ONDERWIJSVERSLAG 2003/2004

Transcriptie

1 ONDERWIJSVERSLAG 2003/2004 Inspectie van het Onderwijs

2 Het Nederlands onderwijsstelsel Speciaal Onderwijs en Voortgezet Speciaal Onderwijs Open Universiteit (ou) 3 Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs (vwo) 1 6 jaar Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs (havo) 1 5 jaar Wetenschappelijk Onderwijs (wo) 3 4 jaar Hoger Beroepsonderwijs (hbo) 3 4 jaar Post-Initieel hoger Onderwijs Basisonderwijs 8 jaar Basisvorming Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs (vmbo) 1 4 jaar Theoretische leerweg Gemengde leerweg Kader beroepsgerichte leerweg Basis beroepsgerichte leerweg Specialisten Opleiding jaar Middelkaderopleiding jaar Vakopleiding jaar Basisberoepsopleiding jaar Praktijk Onderwijs 1 6 jaar Assistentopleiding 2 0,5-1 jaar Volwassen Onderwijs 4 Niveau 1 Niveau 2 Bron: Primair Onderwijs, Gids voor ouders en verzorgers Niveau 3 Niveau 4 Niveau 5 Niveau 6 1. De schoolsoorten vwo, havo, vmbo en praktijkonderwijs behoren tot het voortgezet onderwijs. 2. Assistentopleiding, basisberoepsopleiding, vakopleiding, middenkaderopleiding en specialistenopleiding behoren tot het middelbaar beroepsonderwijs. 3. Hbo, wo en de Open Universiteit behoren tot het hoger onderwijs. 4. Volwassenenonderwijs kent vier soorten opleidingen: voortgezet algemeen volwassenenonderwijs (vavo), Nederlands als tweede taal (NT2), breed maatschappelijk functioneren en sociale redzaamheid. Deze opleidingen worden niet op alle niveaus aangeboden.

3 Instellingen in 2003 (exclusief LNV) Basisonderwijs 6994 Speciaal basisonderwijs 348 Speciaal onderwijs en voortgezet speciaal onderwijs 324 Voortgezet onderwijs 667 Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie 59 Hoger beroepsonderwijs 49 Wetenschappelijk onderwijs 12 Bron: OCW (2004) Personeelsleden in fte s x 1000 in 2003 (exclusief LNV) Basisonderwijs en speciaal basisonderwijs 102,3 Speciaal onderwijs en voortgezet speciaal onderwijs 15,3 Voortgezet onderwijs 81,9 Beroepsonderwijs en volwasseneneducatie 37,6 Hoger beroepsonderwijs 24,1 Wetenschappelijk onderwij 39,5* Bron: OCW (2004) *Gegevens 2002 Leerlingen/ studenten x 1000 in 2003 (exclusief LNV) Basisonderwijs 1547,3 Speciaal basisonderwijs 51,5 Speciaal onderwijs 33,6 Voortgezet speciaal onderwijs 21,0 Voortgezet onderwijs (exclusief zorg) 787,0 Lwoo, svo-lom. svo-mlk, praktijkonderwijs 102,9 Middelbaar beroepsonderwijs 454,2 Volwasseneneducatie 155,5 Hoger beroepsonderwijs 325,8 Wetenschappelijk onderwijs (ingeschreven wo inclusief extraneï en auditoren) 182,9 Bron: OCW (2004)

4 Instellingen in 2003 LNV Agrarische opleidingscentra (aoc s) 12 - vestigingen voortgezet onderwijs 75 - vestigingen beroepsonderwijs 68 Hoger beroepsonderwijs 6 Wetenschappelijk onderwijs 1 Bron: LNV/ DWK en diverse websites Personeelsleden in fte s x 1000 in 2003 LNV Aoc s 4,94 Hoger beroepsonderwijs 0,8 Wetenschappelijk onderwijs 2,3 Bron: OCW/ CASO en LNV/ DWK Leerlingen/ studenten x 1000 in 2003 LNV Voortgezet onderwijs (exclusief lwoo en mavo) 18,9 Lwoo 11,8 Mavo 2,9 Beroepsonderwijs 24,0 Hoger beroepsonderwijs 8,4 Wetenschappelijk onderwijs 4,4 Bron: LNV/ DWK en diverse websites

5 Aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en aan de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Hierbij bied ik u het verslag aan over de staat van het Nederlandse onderwijs, zoals bedoeld in de Grondwet ex artikel 23 lid 8, en overeenkomstig artikel 3 van de ministeriële Regeling Inspectie van het Onderwijs d.d. 22 april de Inspecteur-generaal van het Onderwijs, mevrouw mr. drs. C. Kervezee Utrecht, april 2005

