin staat aangegeven wat scholen moeten doen om elk accreditatie niveau te bereiken. Scholen worden aangemoedigd lessen en acticiteiten te organsiseren die het fietsen vnaar en van school promoten.

8 Scholen in gebieden waarvan was vastgesteld dat zij problemen met files en/of parkeerdruk te maken hadden.. Scholen in gebieden met een goede infrastructuur die nog beter op een duurzame manier gebruik konden worden (fietspaden bijvoorbeeld). Nadat een school was geselecteerd legde de STARS adviseur contact met de school om het accreditatie programma toe te lichten, werden de voordelen van deelname uitgelegd en werd aangegeven welke ondersteuning de gemeente of regio bood. 2. Lokale bijeenkomsten: lokale bijeenkomsten werden gehouden voor alle scholen die deelnamen aan het programma. Daar kregen ze meer informatie over het project. Zo ontstond een netwerk waarin de scholen van elkaar konen leren en goede ideeén werden uitgewisseld. 3. Deelname formulieren: scholen waren verplicht hun deelname offcieel te bevestigen door het ondertekenen van een deelname formulier. 6. Activiteitenplan: Elke school moet voorafgaand aan elk schooljaar een activiteitenplan maken. Met dit activiteitenplan kunnnen scholen aangeven wat ze gaan doen en wat ze al gedaan hebben. Zo zien scholen op elk moment aan welke STARS criteria ze al voldoen en hoe ver ze zijn gevordeerd richting brons, zilver en goud. 7. Het uitvoeren van de activiteiten: dit is de actie fase waarin de scholen hun actvoteiten orghaniseren en uitvoeren. 8. Het audit rapport: het doen van audits is essentieel om te kunnen: Oordelen over de houding van de school ten opzichte van actief reizen Evalueren wat de school heeft gedaan in relatie tot de STARS criteria Meten wat het effect is van de uitgevoerde acties in termen van modal split (overgang auto naar fiets of andere vormen van actief reizen) 4. STARS Adviseur: de STARS adviseur was een medewerker vanuit het STARS project. De STARS adviseur was verantwoordelijk voor het onderhouden van de contacten met de scholen en voorzag hen van de noodzakelijke materialen en hulp om het fietsen te promoten. 5. STARS werkgroep: de STARS werkgroep is dé motor van STARS op school. De werkgroep is verantwoordewlijk voor het organiseren en uitvoeren van allerlei passende activiteiten. De STARS werkgroep dient te zijn gevuld met leerkrachten, directieleden, leerlingen en ouders. 1 1 Scholen krijgen informatie over STARS Europe 2 2 Scholen nemen deel aan een lokale bijeenkomst 3 3 Scholen ondertekenen deelname formulier Bepalen wat de school heeft gescoord en welk niveau van accreditatie daarbij hoort 9. Accreditatie en certicering: als extra prikkel om mee te doen aan het accrediatie programma ontvangen de scholen hun certicering (brons, zilver of goud) in een speciale lokale bijeenkomst of bij een speciaal georganiseerde regionale accreditatie ceremonie. 10. Gouden accreditatie: Het is de bedoeling dat uiteindelijk alle scholen goud halen. Scholen kunnen aan STARS blijven deelnemen en hun activiteiten blijven uitvoeren totdat ze uiteindelijk goud hebben gehaald. Vanaf het moment dat een school het hoogtse niveau heeft bereikt hoeft dit voor de school niet het einde van deelname aan het programma te betekenen. Deze scholen kunnen optreden als ambassaduer voor de andere scholen door ze hulp te bieden en andere scholen te voorzien van goede ideeën. 4 4 Scholen krijgen een STARS adviseur toegewezen 5 5 Scholen richten een STARS werkgroep op 10 Scholen werken richting goud 9 De STARS adviseur kent naar aanleiding van de audit brons, zilver of goud toe. 8 Scholen rapporteren over jun modal shift data aan begin en einde schooljaar 7 Scholen voeren met hulp van de STARS adviseur activiteiten uit 6 Scholen maken en vullen aan activiteitenplan in 7

