Begrijpen en begrijpen is twee... Een halve eeuw medioneerlandistiek

Transcriptie

1 Begrijpen en begrijpen is twee... Een halve eeuw medioneerlandistiek Jef Janssens Een lange halve eeuw... In 1963 publiceerde Wim Gerritsen in De Nieuwe Taalgids een bijdrage over de rol van de retorische traditie en de artes poeticae in Middelnederlandse bewerkingen van anderstalige werken. De benadering was binnen de medioneerlandistiek volkomen nieuw. Gerritsen ging ervan uit dat de meeste middeleeuwse dichters clerici waren die tijdens hun schoolopleiding de antieke grammatica en rhetorica hadden leren toepassen en de principes ervan uitvoerig in hun eigen volkstalige gedichten zouden hebben gebruikt. 1 Tussendoor wees hij de weg naar een fundamentele ontwikkeling binnen de internationale mediëvistiek (E. Faral, L. Arbusow, H. Lausberg, E.R. Curtius), zoals hij overigens nog vaker zou doen. In 2013, vijftig jaar later, mogen we redelijkerwijs het tweede middeleeuwse deel van de Geschiedenis van de Nederlandse literatuur (van 1300 tot 1400) van Frits van Oostrom verwachten. Samen met zijn Stemmen op schrift (2006) kunnen we dit deel beschouwen als het synthetisch afsluitstuk van een periode die onverwacht overrompelend en buitengewoon dynamisch was. Wie had immers in 1963 durven voorspellen dat de studie van de Middelnederlandse cultuur en literatuur ooit een voorbeeldstatus zou verkrijgen binnen de alfawetenschappen? Zeker niemand in Vlaanderen, waar de vakbeoefening doorheen zware stormen van goedkoop modernisme probeerde overeind te blijven. 2 Ik heb de ontwikkelingen binnen de studie van de Middelnederlandse letterkunde van dichtbij mogen meemaken en was bijzonder vereerd om op de Eerste dag van de Medioneerlandistiek in Antwerpen (14 oktober 2011) hierover te mogen getuigen. Deze bijdrage is een grondig herwerkte versie van de openingslezing aldaar. 3 Ze bevat een uitermate subjectief verhaal. Dat blijkt al uit de symboliek van de data. In Antwerpen was het namelijk (op een week na) exact dertig jaar geleden dat ik in Brussel, met subsidies van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek, het driedaags congres Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij kon organiseren. 4 Het was niet enkel voor het eerst sinds lange tijd dat mediëvisten van Vlaanderen en Nederland elkaar toen ontmoetten; er kwam duidelijk ook een nieuwe generatie neerlandici en historici aan het woord, die uitdrukkelijk met elkaar wilden samenwerken. Op tal 1 Gerritsen 1963a en Gerritsen 1963b, 72-81; zie ook Janssens 1995, Janssens 1993, Ik heb de lezing omgewerkt op uitnodiging van de redactie van Queeste. Ik dank hierbij hartelijk de reviewers die mijn bijdrage van bijzonder nuttige, constructieve en gedetailleerde commentaar hebben voorzien. 4 Het was een initiatief in het kader van het Ruusbroecjaar, zie Janssens 1982, vii-viii.