6 Leeswijzer voor de staat van het landbouwonderwijs Het landbouwonderwijs (groene onderwijs) valt onder de verantwoordelijkheid van de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). De Inspectie van het Onderwijs voert het toezicht uit op de 12 agrarische opleidingscentra (AOC), waarin het vmbo- en het mbo-onderwijs wordt gegeven en 40 vmbo-afdelingen landbouw en natuurlijke omgeving van scholengemeenschappen. Het onderwijs van de 12 AOC s wordt gegeven op 75 vmbo-locaties en op 68 mbolocaties. Verder heeft de inspectie toezicht op de twee Innovatie en praktijkcentra (IPC), waar onderwijs wordt verzorgd met behulp van kostbare materialen: dieren, machines, dan wel specialistische kennis. Het hoger agrarisch onderwijs wordt verzorgd door 6 agrarische hogescholen, waaronder de lerarenopleiding STOAS. Het wetenschappelijk onderwijs is ondergebracht bij Wageningen Universiteit en Researchcentrum. Het toezicht op het groene onderwijs wordt op dezelfde wijze vormgegeven als bij het overige onderwijs. Vanwege de verantwoordelijkheid van de minister van LNV voor het groene onderwijs is ervoor gekozen om de ontwikkelingen van het landbouwonderwijs op een herkenbare wijze te integreren in dit Onderwijsverslag. In hoofdstuk 8, 9 en 10 wordt in een afzonderlijke paragraaf respectievelijk de kwaliteit van het groene vmbo, mbo en hoger onderwijs behandeld. Gegevens over aantallen leerlingen, deelnemers en studenten zijn opgenomen in de overzichten aan het begin van deze hoofdstukken. Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004 3

7 1 De staat van het Nederlandse onderwijs 7 Het onderwijs in thema s 16 2 Technisch onderwijs in Nederland 19 3 Veiligheid, voortijdig schoolverlaten en schoolverzuim 49 4 Sociale cohesie 97 5 Voeding en beweging in het onderwijs De leraar 125

8 Het onderwijs in de sectoren De staat van het primair onderwijs De staat van het voortgezet onderwijs De staat van het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie De staat van het hoger onderwijs 289 Literatuur 336 Trefwoorden 354

9 Hoofdstuk 1 De staat van het Nederlandse onderwijs

10 De staat van het Nederlandse onderwijs vitaliteit en zorg Het Nederlandse onderwijs laat op veel punten vitaliteit zien bij het oppakken van nieuwe uitdagingen en verbeteringen. De resultaten mogen er, gezien een aantal internationale onderzoeken, beslist zijn. Daarnaast moet ook gezegd worden dat het onderwijs op een aantal punten tekortschiet en dat niet alle scholen erin slagen een antwoord te vinden op groeiende maatschappelijke problemen zoals veiligheid en het gebrek aan sociale cohesie. De vitaliteit van het Nederlandse onderwijs Uit de gegevens die de inspectie het afgelopen jaar tijdens haar school- en instellingsbezoeken verzamelden, blijkt dat het over het algemeen goed gaat met de kwaliteit van het onderwijs. Scholen in Nederland zien zich voor lastige opgaven geplaatst. Tekorten aan goed opgeleide leraren, eigenzinnige leerlingen, veeleisende ouders en intensieve aandacht van de media zetten scholen onder druk. Veel scholen doen het in deze omstandigheden goed. goede prestaties verbeteringen Uit diverse internationaal vergelijkende studies blijken goede gemiddelde prestaties van Nederlandse leerlingen bij begrijpend lezen, Engels en de exacte vakken. In 2001 boekten Nederlandse leerlingen hoge gemiddelde prestaties in een internationaal vergelijkende studie naar begrijpend lezen. In het in december 2004 verschenen rapport `Programme for International Student Assessment (PISA) blijken de Nederlandse 15-jarigen hoog te scoren bij wiskunde. De gemiddelde Nederlandse leerling moet alleen de leerling uit Hong Kong, Finland en Korea boven zich velen. De rapportages van de `Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS), eveneens uit december 2004, laten zien dat de leerlingen van een aantal met name Aziatische landen bij zowel wis- als natuurkunde significant hoger scoorden dan de Nederlandse 10- en 14-jarigen. Dat neemt niet weg dat de Nederlandse onderwijsgevenden in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs trots mogen zijn op de hoge gemiddelde prestaties van hun leerlingen. Op diverse punten zijn duidelijke verbeteringen te zien. In het basisonderwijs was in 1998 nog maar op 29 procent van de scholen het onderwijs voldoende afgestemd op de verschillen tussen leerlingen. Het afgelopen schooljaar was dat 48 procent. Uit internationaal vergelijkend onderzoek dat wij samen met onze Duitse, Engelse en Vlaamse collega-inspecties in het basisonderwijs hebben opgezet, blijkt dat de Nederlandse onderwijsgevenden meer werk maken van het afstemmen van het onderwijs op verschillen tussen leerlingen dan de Duitse en de Vlaamse onderwijsgevenden, maar hierin nog achterblijven bij de Engelse onderwijsgevenden. Ook de zorg voor zwakke leerlingen verbeterde de afgelopen zeven jaar. In Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004