9 2.3 Methode voortgezet onderwijs: Peerto-peer programma Het peer-to -peer programma mikt op middelbare scholieren ( jaar ). Het STARS peer-to -peer programma heeft tot doel groepen studenten te ondersteunen bij hun acties om hun leeftijdgenoten meer te laten fietsen of te kiezen voor andere duurzame vomen van vervoer. Het programma geeft hen de de tools om zelfstandig projecten voor hun leeftijdgenoten te ontwikkelen, uit te voeren en en te monitoren. 1. Het werven van scholen: STARS adviseurs leggen contacten met de scholen en leggen het peer-to-peer programma uit. Ook geven ze de voordelen van deelname aan het programma aan en geven aan welke hulp ze van de gemeente kunnen verwachten. 2. Lokale bijeenkomsten: Elke stad organiseerde een lokale bijeenkomst. Daar kwamen vergenwoordigers van alle deelnemende scholen (leerkrachten, leerllingen, directieleden) bijeen om samen met de STARS adviseur te praten over het project. Een gedetailleerde presentatie over het project werd gegeven en scholen konden vragen stellen. 3. Deelname formulieren: scholen waren verplicht hun deelname offcieel te bevestigen door het ondertekenen van een deelname formulier. 4. Afspraak van STARS advisuer met STARS champion: Als het deelname formulier was getekend, kreeg de school een eigen STARS adviseur toegewezen. De STARS adviseur was verantwoordelijk voor de contacten met de school en voorzag de school van de noodzakelijke tools en hulp om fietsen op school te kunnen promoten. 5. Youth Travel Ambassador groep: De Youth Travel Ambassador aanpak kan als nieuw initiatief starten of aansluiten bij al aanwezig groepen op school. De STARS adviseur dient in samenspraak met de STARS champion van de school, bijeenkomsten voor de groepen te organiseren. Tijdens deze bijeenkomsten wordt uitgelegd hoe het programma werkt en wat van de leerlingen wordt verwacht. jongeren zelf geleide aanpak waarin groepjes leerlingen een eigen aanpak en campagnes voor hun leeftijdgenoten kunnen ontwikkelen om verkeersveiligheid, duurzaam vervoer en meer actieve vormen van vervoer te promoten. De leerlingen werden voorzien van: Training om het huidige reisgedrag en daarmee vernand houdende zaken te onderzoeken Middelen en tools om zelf zaken uit te voeren, zoals invulbladen voor onderzoek, handleidingen en tips Voorbeelden hoe je een campagne kan ontwikkelen en uitvoeren, inclusief voorbeelden van activiteiten uit de andere Europese landen die gebruikt kunnen worden het bewustzijn te vergroten. Vaardigheden om de verandering in verplaatsingsgedrag te monitoren en te rapporteren. 7. Onderzoek naar verplaatsingsgedrag: de STARS adviseur organiseerde een of twee bijeenkomsten voor de Youth Travel Ambassadors om, met behulp van de YTAS toolkit, de leerlingen verrouwd te maken met het doen van onderzoek naar verplaatsingsgedrag. In een volgende bijeenkomst ontwierpen de groepjes leerlingen hun onderzoek dat ze zelfstandig uitvoerden. 8. Het uitvoeren van de activiteiten: dit is de actie fase waarin de scholen hun actvoteiten orghaniseren en uitvoeren. 6. Ondersteuning, training en planning: de volgende stap is het leveren van hulp en training aan de Youth Travel Ambassadors waardoor zij in staat gesteld worden om het verplaatsingsgedrag van hun klasgenoten te meten en de Cycle Campagne te organiseren. Erg belangrijk is dat de groepjes leerlingen zich zelf verantwoordelijk kunnen voelen voor het programma en zelf passende campagnes mogen bedenken en uitvoeren (dus niet van bovenaf bepaald). Alleen dan is het resultaat een door de

10 9. Cycle Challenge De jeugd van vandaag wordt vaak beschreven als de game-generatie. Om middelbare scholieren van fietsen naar school te overtuigen, heeft het STARS-project een leuk online spel of game ontwikkeld dat ze kunnen spelen tijdens hun Fietsuitdaging. De Fietsuitdaging is het hoogtepunt van elk jaar dat er gewerkt wordt met zogenoemde Jongerenambassadeurs voor Mobiliteit. Daarin ontwikkelen en promoten scholieren zelf campagnes om anderen aan te moedigen te voet, met de fiets of met het openbaar vervoer naar school te komen en deel te nemen aan de vierdaagse Fietsuitdaging. Een specifieke website voor het project, dat veel weg heeft van een game, is beschikbaar in acht talen. 10.Evaluatie: De STARSambassadeurs, de STARS adviseurs en de STARSpromotor evalueren het project in de school. 4 Az iskolák felállítanak egy Fiatal Utazó Nagyköveti Csoportot De scholen worden geïnformeerd over STARS Europe De scholen nemen deel aan een plaatselijke workshop De scholen tekenen een engagementsver klaring. De scholen krijgen een STARS adviseur en STARS promotor toegewezen. De scholen creeëren een groep van STARS ambsassadeurs De STARS ambassardeurs, STARS adviseurs en STARS promotor evalueren het project. De scholen doen mee aan de cycle challenge. De STARS ambassadeu rs snesibilisere n anderen via activiteiten over fietsen. De STARS ambassadeurs analyseren hoe hun peers naar school komen. De STARS ambassadeurs vergaderen regelmatig met de STARS adviseur en STARS promotor.