2 2 Queeste 19 (2012) 1 van vlakken werd er vernieuwing aangekondigd, maar het sterkst toch in de bijdrage van Frits van Oostrom over Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde. 5 Frank Willaert herinnerde er in Antwerpen aan: geen artikel uit de recente vakgeschiedenis is in zijn feiten zó grondig achterhaald, maar was tegelijk zó invloedrijk en stimulerend als dit. 6 Mijn verhaal is ook subjectief omdat het vooral de ontwikkelingen binnen de studie van wereldse teksten en vooral dan van de epiek in ogenschouw neemt. Natuurlijk is dat kwantitatief niet het belangrijkste deel van de Middelnederlandse letterkunde: het is een bezwaar dat ik van collega s herhaaldelijk te horen kreeg. 7 Maar de manier waarop niet-religieuze en zelfs puur fictionele werken zich een plaats wisten te veroveren binnen een overwegend christelijke cultuur, is op zijn minst opmerkelijk. Deze fictionalisering met duidelijk wereldse inslag maakt bovendien deel uit van een verschijnsel dat het verdient om in een ruimer cultuurhistorisch verband te worden onderzocht: de emancipatie van de leek en de toenemende laïcisering sinds de twaalfde eeuw. 8 De handschriftloze middeleeuwen? Het is precies een halve eeuw geleden dat ik in het voorlaatste jaar van het secundair onderwijs fragmenten van Karel ende Elegast en de Roman van Walewein leerde kennen. Dat smaakte naar meer en mijn enthousiaste leraar Nederlands leende me de tekstuitgaven van Roemans-Van Assche ( ) en van Overdiep ( ), die ik in één ruk uitlas. Mijn besluit stond vast: ik zou Germaanse filologie studeren en me specialiseren in oudere literatuur. De teksten die ik las en het werden er algauw heel wat meer waren weliswaar op rijm en in een vreemd-vertrouwde maar toch exotische taal gesteld, wat woordverklaringen in voetnoot noodzakelijk maakte, maar ze weken in mijn ogen niet wezenlijk af van moderne teksten. Ze bevonden zich in een boek, waren voorzien van een keurige interpunctie en konden, dankzij de taalkundige toelichtingen, vrij goed begrepen worden. Dat beeld van oudere teksten veranderde niet écht aan de universiteit: we lazen de Beatrijs, opnieuw Karel ende Elegast, Van den vos Reynaerde, Hadewijch en een aantal gebloemleesde gedichten in edities die suggereerden dat middeleeuwse werken zich op eenzelfde manier aan ons presenteerden als moderne. Het enige probleem om die oudere literatuurvariant te begrijpen leek de afwijkende taal te zijn. Daar werd tijdens de colleges dan ook uitgebreid energie in gestopt en en passant werd eveneens de etymologie van het woord en zijn betekenis- 5 Van Oostrom Het artikel werd opgenomen in de bundel Van Oostrom 1992, 48-64; zie ook het Naschrift in deze bundel en mijn reactie in Janssens Die invloed spreekt onder meer uit de strekking van heel wat dissertaties onder Van Oostroms begeleiding tot stand gekomen en uit de themabundels binnen het project Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen: ik denk hier (heel beperkend) aan Van Anrooij 2002, Sleiderink 2003, Van der Meulen Zie ook Besamusca 1991 en Janssens 1998, Zie bijvoorbeeld de uitspraak van Thom Mertens in Van Dijk 1988, 195: Als je in die handschriften gaat kijken of als je een willekeurige middeleeuwse bibliotheek zou doorlopen, dan is bijvoorbeeld de hele epiek een voetnoot bij wat je ziet ; zie ook Van Anrooij 2004, 22 en Janssens 2011, 41. De epiek is natuurlijk kwantitatief in de verdrukking gekomen doordat het literatuurbegrip sinds de jaren zestig enorm werd opgerekt. 8 Zie Janssens 2011, 14, 63-64, ,