11 voldeed op dit punt 59 procent van de basisscholen, het afgelopen schooljaar was dat 74 procent. Bijna alle scholen voor voortgezet onderwijs hebben procedures om zorgleerlingen vroegtijdig te signaleren en om extra begeleiding te bieden aan leerlingen die zorg behoeven. Problemen zijn er nog met het werken met handelingsplannen voor leerlingen die geïndiceerd zijn voor leerwegondersteunend onderwijs en met het opzetten van een leerlingvolgsysteem. In het beroepsonderwijs is de organisatie van de beroepskeuze- en voortgangsbegeleiding bij 98 procent van de units voldoende. Ook op het gebied van kwaliteitszorg is sprake van verbeteringen. Bijna de helft van de basisscholen en bijna tweederde van de scholen voor voortgezet onderwijs heeft goede procedures voor kwaliteitszorg. Op het eerste gezicht lijken beroepsonderwijs en volwasseneneducatie achter te blijven. Dit wordt echter veroorzaakt doordat de inspectie, door de langere traditie in deze sector, strengere normen is gaan hanteren. In het hoger beroepsonderwijs voldoen deze procedures bij ongeveer de helft van de instellingen. Bij het wetenschappelijk onderwijs groeide het aantal instellingen waarbij de procedures voor kwaliteitszorg voldoen van 54 procent in 2000 naar 85 procent. Een goede kwaliteitszorg garandeert echter nog niet dat scholen in staat zijn ook in alle gevallen de effecten van hun beleid te bepalen en zonodig bij te sturen. Dat is wel nodig voor een vergaande proportionaliteit in het toezicht door de inspectie. verbeteringen in kwaliteitszorg In hoog tempo wordt de bachelor-masterstructuur in het hoger onderwijs ingevoerd. Het doel van deze stelselwijziging is internationale aansluiting en herkenbaarheid en het vergemakkelijken van internationale mobiliteit. Het is bij de invoering van belang de vinger aan de pols te houden of we in de pas blijven lopen met ons omringende Europese landen, zodat de Nederlandse concurrentiepositie van het hoger onderwijs gewaarborgd kan worden. Verder moet bij de invoering voldoende aandacht worden besteed aan afstemming en samenwerking tussen instellingen onderling en op internationaal niveau. Deze afstemming is cruciaal voor de overgang van de bachelor- naar de masterfase. Voordat studenten deze overstap voor het eerst gaan maken, moet sprake zijn van duidelijke afspraken over toelatingsarrangementen. Afstemming tussen instellingen, ook op internationaal niveau, moet daarom op korte termijn totstandkomen. bachelor-masterstructuur Er wordt op veel plaatsen hard gewerkt aan de vernieuwing van het onderwijs. Hierin is een aantal centrale elementen te onderscheiden. Leerlingen krijgen meer de gelegenheid om zelf na te denken over hun eigen leerproces en om daar ook zelf meer verantwoordelijkheid voor te nemen. Leraren gaan zich meer opstellen als ontwerper en begeleider van leerprocessen en gaan onderling meer samenwerken. Er wordt een sterk appèl gedaan op het ontwikkelen van sociale competenties en leercompetenties en op een sterkere verbinding van het binnen- en buitenschools leren. In het vmbo en het mbo is dit een belangrijk middel om het onderwijs beter te laten aansluiten bij de belevingswereld van de leerlingen, waardoor het een bijdrage levert aan het voorkomen van voortijdige schooluitval. Voor alle schooltypen geldt vernieuwingen Hoofdstuk 1 De staat van het Nederlandse onderwijs 9