11 3. STARS uitvoering: Concrete voorbeelden, conclusies en suggesties. In dit hoofdstuk kijken we naar een aantal concrete voorbeelden van activiteiten bij scholen in de 9 steden die met het STARS-project hebben meegedaan. De vermelde activiteiten kunnen als voorbeeld dienen voor andere scholen of steden die nog op zoek zijn naar een manier om hun STARSproject uit te voeren. STARS in London Hackney) STARS ambassadeurs: 11 middelbare scholen, gespreid over 2 schooljaren.. Meer dan 100 leerlingen waren STARS ambassadeur. STARS-accreditatie 33 lagere scholen,gespreid over 2 schooljaren. 10 scholen behaalden goud, 6 behaalden zilver en 14 scholen kregen brons. Go Green cycling event: Dit was een fietsevenemen in het Olympisch stadion waaraan de hele school deelnam. Scholieren konden deelnemen aan fietswedstrijden, BMX-behendigeheidstrainingen en DR. Bike sessies. Tawhid Boys school 8 YTAS bereikt activiteiten

12 STARS in Edinburgh In totaal namen 11 middelbare scholen deel, verdeeld over 3 schooljaren. Verspreid over 2 schooljaren, deden 36 lagere scholen mee. Fietssnelweg: Liberton High School organiseerde cursussen wielrennen waaraan scholen van over heel Edinburgh konden deelnemen. Op die manier maakten die kennis met de sport indoor wielrennen. Leerlingen van het secundair onderwijs namen deel aan coaching sessies van 2 uur, waarna ze konden meedoen aan indoor wielerwedstrijden.zo konden ze ondervinden hoe spannend en leuk wielrennen is, zeker als je wedstrijden rijdt. Zo steeg het aantal scholieren dat van de fiets gebruik maakte om naar school te gaan. Liberton High School 8 YTAS bereikt 4 activiteiten per maand. STARS in Milaan 12 middelbare scholen deden mee.. Gespreid over 2 schooljaren, deden 20 lagere scholen mee. We zijn geboren om te stappen campagne: Er werd aan families gevraagd zoveel mogelijk op een duurzame manier naar school te komen. Er werden lessen gegeven op school over veiligheid-opstraat en over fietsvaardigheden. Er werd een petitie uitgeschreven waarin gevraagd werd om autoluwe maatregelen te nemen in de buurt. Piscane Primary school Zilver behaald 13 activiteiten 11

13 STARS in Madrid 11 middelbare scholen deden mee, gespreid over twee schooljaren met 253 STARS ambassadeurs. 24 lagere scholen namen deel, gespreid over drie schooljaren. Al deze scholen zijn nog steeds betrokken bij het STARSproject in We zijn geen gekken en geen superhelden: De Montserrat school had alle andere scholen uitgenodigd om mee te doen met de dag die deze naam droeg. Zo n 220 kinderen en 20 volwassenen kwamen samen in het Retiro Park en fietsten door de straten van Madrid. De We are not aliens, nor superheroes -slogan probeerde duidelijk te maken dat fietsen in de straten van Madrid een doodnormale zaak zou moeten zijn. Dit had een positief effect op de scholieren en de ouders die naar school fietsten. Monserrat Primary school Goud behaald 42 activiteiten STARS in Bielefeld 11 middelbare scholen nemen deel, gespreid over 2 schooljaren. 19 lagere scholen deden mee, gespreid over 2 schooljaren. Fiets actiedag: Op deze dag werd een hindernissenparcours uitgewerkt waarop scholieren hun vaardigheden konden testen.. Er werden ook veiligheidslessen gegeven en scholieren analyseerden het schoolverkeer. Dit alles zorgde voor meer praktische vaardigheden en een groter zelfvertrouwen bij de kinderen Gesamtschule Bielefeld-Quelle 9 YTAS bereikt

14 STARS in Krakow 12 middelbare scholen gespreid over drie schooljaren. 20 lagere scholen gespreid over drie schoojaren Vlucht op twee wielen: School nr 1 in Krakow organiseerde een fietstocht en een wedstrijd voor de leukste fietskledij. Er kwamen meer dan 130 mensen naar het evenement, waaronder leerkrachten, ouders en scholieren. De winnaars kregen een prijs. Lagere school nummer 1 Zilver behaald 30 activiteiten STARS in Budapest 7 middelbare scholen gespreid over 2 schooljaren. 2 scholen doen nog een derde jaar mee. 17 lagere scholen deden mee, gespreid over 2 schooljaren. Drie schooljaren doen nog een derde jaar mee. Verkeersveiligheidsroute: het KTI Instituut voor Transport en Wetenschap, dat een toegewijde partner is van het Centrum voor Transport Budapest (BKK), leende verkeersveilig materiaal uit aan de scholen die meededen met het project. De bedoeling was om een verkeerssituatie te simuleren en de scholieren de kans te geven om hun fietsvaardigheden te testen op straat. Zo werd de angst om zich in het verkeer te begeven weggenomen. Kandó Téri Primary school Zilver behaald 26 activiteiten 13