3 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee... 3 evolutie door de eeuwen heen te berde gebracht. Tekstkritiek kwam nauwelijks aan de orde. En van een Gruuthusehandschrift, een codex-van Hulthem of een Haagse Lancelotcompilatie om maar de bekendste te noemen hadden wij nooit gehoord. De middeleeuwen waren voor de Leuvense germanisten van mijn generatie eigenlijk zo goed als handschriftenloos. 9 Veelbetekenend voor deze situatie was de licht venijnige vraag van professor Robert Lievens tijdens de verdediging van mijn doctoraal proefschrift (1976) of ik bij mijn tekstinterpretaties wel met handschriften had rekening gehouden. Ik kon toen trots reageren door te zeggen dat ik voor de Roman van Limborch zowel in Leiden als in Brussel variante lezingen was gaan controleren. Ik had in de Koninklijke Bibliotheek (van België) immers kennis gemaakt met de beroemde groene mappen van Jan Deschamps ( 2004), de allersympathiekste verdediger van de inbreng van codicologie in ons vakgebied. Stond of viel het begrijpen van een Middelnederlandse tekst met de woord- en zinsverklaring, dan wierpen zich hier toch ook een aantal ernstige obstakels op. Voor dit begripsverklarende onderzoek waren we immers aangewezen op het mnw, het in 1885 gestarte Middelnederlands woordenboek van Eelco Verwijs en Jacob Verdam. Dit hulpinstrument was duidelijk tot stand gekomen in een tijd waarin de negentiendeeeuwse burger-geleerden de middeleeuwen melancholisch-romantisch beschouwden als een door en door godsvruchtige periode, waarin eerbiedige vroomheid, ernst en preutsheid de mentaliteit bepaalden. Wanneer Grimbeert in Van den vos Reynaerde over de zogenaamde verkrachting van de wolvin zegt Soe was sciere ghenesen (v. 245), lezen we in de uitgave Tinbergen-Van Dis de enige die we als student mochten lezen, omdat hierin de meer gewaagde passages waren geschrapt : zij was het spoedig te boven gekomen. 10 Mogelijk, zo zeggen de uitgevers, is er in vers 245 een woordspeling aanwezig; het woord ghenesen betekent immers ook bevallen. Hier interpreteert Van Dis we schrijven 1962 al verrassend avontuurlijk. In het mnw stond immers dat bij dit ghenesen de betekenis bevallen, verlost worden zeker niet past. De intussen door André Bouwman en Rik van Daele opgespoorde bewijsplaatsen en de betekenis van garir (genezen) en plaie (wonde) in het Oudfrans, maken het overduidelijk dat vers 245 een erotische dimensie heeft en bijgevolg ironisch dient te worden opgevat. 11 Verwijs en Verdam blijven in dit geval kinderen van de negentiende-eeuwse burgermoraal. Slechts zelden en dan nog uiterst discreet wijzen ze op een obscene woordbetekenis, zo bijvoorbeeld op het dubbelzinnige scarpe in de ontmaagdingspassage op het einde van Die Rose. Men kon er daar ook niet naast kijken! Dat middeleeuwers uiterst dubbelzinnig en pikant uit de hoek durfden komen, is intussen geloof ik een algemeen aanvaard inzicht. Toen ik in de jaren negentig aan Maurice Smeyers vragen stelde over de fallusboom, een marginaaltje dat in sommige Franse 9 Eigenlijk was dat nauwelijks anders in de ons omringende taalgebieden. Ook Chrétien de Troyes om een der belangrijkste epische dichters te noemen werd grotendeels los van de handschriftelijke overlevering bestudeerd (zie bijvoorbeeld Frappier 1957); Busby 1993, en meer algemeen Busby 2002, maken duidelijk dat ook daarin fundamenteel verandering is gekomen. 10 Alle citaten uit Middelnederlandse werken zijn afkomstig uit de cd-rom Middelnederlands Zie Tinbergen 1962, 67; Bouwman 1991, en Van Daele 1993, 16. Zie ook Van der Poel 2004, ii, 434 naar aanleiding van Lied 193 in het Antwerps Liedboek. Voor een overzicht van het Reinaertonderzoek van het voorbije decennium, zie Janssens 2008.