12 echter dat bij innovatie van het onderwijs de verantwoordingsvraag vanaf het begin moet worden meegenomen; scholen moeten zich kunnen verantwoorden over de opbrengsten van hun onderwijs. Dit is een cruciale randvoorwaarde, waarop de inspectie scherp zal blijven toezien. Deze vernieuwing past bij de ruimte die scholen - onverlet de waarborgfunctie - op grond van de Wet op het onderwijstoezicht hebben voor een eigen invulling van het onderwijsproces. ict vervanging van leraren trots Ongeveer de helft van de leraren in het basisonderwijs, de bve-sector en op de lerarenopleidingen basisonderwijs maakt frequent gebruik van ict in de les. Op de lerarenopleidingen vo/bve ligt dit percentage hoger. In het praktijkonderwijs zet maar liefst 70 procent van de leraren ict frequent in tijdens de les. In het voortgezet onderwijs en de expertisecentra zijn er naar verhouding relatief veel leraren die ict incidenteel gebruiken (ITS, 2005). De ict-voorzieningen voor leerlingen, studenten en docenten zijn over het algemeen goed. De grote investeringen door de overheid van de afgelopen jaren lijken goed besteed en scholen en instellingen hebben daar zelf investeringen in mensen en voorzieningen aan toegevoegd. De komende jaren wordt een extra appèl gedaan op de vitaliteit van het onderwijs. Door de vergrijzing van leraren zullen veel ervaren leraren het onderwijs gaan verlaten. Zij worden vervangen door beginnende leraren. Dat legt grote druk op de kwaliteit van de lerarenopleidingen en op de capaciteit van scholen om de komende jaren beginnende leraren op te vangen en te coachen. Dit is temeer van belang gelet op de uitdagingen ten aanzien van het groeiend aantal zorgleerlingen en de maatregelen die nodig zijn om het voortijdig schoolverlaten in richting van de Lissabondoelstellingen terug te dringen. Het voorafgaande illustreert de vitaliteit van het Nederlandse onderwijs. Het is in staat gebleken nieuwe uitdagingen op te pakken en signalen over gewenste verbeteringen serieus te nemen. Daarvoor verdient het onderwijs waardering. Waar het onderwijs nog tekortschiet De gegevens die in dit Onderwijsverslag worden gepresenteerd, laten zien dat het Nederlandse onderwijs op een aantal punten tekortschiet. één op de tien leerlingen profiteert onvoldoende van het onderwijs Ondanks de hoge gemiddelde resultaten in internationale vergelijkingen behoort 11 procent van onze leerlingen tot het zwakste kwartiel in de OECD-landen. Ongeveer 10 procent van de leerlingen kan aan het eind van groep 3 in het basisonderwijs onvoldoende lezen (Inspectie van het Onderwijs, 2004f). Bij technisch lezen scoort aan het eind van groep 8 in het basisonderwijs 10 procent van de leerlingen niet hoger dan de gemiddelde leerling aan het begin van groep 6. Opvallend is dat er bij technisch lezen in groep 8 slechts heel kleine, maar geen significante verschillen bestaan tussen leerlingen met de formatiegewichten 1.00, 1.25 en 1.90 (Sijtstra, Van der Schoot & Hemker, 2002). Uit het Nederlandse rapport van de International Adult Literacy Survey (IALS)-studie blijkt dat in Nederland onder de groep van recente schoolverlaters (16 tot 19 jaar) 7 procent niet verder komt dan niveau 1 (Houtkoop,1999). Deze leerlingen kunnen onvoldoende lezen om zich in onze 10 Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004