15 STARS in Brussel 7 middelbare scholen gespreid over 2 schooljaren. Rode loper dag: Op de dag van het rode tapijt werd nagegaan hoe groot het aantal leerlingen was dat met de fiets naar school kwam in vergelijking met dat aantal in het begin van het schooljaar. Er was een rood tapijt uitgerold voor de leerlingen die met de fiets kwamen. Ze kregen ook een doos met fietsgadgets (een vlaggetje, fietslampjes en fluoriscerend materiaal) cadeau. Het aantal fietsers werd aangeduid met strepen op een poster. Er waren 71 fietsers, en dat waren er 51 meer dan aan het begin van het schooljaar. Maria-Boodschap Lyceum 7 YTAS bereikt 20 activiteiten STARS in Noord-Brabant 24 lagere scholen, gespreid over 2 schooljaren Reflectiedag: de Provincie Noord-Brabant schreef een competitie uit om te beslissen welke school het STARSproject mocht verdedigen op de slotceremonie van STARS in Brussel. De scholen die een kans wilden maken op een trip naar Brussel konden hun uitgewerkt project voorstellen. De Internationale School van Eindhoven was de winnaar met de actie Reflectiedag. De school had een wedstrijd uitgeschreven voor het ontwerpen van de leukste poster waarop het belang van het dragen van voldoende fluoriscerende kleding en gadgets bij de fietser en de wandelaar werden aangetoond. Alle leerlingen mochten aan deze wedstrijd deelnemen. De poster moest: Eindhoven International school Brons behaald een foto tonen van een leerling met fluokleding informatie geven over de Reflectiedag (data) informatie geven over veiligheid en fluokleding. De 2 scholieren die de wedstrijd hadden gewonnen, mochten naar de slotconferentie van STARS in Brussel gaan. Daar konden ze andere Europese scholieren ontmoeten die hadden meegedaan aan het STARS-programma..

16 Conclusies en suggesties Een doel van het STARSproject was te kunnen leren van elkaars uitvoering van het programma in de verschillende steden. Beloningen: In de meeste steden werden de activiteiten beloond met prijzen. De positieve invloed die prijzen en beloningen hebben op gedragsverandering is wetenschappelijk bewezen. De beloningen moeten niet duur of speciaal te zijn. Een certificaat dat wordt gegeven aan de deelnemers op een prijsuitreiking, bijvoorbeeld, is al genoeg. Er moet uiteraard wel een verband zijn tussen de prijs die wordt uitgereikt en wat de deelnemer heeft bereikt Wedstrijd: Een wedstrijd zorgt er voor dat mensen meer gemotiveerd deelnemen aan een activiteit met het doel iets te bereiken. Maar er mag niet uit het oog worden verloren dat iedereen die deelneemt aan de activiteit eigenlijk een winnaar is.. Einde activiteit: Het is belangrijk de activiteit te doen eindigen op een bepaald moment. Zo kan er gekeken worden naar welke doelen er werden bereikt, wat de successen zijn en uit welke fouten er geleerd kan worden. Bovendien kunnen de activiteiten belangrijke data opleveren met informatie over fietsgedrag Workshops voor coaches: Creëer een netwerk van coaches/begeleiders die het fietsen en wandelen naar school promoten en door scholen als aanspreekpunt kunnen worden gebruikt om te leren over de ervaringen, de conclusies en de suggesties rond duurzaam bewegen naar school. Wederzijds leren: Partners wisselden ideeën uit over hun uitvoering van het STARSproject. Zo kwam het School Streets project (het Schoolstratenproject) van Edinburgh, bijvoorbeeld, eigenlijk van een gelijkaardig plan in Milaan. Zichtbaarheid: Om mensen er toe aan te zetten mee te doen, was het van groot belang het project zichtbaar te maken. Scholieren creëerden posters die overal op school werden opgehangen en droegen speciaal voor het project ontworpen T-shirts tijdens de activiteiten Activiteiten werden gelinkt aan andere activiteiten die met duurzaamheid te maken hadden: Veel partners lieten een aantal activiteiten samenvallen met de activiteiten die tijdens de Europese Week van de Mobiliteit plaatsvonden. Op die manier kregen ze een maximaal aantal deelnames aan de activiteiten. Op de ouders mikken: Communiceren met de ouders is belangrijk, vooral in de lagere scholen. Ouders beslissen immers vaak hoe kinderen naar school gaan. Om er voor te zorgen dat ook ouders deelnamen aan de activiteiten, werden zij ook betrokken bij de acties Flexibiliteit: Het STARSproject is flexibel en kan aangepast worden aan elke school die er in wil stappen. De STARSactiviteiten kunnen bovendien een antwoord bieden op bepaalde problemen die moeten worden aangepakt rond duurzame mobiliteit in de scholen of de steden, zoals files, veiligheid, infrastructuur, geluidshinder etc. Door zo op de lokale problematiek in te spelen, kunnen de STARSactiviteiten worden gebruikt om duurzame mobiliteit te verbeteren over de lokale politiek heen. 15