4 4 Queeste 19 (2012) 1 handschriften verschijnt, vertrouwde de diepbetreurde kunsthistoricus me toe dat hij miniaturen kende die zó gewaagd waren, dat hij ze niet aan zijn studenten durfde tonen. 12 Aan de katholieke universiteit, wel te verstaan. 13 De obsessie voor woordverklaring en voor allerlei literair-externe aspecten van oudere teksten zorgde er mede voor dat de term filologie in een kwalijk licht kwam te staan. 14 Na eindeloze discussies werd daarom in Vlaanderen van de BaMa-hervorming in 2004 gebruik gemaakt om het vieze woord in de opleiding te schrappen en te kiezen voor de richtingen Taal- en Letterkunde: twee talen. 15 De opleiding werd geupdatet, taalhistorische vakken kwamen in de verdrukking en men dreigde het kind met het badwater weg te gieten. Tot wat voor belangrijke inzichten een gedegen filologische methode nochtans kan leiden, bewijst het onderzoek van onder meer Jan Goossens met verrassend literair-historische implicaties. 16 Ook de resultaten van de Utrechtse school rond Middelnederlandse vertalingen, met als hoogtepunt de hoogkwalitatieve Lancelotstudies, dienen hier te worden gememoreerd. 17 Vele academici vinden overigens dat de sluipende erosie van de filologische bagage dringend moet worden gestopt; anders komt er in de toekomst zo wordt gevreesd een moment dat de studie van de Middelnederlandse letterkunde enkel nog wordt beoefend op basis van vertalingen Handschriften niet enkel als tekstdragers Ondanks hun manifeste afwezigheid in de colleges over oudere literatuur waren vijftig jaar geleden handschriften in het onderzoek uiteraard geen onbekenden. 19 De ad fontes-idee had in het onderzoek van Willem de Vreese met zijn Bibliotheca Neerlandica 12 De met penissen beladen boom, waaruit vrouwen (nonnen) hun voorraad verzamelen, komt onder meer voor in een handschrift van de Roman de la Rose, rond 1350 verlucht door Jeanne de Montbaston (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr , f. 160 r ). Een merkwaardig voorbeeld vindt men in Mattelaer 2011, 40. Zie ook Camille 1992 en Die terughoudendheid was zeker geen exclusief Vlaams verschijnsel. Men vergelijke bijvoorbeeld met de behoedzame commentaren van J.J. Mak bij de gedichten van Anthonis de Roovere, zie Mak 1955, 109. Of ook nog met de moderne mechanismen om de pikante scènes in Van den vos Reynaerde te bewerken, zie Goossens Over dit alles, zie Janssens 1993, Ook binnen de medioneerlandistiek vielen ten aanzien van de traditionele filologie sceptische stemmen te horen. Berucht zijn de anti-filologische stellingnamen in de studies van Herman Pleij (een afrekening met de werkwijze van Frank Lulofs, zoals gedemonstreerd in Lulofs 1975); zie bijvoorbeeld Pleij 1980 en de reactie daarop in Brinkman Ook in Nederland veranderde een en ander. In de jaren negentig werd aan de Universiteit van Amsterdam het onderzoek van historische literatuur een onderdeel van de cultuurgeschiedenis; zie Brinkman 2009, Ik denk hier vooral aan Goossens 1982, 1995 en Ik wil hier ook nog uitdrukkelijk wijzen op de belangrijke recensie van Gerritsens proefschrift door G.I. Lieftinck, een nog steeds geldend pleidooi voor gedegen filologisch onderzoek (Lieftinck 1965). 17 Het project loopt thans onder de naam Middelnederlandse Lancelot-romans (mlr) bij het Huygens-instituut. Voor het beginnende project, zie Besamusca Zie ook mijn recensie Janssens Het laatste deel (ook digitaal beschikbaar) is: Hogenbirk Over de waarde van de filologie voor de samenleving, zie Gerritsen Merkwaardigerwijs is de in ter natio nale discussie rond New Philology, haar vernieuwingsimpulsen en de heropleving van de filologie binnen de Medioneerlandistiek zo goed als zonder invloed gebleven, zie Brinkman 2009, Als filologisch voortraject van de eigenlijke geschiedschrijving, zie Gerritsen 1998, 182.