13 samenleving zelfstandig te kunnen redden. Opvallend is vooral de achteruitgang op taalgebied van de autochtone achterstandsleerlingen. Hun achterstand ten opzichte van de gemiddelde Nederlandse leerling neemt toe, terwijl de allochtone leerlingen hun achterstand aan het inlopen zijn. Al moet hier onmiddellijk aan toegevoegd worden dat de achterstand van allochtone leerlingen nog steeds groter is dan die van de autochtone achterstandsleerlingen. Zwakke leerlingen zijn niet evenredig over alle scholen verdeeld. Vooral op de zeer zwakke basisscholen waar de opbrengsten jarenlang achterblijven, treft men grote concentraties van autochtone en allochtone achterstandsleerlingen. Uit het in 2004 verschenen OECD-rapport blijkt dat in 2002 ruim 20 procent van de Nederlandse 20- tot en met 24-jarigen die geen onderwijs meer volgen geen startkwalificatie op het niveau van een mbo2-, havo- of vwo-diploma heeft behaald. Dit is hoog ten opzichte van andere landen en ook hoger dan gemiddeld in de EU en de OESO (OECD, 2004). Er bestaan verschillen in definities van wat voortijdig schoolverlaters zijn. Dit doet aan de ernst van de situatie echter niets af. Ongeveer 42 procent van de voortijdig schoolverlaters is van allochtone herkomst. Dat is verhoudingsgewijs veel. Voortijdig schoolverlaten bij leerplichtige leerlingen komt evenals ernstig spijbelen het meest voor in het voortgezet speciaal onderwijs, het praktijkonderwijs en het vmbo. Het percentage voortijdig schoolverlaters in het vmbo is drie keer zo hoog als in andere vormen van voortgezet onderwijs. In de vier grote steden komt voortijdig schoolverlaten in het vmbo en havo/vwo twee keer zo vaak voor als in de rest van het land. Veel scholen bieden onvoldoende zorg aan hun zwakste leerlingen en de registratie van voortijdig schoolverlaters is gebrekkig. De invoering van het onderwijsnummer moet hierin verbetering brengen. Het beleid op scholen om spijbelen (en daarmee zo mogelijk ook voortijdig schoolverlaten) tegen te gaan is in het algemeen nog onvoldoende sterk ontwikkeld, ook in de sectoren die er het meest mee te maken hebben. Scholen doen bijvoorbeeld weinig met de gegevens over spijbelen die ze vaak wel in huis hebben, slagen er lang niet altijd in een spijbelbestendig lesrooster te maken en straffen spijbelende leerlingen niet altijd. Spijbelaars zelf zeggen, zo blijkt uit verschillende onderzoeken, dat ze zelden betrapt worden. Juist daardoor echter kan incidenteel spijbelen gaan ontaarden in ernstig spijbelen en mogelijk in voortijdig schoolverlaten. Het is opvallend dat scholen in de onderbouw strakker toezien op spijbelende leerlingen dan in de bovenbouw, terwijl problematisch spijbelen zich daar met name concentreert. Het speciaal basisonderwijs is onder impulsen van WSNS+ de laatste jaren actief bezig de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. De meeste scholen zijn erin geslaagd in relatief korte tijd hun kwaliteitszorg op een systematische wijze vorm te geven. Niettemin slaagt meer dan de helft van de scholen er nog onvoldoende in de effecten van hun inspanningen te bepalen en te waarderen. Dit vinden we ook terug in het kwaliteitskenmerk zorg en begeleiding. Op ruim 70 procent van de scholen ontbreekt een beredeneerd individueel ontwikkelingsperspectief voor elke leerling. Dit zijn wezenlijke elementen voor het speciaal basisonderwijs. zwakke scholen voortijdig schoolverlaten spijbelen speciaal basisonderwijs Hoofdstuk 1 De staat van het Nederlandse onderwijs 11

14 speciaal onderwijs zorgcapaciteit vmbo tekort aan bèta s De scholen voor speciaal onderwijs en voorgezet speciaal onderwijs bevinden zich in het eerste schooljaar van invoering van de Wet op de expertisecentra. De kwaliteit van het onderwijs, gemeten aan de eisen van die nieuwe wetgeving, is op veel van de scholen nog onvoldoende. Bij slechts de helft van de scholen voldoet het leerstofaanbod. Bij het leerstofaanbod bestaat het probleem vooral uit een tekort aan passende onderwijsleermaterialen. Bij ongeveer de helft van de scholen is de inrichting van het onderwijsleerproces onvoldoende. Op acht van de tien scholen worden de leerlingen tijdens hun schoolloopbaan onvoldoende syste matisch begeleid. De recente aansluiting van de scholen bij regionale expertisecentra en de stimulans die hiervan uitgaat tot meer samenwerking tussen scholen, biedt hier zeker nieuwe kansen. De inspectie zal het toezicht op de scholen intensiveren. Omdat in het vmbo leerlingen met leer- en gedragsproblemen geconcentreerd zijn, komt hier een aantal maatschappelijke problemen in verdichte vorm voor. Bovendien is het aantal leerlingen dat extra zorg vraagt gegroeid. Op dit moment krijgt 19 procent van de leerlingen in het vmbo extra zorg in de vorm van leerwegondersteuning (lwoo). Veel van deze leerlingen hebben behalve leerachterstanden ook psychosociale problemen. Hoewel de aandacht voor de zorg en begeleiding in het vmbo sterk is toegenomen, heeft de zorgcapaciteit in het vmbo geen gelijke tred gehouden met de groei en verdichting van deze problematiek. Dit blijkt uit het nog vaak ontbreken van adequate individuele handelingsplannen, een toereikend leerlingvolgsysteem en een effectief didactisch handelingsrepertoire van leraren. Wel beschikken vrijwel alle vmbo-scholen over een zorgadviesteam waarin behalve interne zorgfunctionarissen externe zorginstellingen zitting hebben (zoals jeugdzorg, maatschappelijk werk en politie). De afstemming tussen het signaleren van problemen binnen de school en het aanbieden van hulp buiten de school moet echter nog worden verbeterd, evenals de afstemming tussen het geven van handelingsadviezen aan de leraren en de uitvoering daarvan in de klas. Het curriculum is erg theoretisch en nog onvoldoende toegesneden op de meer praktisch georiënteerde leerlingpopulatie. Op vmbo-scholen wordt echter met grote betrokkenheid gewerkt aan didactische vernieuwingen. In de bovenbouw van het vmbo wordt gewerkt met een werkplekkenstructuur waarin praktijk en theorie geïntegreerd worden. Ondanks de hoge gemiddelde prestaties bij de exacte vakken heeft Nederland in vergelijking met andere landen in Europa relatief weinig studenten en afgestudeerden in bèta-vakken en techniek. Een deel van de keuzen van leerlingen wordt door kenmerken van de leerlingen zelf verklaard. De verschillen tussen landen en die tussen scholen in Nederland zijn daar echter niet op terug te voeren. Hier liggen dus mogelijkheden voor scholen. Aandacht voor techniek in het basisonderwijs is nog gering. In het voortgezet onderwijs verschillen scholen aanzienlijk in het percentage leerlingen dat een bètastudie kiest. De gemiddelde percentages over vijf jaar lopen uiteen van minimaal nul procent tot maximaal 40 procent. Voor het havo is dat gemiddeld 13 procent en voor het vwo gemiddeld 18 procent. Belangrijk is om bij de keuzeprocessen voor de exacte vakken een wedloopmodel met uitval tijdens de opleidingen te vermijden. Aandachtspunt is ook de achterblijvende keuze van meisjes voor de bèta-vakken en techniek. Meisjes kiezen in het havo maar 12 Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004