17 Successen Een aantal successen van de deelnemende steden lichten we hieronder toe. Bike Around The Borough (Fiets in de wijk): Een actie die georganiseerd werd door Hackney Council, in samenwerking met de Metropolitan Police en gesponsord door Volker Highways and Berkeley Homes, was een groot succes. Meer dan een derde van de scholen van de buurt namen er deel aan en slaagden er in honderden jonge fietsers een tocht van negen mijl (bijna 15 kilometer) te laten doen in de streek. Het resultaat: de tweede grootste Fietsbus ter wereld, met 873 kinderen, leerkrachten en ouders bij elkaar. Er waren maar 8 fietsers te kort om het wereldrecord-fietsbus te breken. Walking & Cycling Buses (Loop- en fietsbussen): In het tweede jaar van STARS deden 16 van de 22 lagere scholen mee aan verschillende Loop- en Fietsbussen. Die vorm van reizen werd gezien als een van de meest succesvolle manieren om mensen te overhalen om de fiets te nemen of te voet te gaan. STARS Cycling Challende (STARS Fietsuitdaging): De tweede editie van de Fietsuitdaging in Krakow, die liep van 18 mei tot 12 juni 2015, was ook succesvol. 9 scholen deden er aan mee met meer dan 200 studenten en leerkrachten. In dit project mochten deelnemers ook hun trips die ze te voet hadden afgelegd laten meetellen, samen met de tochten per fiets. In 4 weken tijd fietsten en wandelden de scholieren meer dan 3000 kilometer City Cycling Bielefeld 2015 (Stadsfietsen Bielefeld 2015): 13 STARSscholen in Bielefeld namen deel aan dit project. 939 scholieren deden mee aan de wedstrijd en fietsten kilometer. Dit is gelijk aan 1,51 keer rond de evenaar gaan, wat een besparing betekende van 8,761 kg CO2 Cyclopride: Het meest opvallende evenement dat samenviel met andere initiatieven was het jaarlijkse Cyclopride-evenement in Milaan. Het vond plaats in Mei 2015 en bracht fietsende mensen bijeen in de straten van de stad. Het project werd geleid door STARSscholieren die een STARS-T-shirt droegen. Exchange Trips (uitwisselingen): Scholieren van Bielefeld bezochten scholen in Edinburgh. Daar konden de leerlingen van Bielefeld een smart phone app uitproberen die je de veiligste route naar school aangeeft..

18 STARS rapport januari 2016 Voorbeeldactiviteiten Het doel van deze activiteiten is het promoten van het gebruik van duurzame vervoerswijzen naar school, zorgen voor een positieve houding onder kinderen ten opzichte van actief verplaatsen en aanmoedigen van de ouders en families om hun reisgedrag te (her)overwegen. Deze activiteiten geven het STARS project veel positieve aandacht en energie en dragen zo bij aan het doel om het autogebruik te verminderen. Alle activiteiten die hieronder genoemd staan kunnen worden aangepast aan de omstandigheden, doelen, doelgroepen of het beschikbare budget. Autoloze Dag Doel: aanmoedigen van ouders en docenten die veel van de auto gebruiken om voor een keer een alternatief te proberen voor de reis van huis naar school en weer terug. Beschrijving: de doelstelling van een Autoloze Dag is om ouders en docenten uit te dagen allemaal voor minstens één dag de auto te laten staan en bijvoorbeeld op de fiets of met het openbaar vervoer naar school te komen. Deze activiteit is geschikt voor scholen met een hoog autogebruik, scholen waar een autocultuur heerst onder de leraren of waar ouders of docenten veel weerstand hebben tegen het aanpassen van hun reisgedrag. De Autoloze Dag kan op verschillende manieren georganiseerd worden. Onze ervaring is dat een vorm van (ludieke) beloning voor degenen die normaal met de auto rijden goed werkt. Het is belangrijk om met verschillende motivatie elementen te werken als het behalen van gezamenlijk doel of met Fiets Kampioenen die zelf veel fietsen en hun collega s of andere ouders aanmoedigen om mee te doen. School Straat project Wij hebben meegedaan aan de Autoloze Dag voor docenten en hebben ervan genoten, de deelnemers willen het nu elke maand doen! Kym Foley, Wentworth Doel: verminderen van de congestie rond de scholen en het verbeteren van de verkeersveiligheid door lopen en fietsen te promoten. Beschrijving: het School Straat project draagt bij aan het verminderen van de verkeerschaos in de directe omgeving van de school door een tijdsvenster aan te geven voor een bepaald gebied bijvoorbeeld de straat voor de school waar er niet met de auto gereden en/of geparkeerd mag worden. Een daarvoor door de kinderen ingerichte zone met bijbehorende communicatie moet dit richting de ouders afdwingen. In overleg met de wegbeheerder of de politie kan voor bebording of afzetting met knipperlichten gezorgd worden. Diverse promotieactiviteiten kunnen er voor zorgen dat de School Straat meer bekend wordt.. 17

19 Kiss&Ride Rode Loper project Doel: Verkeersproblemen verminderen door kinderen af te zetten op speciale plekken op afstand van de ingang van de school en ze het laatste stuk (gezamenlijk) te laten lopen. Beschrijving: dit project is onder andere uitgevoerd in Bielefeld (Duitsland) waar sprake was van dagelijkse verkeerschaos in de directe omgeving van de scholen. Om deze chaos te verminderen zijn speciale plekken aangewezen in de nabijheid van de scholen en zodanig ingericht dat ouders hun kinderen daar veilig kunnen laten uitstappen zodat de leerlingen het laatste stuk naar school veelal in groepsverband en onder begeleiding van ouders of leraren te voet konden afleggen. Om dit project te promoten op de school en in de gehele stad werden leerlingen op een rode loper verwelkomt door een verkleed of netjes aangekleed persoon bij de school. Dit kan bijvoorbeeld per dag afgewisseld worden zodat de kinderen nieuwsgierig werden hoe ze die dag weer verwelkomd werden op de school. Aanvullend werden kleine beloningen en prijzen uitgedeeld. Om deelname te registreren kregen de kinderen een strippenkaart met elke dag een andere stempel erop. Iedereen die aan het eind van de week drie of meer stempels had verzameld kreeg een mooie reflector voor op de fiets. Ontwerpwedstrijd Fiets T-shirts Kym Wentwo Foley, rth Doel: leerlingen aan te moedigen om de fiets te zien als aantrekkelijk alternatief om naar school te komen. Beschrijving: de ontwerpwedstrijd Fiets T-shirts is ondermeer uitgevoerd in Krakow Polen. De leerlingen kregen de opdracht om een eigen T-shirt te ontwerpen en maken met als onderwerp fiets. Er zijn prijzen uitgereikt aan de beste inzendingen. Deze activiteit promoot indirect duurzame verplaatsingen naar school en (positieve) aandacht voor de fiets. De activiteit kan gecombineerd worden met andere activiteiten door de leerlingen de T-shirts te laten dragen. Tevens is het een activiteit die bijvoorbeeld goed in de wintermaanden uitgevoerd kan worden als het weer minder geschikt is voor buiten activiteiten..

20 4. Je eigen STARS project evalueren STARS evaluatie De monitoring en evaluatie van het STARS project is uitgevoerd door GEA21. Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de onderzoeksmethode, het evaluatie proces en de resultaten die bereikt zijn. Om de impact van STARS te bepalen zijn zowel kwalitatieve als kwantitatieve onderzoeksmethoden gebruikt. Kwantitatieve beoordeling: Een 'Hands-Up' onderzoek is uitgevoerd op zowel basisscholen als middelbare scholen aan het begin en het einde van het schooljaar om het reisgedrag te bepalen van leerlingen en leraren voor en na uitvoering van het STARS programma. De vragenlijst ging onder andere in op de wijze van vervoer naar school, de wens van de deelnemers om hun reisgedrag te veranderen en de afgelegde afstand. Het verzamelen van gegevens voor en na het programma is nodig om de modal shift, de impact op de uitstoot en energiebesparing te evalueren. Kwalitatieve beoordeling: In aanvulling op het bovenstaande is een verder onderzoek uitgevoerd om barrières en versnellers van duurzaamheids projecten te bepalen. In alle negen implementatie steden werd ook een analyse uitgevoerd om de mobiliteit opties beschikbaar in de stad en rond de directe omgeving van de school te bepalen. Attitude in dit verband is de manier waarop mensen kijken naar de fiets als een geschikte vervoermiddel voor het oplossen van hun transport behoeften. Gedrag is de manier waarop mensen handelen. Het is een uiterlijk kenmerk dat vaak samen gaat met de interne houding. Vanuit een campagne oogpunt is het belangrijk om de attitude verschuiving langs de gedragsverandering te meten, zoals met het MaxSem model. Het realiseren van een attitude shift via STARS campagnes, zelfs als de modal shift nog beperkt is, is ook een sterk resultaat van de activiteiten. MaxSem is een model ontwikkeld om van een individu verandering houding en gedrag in mobiliteit te meten. De methode maakt gebruik van een reeks overgangsfasen waarin individuen opschuift totdat de laatste fase van gedragsverandering bereikt wordt. Gedrag en houding: STARS richt zich op zowel een mentaliteitsverandering als een gedragsverandering. Voor de meeste mensen is een verandering in de houding ten aanzien van fietsen een voorwaarde voor het veranderen van hun mobiliteitsgedrag. 19