15 half zo vaak als jongens voor een natuurprofiel (N&T of N&G). In het vwo kiest 53 procent van de jongens en 39 procent van de meisjes voor een natuurprofiel (N&T of N&G). Daar komt nog bij dat meisjes na afloop van het voortgezet onderwijs beduidend minder vaak dan jongens voor een bètastudie kiezen. Het onderwijs moet zich deze uitdaging aantrekken. Maatschappelijke problemen vragen extra inzet scholen Nederland kent op dit moment grotere maatschappelijke spanningen dan wij gewend zijn. Ook als we rekening houden met de uitvergroting van incidenten, blijft duidelijk dat tegenstellingen scherper zijn geworden en dat de toon van het publieke debat heftiger is. Deze ontwikkelingen hebben hun weerslag op het onderwijs. Scholen gaan onvoldoende mee in de maatschappelijke ontwikkelingen rond overgewicht. Zo ondernemen ze wel actie als kinderen aantoonbaar te dik zijn, maar ze schatten het percentage leerlingen met overgewicht lager in dan naar voren komt in de landelijke peilingen. De hoeveelheid onderwijstijd die scholen inruimen voor beweging, is al jaren gelijk en sluit niet aan bij de toegenomen problematiek. In de samenleving als geheel zien we een toename van overgewicht. Scholen realiseren zich dit nauwelijks en passen onderwijstijd, onderwijsprogramma s en kantinegedrag hier niet specifiek op aan. Incidenten tussen leerlingen zoals uitschelden, pesten, chanteren, beledigen en bedreigen doen zich op vrijwel alle scholen voor. De veiligheid van leerlingen en personeelsleden staat het meest onder druk op scholen in de sectoren van het onderwijs die leerlingen met cognitieve of sociaal-emotionele problemen opvangen: het speciaal basisonderwijs, het speciaal onderwijs, het praktijkonderwijs en het vmbo. Pesten, uitschelden, discrimineren en fysiek geweld spelen zich vooral af tussen leerlingen onderling, maar ook personeelsleden worden getroffen door incidenten die leerlingen of hun ouders veroorzaken. Bij 29 procent van de basisscholen komen incidenten tussen ouders en personeel zoals uitschelden, pesten, chanteren, beledigen en bedreigen regelmatig voor en bij 2 procent van de gevallen is hier sprake van fysiek geweld. Bij de basisscholen in de grote steden is dat respectievelijk de helft en 6 procent. Dit is reden tot zorg. Slechts weinig scholen houden systematisch bij welke incidenten zich voordoen. Preventieve maatregelen zoals het hebben van een uitgewerkt veiligheidsbeleid, het hanteren van risicoprofielen en dergelijke is evenmin algemeen gebruikelijk. Desondanks zijn het op een centraal punt binnen de school op vergelijkbare wijze registreren van incidenten en strakke handhaving van afspraken in het kader van een veiligheidsbeleid vanuit preventief oogpunt voor alle scholen van belang. Een incidentenregistratie biedt bovendien inzicht in de aard en omvang van de problematiek op een school en daarmee aanknopingspunten voor een effectieve aanpak ter vergroting van de veiligheid. Ook de onderlinge uitwisseling van goede praktijken kan een bijdrage leveren aan het terugdringen van incidenten. Behalve dat incidenten op scholen de groeiende maatschappelijke spanningen weerspiegelen, hebben scholen ook te maken met structurele tegenstellingen en voeding en bewegen veiligheid sociale cohesie Hoofdstuk 1 De staat van het Nederlandse onderwijs 13