21 Evaluatiemethodologie: accreditatie-programma De STARS werkgroep vanuit de scholen in samenwerking met de STARS adviseurs vanuit het Europese project zijn verantwoordelijk voor de evaluatie van het programma. Zij bepalen de nulmeting, gestelde doelen en de activiteiten om de scholen te evalueren op de doelstellingen inzake duurzame reisgedrag en erkenning over de accreditatie. 1. Nulmeting Scholen die mee willen doen en een accreditatie niveau willen bereiken dienen een STARS activiteitenplan op te stellen. De STARS adviseur in samenwerking met de scholen zullen eerst de huidige 'status' van de school in termen van hun positie in de bevordering van duurzaam reizen te bepalen. Om dit te doen, kan een hands-up onderzoek uitgevoerd worden voor zowel leerlingen en personeel om hun huidige reisgedrag te inventariseren; Dit zorgt voor een basislijn vanwaar doelstellingen worden vastgesteld. Na elke accreditatie ronde scholen hun activiteitenplan beoordeeld, het bijwerken van het voor de volgende schooljaar. De basislijn wordt gebruikt voor het evalueren en rapportage. 2. Online rapporteren Elke school heeft een eigen account met inlog op de STARS Europa accreditatie website. De website biedt de mogelijkheid voor scholen om alle informatie met betrekking tot hun activiteiten direct online in te voeren en zo hun activiteitenplan te genereren. Dit geeft een overzicht van de huidige stand van zaken waardoor inzichtelijk wordt waar (extra) inspanning nodig is en op welke criteria, teneinde het gewenste accreditatieniveau te bereiken. Binnen de eigen omgeving op de website is de school in staat om documenten en afbeeldingen te uploaden van hun STARS activiteiten. De STARS werkgroep van de school is verantwoordelijk voor het verstrekken van de documenten en bewijzen van de acties zodat de STARS adviseur in staat is om de STARS Accreditatie Audit uit te voeren. 3. Audits De audits zijn een essentieel onderdeel voor de beoordeling van het STARS programma op basisscholen. De audits beogen het volgende: Beoordelen van de instelling van de school ten opzichte van actieve verplaatsingen; Evalueren van de activiteiten van de school tegen de STARS criteria; Kennis maken met de gevolgen van modal shift bij de uitgevoerde acties; Beoordelen of de scholen de accreditatie criteria hebben gehaald. De STARS adviseur is responsible for Het beoordelen van de scholen OM de Accreditatie Kunnen Worden verwezenlijkt te bepalen. Om te kwalificeren for the Bronze, Silver of Gold niveau Moet de scholen Kunnen aantonen DAT ZIJ Actief deelgenomen aan Het STARS-programma, En dat er blijvende Aandacht voor Verkeerseducatie, Een Veilige omgeving, en activiteiten sterven de overstap van te Bevorderen auto reizen naar fietsen, Wandelen van Het Openbaar Vervoer. Het STARS Europe programma Heeft Een gestandaardiseerde checklist met criteria op basis Waarvan de scholen Een Accreditatie niveau van Brons, Zilver of Goud Kan bereiken Ontwikkeld. This is Beschikbaar op de website van STARS. Het is de bedoeling DAT alle Scholen goud Accreditatie Zal bereiken. Scholen Kunnen Blijven Draaien het STARS-programma uit te Voeren activiteiten totdat ZE Hun uiteindelijke Doel van Wordt gegund Gold Accreditatie.

22 Evaluatiemethode: YTAS programma Youth Travel Ambassadeurs zijn verantwoordelijk voor het evalueren van hun eigen project; met de steun van de STARS Adviseur en STARS Champions. De evaluatie bestaat uit twee pijlers: Impact op het verplaatsingsgedrag: de impact op het reisgedrag wordt gemeten met behulp van gegevens die door studenten op de Cycle Challenge website zijn ingevuld. De website geeft inzicht in de effectiviteit van de Cycle Challenge campagne en aanverwante activiteiten. Het is ook mogelijk om follow-up metingen in het volgende schooljaar te doen door de deelnemers te benaderen die hebben meegedaan en ze te vragen naar bijvoorbeeld een blijvend effect op hun reisgedrag. Om de impact van alle YTAS activiteiten te evalueren, moet een follow-up reisgedrag onderzoek worden gestart naar de gedragsverandering op schoolniveau.. Proces evaluatie: De Youth Travel Ambassadeurs hebben de bijeenkomsten geëvalueerd die hebben plaatsgevonden met de STARS adviseur en STARS Champions, hun interne samenwerking als een team en de activiteiten die zij organiseert. In het laatste geval is veelal een korte enquête onder klasgenoten gehouden om feedback te krijgen van deelnemers en externe partijen. In de evaluaties per school is een samenvatting opgenomen van de gegevens en belangrijkste geleerde lessen.. 5. Wat kan je eigen STARS project opleveren? 5.1 Belangrijkste resultaten Accreditatie op basisscholen Peer-to-Peer op Middelbare scholen Gedurende de looptijd van twee schooljaren hebben 188 basisscholen meegedaan. 114 basisscholen zijn doorgegaan met het STARS -project voor een derde jaar te implementeren. Dit is een duidelijke indicatie van de overdraagbaarheid en de populariteit van het STARS aanpak. Het STARS -programma heeft gewerkt met meer dan basisschoolleerlingen en leraren. In totaal hebben gedurende de looptijd van twee jaar 84 scholen meegedaan met het Youth Travel Ambassador Scheme programma; het organiseren van bijeenkomsten, voorbereiding en uitvoering van activiteiten, een evaluatie proces en de resultaten van het programma. Meer dan studenten zijn betrokken bij de campagnes ontwikkeld door 600 YTAs studenten; met meer dan activiteiten uitgevoerd. 21

23 CO-besparing: ton CO2 bespaard door 191 basisscholen in ton CO2 bespaard door 71 middelbare scholen in ton bespaard door alle STARS scholen in ton CO2 bespaard per jaar 20% van de projectdoelstelling Modal shift: Basisscholen: In de loop van het project is een 5,7% modal shift van gemotoriseerde verkeer richting actieve vervoerswijzen gerealiseerd. Middelbare scholen: Over de loop van het project is een 8,8% modal shift gerealiseerd van gemotoriseerd verkeer naar actieve vervoerswijzen. 5.2 Voordelen Verminderen van CO2-uitstoot en geluidsoverlast. Tackelen van mobiliteitsvraagstukken en verminderen van congestie. Verbeteren van de gezondheid, zowel in termen van een betere luchtkwaliteit als een actievere levensstijl. Verbeteren academische prestaties: Het is bewezen dat leerlingen die meer lopen of fietsen naar school beter presteren. YTAS biedt een nieuwe aanpak voor jonge mensen om met mobiliteits kwesties om te gaan en invloed uit te oefenen op hun school en de bredere gemeenschap. Gelijktijdig werken ze aan waardevolle vaardigheden en ervaring door het programma op vlakken als: ontwikkelen van initiatief, doorzettingsvermogen, veerkracht, vaardigheden in leiderschap, opbouwen van relaties, communicatie, presentatie, teamwork en probleemoplossing.

24 5.3 Beleidsmatige zaken EU doelstellingen energie en milieu: De aandacht voor fietsen en lopen in Europese steden zal bijdragen aan het verwezenlijken van de ambitieuze doelstellingen (20% verhoging van de energieefficiëntie, 20% vermindering van de CO2-uitstoot en 20% hernieuwbare energie in 2020). De stimulering van van meer duurzame vervoerswijzen leidt ook tot vermindering van andere giftige stoffen - zoals PM2.5 en PM10 - waardoor de luchtkwaliteit en de volksgezondheid verbeteren. Gezondheid: STARS voorziet in een krachtige manier van het stimuleren van fietsen en lopen voor met name de doelgroep kinderen en indirect ook volwassenen. Meer fysieke activiteit levert eeen bijdrage in de strijd tegen bijvoorbeeld obesitas. Meer fietsen en lopen is goed voor de gezondheid en tegen de stijgende kosten in de gezondheidszorg. Congestie: Voor veel van de steden in het STARS project was het programma onderdeel van het beleid gericht op vermindering van de autocongestie. Het STARS programma is gebruikt om het bewustzijn rond duurzame vervoerswijzen te vergroten en bij te dragen aan een verschuiving van automobiliteit naar meer duurzame vervoerswijzen die helpen om het aantal auto s op de weg te verminderen. Verkeersveiligheid: Door niet auto maar lopende en fietsende kinderen in de omgeving van de school de meeste plek en prioriteit te geven neemt de overlast af en draagt het project bij aan de verkeersveiligheid rond scholen. Ook de samenwerking met belanghebbenden en de aandacht voor educatioe draagt hieraan bij en geeft autoriteiten ook de mogelijkheid om draagvalk te krijgen voor infrastructurele maatregelen. Productiviteit: minder congestie op de weg heeft een positief effect op de reistijd en betrouwbaarheid van verkeersinformatie. En daarmee ook op de economische productiviteit. 6. Conclusies Incentives: Het gebruik van incentives en ludieke vormen van beloningen is gebruikt in de meeste van de beschreven STARS activiteiten. Het positieve effect van beloningen is het zorg dragen voor de gewenste verandering in gedrag. Incentives en beloningen hoeven niet hoog in kosten te zijn. Bijvoorbeeld certificaten of diploma s voor deelnemers aan een activiteit. Het is raadzaam de beloning te koppelen aan de doelstelling van de activiteit. Competitie: De toegevoegde waarde van competitie en concurrentie is met name een mogelijke toename van motivatie en prestatie. Het is van belang alle deelnemers aan de competitie te betrekken, ook degene die wat meer moeite hebben de overstap van de auto naar een alternatief te realiseren. Workshop docenten: Creëer een groep of netwerk van leraren en de belangrijkste belanghebbenden bij het bevorderen van fietsen en andere duurzame vervoerswijzen voor het delen van ervaringen, leerpunten en komende uitdagingen. Nalatenschap: STARS heeft bewezen een succesvolle en overdraagbare methodiek te zijn voor Europese scholen en steden. Momenteel wordt gewerkt aan manieren waarop de accreditatie- en YTAS programma's kunnen blijven bestaan en worden uitgebreid als blijvende erfenis voor STARS Europa. 23 Afsluiten activiteit: Zodra een activiteit is voltooid is het belangrijk om de successen en leerervaringen te benoemen en te delen. Hiervoor is het belangrijk gegevens te verzamelen bijvoorbeed over het aantal fietsers of motivatie van de deelenemers. 23

25 7. Externe Adviesraad De Externe Adviesraad (EAR) van STARS bestaat uit leden met verschillende expertise vanuit diverse sectoren en is gedurende het project drie keer bij elkaar gekomen om advies te geven, de kwaliteit te borgen en aanbevelingen te doen over de richting van het project. Alle partners van het STARS-project willen de leden van het EAR bedanken voor hun steun, aanbevelingen en inzicht. Leden van EAR: Helmut Paris, Ministry of Mobility Belgium Ross Butcher, Modeshift Nick Butler, Parose Projects Marianne Weinreich, Weinreich Mobility Informatie Projectcoordinator Andrew Luck Voor gedrukte rapporten of copieen in andere talen neem contact op met: Project communicatie manager: Giacomo Lozzi, POLIS Auteurs Paul Curtis en Kate Mouncher (LEPT) met bijdrage van alle partners. Opmaak: Threerooms Disclaimer The sole responsibility for the content of this publication lies with the authors. It does not necessarily reflect the opinion of the European Communities. The European Commission is not responsible for any use that may be made of the information contained therein.