16 culturele verschuivingen in de samenleving. Van scholen mag worden verwacht dat zij een bijdrage leveren aan de cohesie in de samenleving. Scholen doen daar ook hun best voor. In de praktijk van de basisscholen wordt de meeste aandacht gegeven aan sociale vaardigheden, beleefdheid en omgangsregels. Ook ligt het accent op de school als voorbeeld en oefenplaats. Hoewel ook basiswaarden, kennis over de democratie en andere culturen in de praktijk relatief veel aandacht krijgen (met name in de hogere groepen), valt op dat die het meest achterblijven bij het belang dat schoolleiders daaraan zouden willen toekennen. Een derde van de basisscholen signaleert geen belemmeringen bij cohesie-gerelateerd onderwijs, terwijl eveneens een derde aangeeft bij relatief veel vormen van maatschappelijke en persoonsvorming belemmeringen te ervaren. Daarbij wordt dan onder meer gewezen op gebrek aan tijd, op diversiteit in de opvattingen binnen de school en op verschillen tussen de situatie thuis en op school. Sociale cohesie vormt een aandachtspunt in het toezicht van de inspectie. risico s De Nederlandse samenleving loopt risico s. Deze zijn ernstiger als het onderwijs er niet beter in slaagt antwoorden te vinden op maatschappelijke tegenstellingen die met de leerlingen, met hun ouders en soms ook met de leraren de school binnenkomen en vandaar uit ook weer de maatschappij beïnvloeden. De verschillen tussen scholen laten zien dat elke school daar zelf een verantwoordelijkheid in heeft: het maakt wel degelijk verschil hoe schoolleiding en team te werk gaan. Scholen zijn daarnaast ook afhankelijk van de samenleving voor steun, goed voorbeeld en voldoende middelen om hun vaak moeilijke werk goed te kunnen doen. Inmiddels is besloten bij de inspectie een meldpunt voor discriminatie en extremisme in het onderwijs in te stellen. de Inspecteur-generaal van het Onderwijs, mevrouw mr. drs. C. Kervezee 14 Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004

17 Het onderwijs in thema s Hoofdstuk 2 Technisch onderwijs in Nederland 19 Hoofdstuk 3 Veiligheid, voortijdig schoolverlaten en schoolverzuim 49 Hoofdstuk 4 Sociale cohesie 97 Hoofdstuk 5 Voeding en beweging in het onderwijs 115 Hoofdstuk 6 De leraar 125

18 Hoofdstuk 2 Technisch onderwijs in Nederland Samenvatting Inleiding Internationale vergelijking Rekenen, wiskunde en techniek in het basisonderwijs Rekenen en wiskunde Techniek Conclusie Techniek in het voortgezet onderwijs Het vak techniek in de basisvorming Exacte vakken havo/vwo Sector techniek in het vmbo Techniek in het middelbaar beroepsonderwijs Nabeschouwing 45

19 Samenvatting stimulerend techniekonderwijs actieplan doorgaande lijn profiel Het Deltaplan bèta en techniek (OCW, 2003) beoogt een impuls te geven aan techniek in het onderwijs. Stimulerend techniekonderwijs waarbij leerlingen vanuit het werken met hun handen technische problemen leren onderzoeken en oplossingen leren vinden (hands-on, mind-on) zou er toe moeten leiden dat meer leerlingen kiezen voor een profiel met bètavakken en voor technische studierichtingen. Een groei van het aantal bèta s en technici is zeer gewenst om de ambitie van Nederland om een hoogwaardige kenniseconomie te worden, waar te kunnen maken. Ondanks het feit dat Nederlandse leerlingen in internationale onderzoeken goed scoren op rekenen, wiskunde en natuurkunde worden deze vakken in de verdere schoolloopbaan slechts mondjesmaat gekozen. In het basisonderwijs is techniek nog nauwelijks verankerd in het schoolbeleid, het leerstofaanbod en het onderwijsleerproces. Het actieplan 'Verbreding Techniek' moet er aan bijdragen dat over vijf jaar op basisscholen het techniekonderwijs van voldoende kwaliteit is. Twee nieuwe kerndoelen voor techniek kunnen daar ook aan bijdragen. In 2004 heeft ruim 10 procent van de basisscholen techniek structureel op het lesrooster staan. Vijftien procent schenkt geen aandacht aan techniek en het overige percentage scholen besteedt er incidenteel aandacht aan. Van een doorgaande 'technische' lijn naar het voortgezet onderwijs is nog geen sprake. In de basisvorming maakt het vak techniek weliswaar deel uit van het onderwijsaanbod maar er is sprake van grote diversiteit in achtergrondkennis bij de leerlingen. Een gedifferentieerd aanbod blijkt lastig te realiseren in de praktijk. Het vak techniek wordt zelden afgestemd of in relatie gebracht met voorwaardelijke vakken als natuurkunde, scheikunde en wiskunde. Van een samenhangend onderwijsaanbod is nog geen sprake. Het meest exacte profiel dat havo/vwo-leerlingen kunnen kiezen, natuur en techniek, is tevens het minst gekozen profiel. Het aantal meisjes dat kiest voor natuur en techniek is bijna te verwaarlozen, respectievelijk 2 procent (havo) en 5 procent (vwo). De inspectie constateert op grond van de schoolbezoeken dat vooral in de onderbouw het onderwijs in exacte vakken wis-, natuur- en scheikunde vaak te weinig uitdagend is voor de leerlingen, zeker voor de meer begaafde leerlingen. Deze situatie is niet bevordelijk voor de keuze van de natuurprofielen, met name het profiel natuur en techniek. Bovendien blijken veel docenten de oorzaak voor de geringe belangstelling vooral bij de leerlingen te leggen en te weinig de hand in eigen boezem te steken. Er zijn ook positieve ontwikkelingen, zoals de brede bètalaboratoria, die op bijna de helft van de havo/vwo-scholen zijn ingericht. Hier 20 Inspectie van het Onderwijs Onderwijsverslag 2003/2004

20 voeren leerlingen in een stimulerende omgeving praktische opdrachten, experimenten en proeven uit. De invoering van het vmbo heeft een sterke reductie van het aantal technische afdelingen tot gevolg gehad. Naast een aantal gehandhaafde traditionele afdelingen zoals bouw- en elektrotechniek zijn er nieuwe afdelingen bij gekomen. Ook worden brede en oriënterende intrasectorale programma s aangeboden. In de jaren negentig zagen we een daling in het aantal leerlingen dat voor technische afdelingen koos. Nu zien we vooral voor de intrasectorale programma s, zoals metalektro, een redelijk grote belangstelling. Om de aantrekkelijkheid van het technisch onderwijs te vergroten zijn, onder andere door de stichting Axis, in de afgelopen jaren veel initiatieven ondernomen. Resultaten hiervan zijn onder meer herontwerpprojecten vmbo techniek, experimentele leerroutes in de sector techniek, aansluiting op beroepspraktijk en het creëren van werkplekkenstructuren. Daarnaast is ook veel geïnvesteerd om aantrekkelijk, praktisch en concreet technisch onderwijs te geven. De combinatie van 'hands on, mind on', imagoverbetering van techniek en het rekening houden met de motivatie van leerlingen vindt de inspectie veelbelovend. De afgelopen twee jaar stromen meer vmbo-leerlingen met een technische opleiding direct door naar een aansluitende voltijd mbo-opleiding dan de jaren daarvoor. De stijging is ongeveer 10 procent. De aansluiting tussen vmbo en mbo is nog problematisch, van een doorgaande ontwikkelingslijn is nog te weinig sprake. Aansluitingsprojecten en het streven naar de 'beroepskolom' moeten hierin verbetering brengen. Het mbo leidt technici op in verschillende niveaus variërend van het assistent- of basisberoepsniveau tot en met technisch middenkader. De belangstelling voor technische opleidingen is in het mbo de laatste jaren sterk afgenomen. Net als in het vmbo zijn in het mbo de afgelopen jaren voorstellen ontwikkeld om het technisch mbo aantrekkelijker te maken voor brede groepen. Deze ontwikkelingen vallen onder de noemer 'herontwerp technisch mbo'. In de uitwerking van het herontwerp zijn parallellen met de ontwikkelingen in het vmbo: het combineren van meerdere technische richtingen en van techniek met creatieve en communicatieve elementen (bijvoorbeeld in de opleiding sound & vision/mediatechnologie) en veranderingen in de didactieken en in de trajectbegeleiding van de deelnemers. Het herontwerp techniek wordt nog niet op brede schaal ingevoerd. Daar waar het wel is ingevoerd, kan nog niet veel geconcludeerd worden over de effecten. Het is nog veel te vroeg om conclusies te trekken over de mogelijkheid om de ambities van Nederland om een hoogwaardige kenniseconomie te worden waar te maken. De bijdrage van het onderwijs om uiteindelijk meer technici en bèta s voor de arbeidsmarkt 'af te leveren' kan nog wisselend worden genoemd. Het is duidelijk dat in een aantal sectoren veranderingen in gang zijn gezet, maar er is ook sprake van een gebrek aan gevoel voor urgentie van het probleem. Het onderwijs kan nog veel verbeteringen realiseren in de bèta- en techniekvakken, waarbij de balans gezocht moet worden om aantrekkelijk en stimulerend onderwijs te geven technische afdelingen deelname kenniseconomie Hoofdstuk 2 Technisch onderwijs in Nederland 21