5 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee... 5 Manuscripta (bnm) en de synoptische Reinaert-editie (1952) van W. Gs Hellinga zelfs hoge toppen bereikt. Dat was een erfenis van de klassieke filologie, waar de studie van variante lezingen en tekstkritiek normale onderdelen waren van de vakbeoefening, vooral in functie van een kritische teksteditie. Men concentreerde zich op één werk en op grond van de verschillende handschriften probeerde men met een vernuftig arsenaal aan technische hulpconstructies de oorspronkelijke auteurstekst te reconstrueren of zicht te krijgen op het beste (dit was het dichtst bij het origineel gesitueerde) teksthandschrift, dat men dan aan een uitgave ten grondslag legde. De hulpmiddelen waren niet gering en werden kwistig optimistisch gebruikt: emendaties, conjecturen, jongere interpolaties, tekst op rasuur, een hele batterij kopiistenfouten en -correcties, een verloren gegane X, ingewikkelde stemmata volgens methodes die van de fichebakken met gemeenschappelijke fouten bij Karl Lachmann evolueerden tot de computergestuurde variantenanalyse bij Anthony Dees en navolgers. 20 Het resultaat was vaak een betwistbare reconstructie. Het gevolg was ook dat men nog enkel belangstelling had voor de lezingen van het voorkeurhandschrift, omdat men gebiologeerd was door de tekst van de dichter zelf. Dat ieder ander handschrift een belangrijk receptiegetuigenis was, drong in ons vakgebied onvoldoende en slechts laat door. Het was immers belangrijk te weten dat vers 1 van de Reinaert I luidde als: Willem die Madocke maecte. Dat er in het Comburgse handschrift op rasuur vele bouke stond, was op zijn best een interessante, maar irrelevante vaststelling. 21 Dat dit nochtans voor de literatuurgeschiedenis betekende dat het verloren werk over Madoc rond 1400 in Gent vermoedelijk niet meer bekend was, werd als informatie niet echt gevaloriseerd. Het was wachten op de invloed van de receptie-esthetica op het einde van de jaren zeventig om niet enkel het Nachleben van werken nadrukkelijker op de onderzoekstafel te leggen, maar ook om handschriften als unieke receptiegetuigen te beschouwen. Dat ging niet zonder slag of stoot: ik hoorde ooit een collega pertinent beweren dat we voor de middeleeuwse literatuur met de receptie-esthetica niets konden aanvangen, bij gebrek aan gegevens... Intussen waren we onder invloed van codicologen ik noem hier voor de vuist weg Jan Deschamps, Hans Kienhorst, Jan Willem Klein, Jos Biemans, Erik Kwakkel tot het besef gekomen dat handschriften meer zijn dan alleen maar tekstdragers. Wim Gerritsen en Gisela Gerritsen-Geywitz onderzochten recentelijk een aantal handschriften met initialen die werden versierd met penwerk, waarin lieflijke draakjes in allerlei formaat opduiken. 22 Ze blijken een soort stadskenteken te zijn dat exclusief in Utrecht werd gebruikt. Zo kon bijvoorbeeld het mooie geïllustreerde handschrift van Maerlants Rijmbijbel in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag (ka 18) met zekerheid in Utrecht worden gelokaliseerd. En we zijn gaan inzien dat middeleeuwse boeken ook archeologisch kunnen worden benaderd: in het begrijpen van de vorm, de samenstelling en de gebruikssporen kunnen ze ons kostbare informatie 20 Zie de discussie bij Van der Voort 2001, met betrekking tot de handschriften van Maerlants Der natu ren bloeme. Het beste boek over overeenkomsten en verschillen tussen de methode Lachmann en de nieuwe computermogelijkheden is wellicht Salemans Een correctie van de tekst van kopiist E op rasuur, mogelijk door kopiist I. Zie Brinkman en Schenkel 1997, Zie Gerritsen 2009 en Gerritsen-Geywitz 2009.

6 6 Queeste 19 (2012) 1 prijsgeven. Maartje Draak toonde in 1985 aan de hand van de verplaatsing van folio 99 in handschrift Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 129 A 10 in een scherpzinnige analyse aan dat de compilator van de Lancelotcodex zijn oorspronkelijke compositie drastisch had gewijzigd. 23 En we hebben beter leren kijken. Zo ontdekten we, geholpen door Erik Kwakkel, het marginale correctietekentje d- in de veertiende-eeuwse handschriften van de kartuis te Herne. 24 Dat had literair-historisch grote gevolgen, want onder meer op grond hiervan bleek het dynamische boekencentrum dat we (we waren met velen) tevoren in de augustijner priorij van Rooklooster situeerden, in feite het klooster van Herne te zijn, waar zich naast broeder Gheraert ook nog eens de Bijbelvertaler van 1360 bleek te bevinden, een bijzonder vruchtbare veelschrijver die recentelijk als Petrus Naghel zijn noodnaam aflegde. 25 Verder hebben we leren kijken naar de karakteristieken van het schrift van de kopiisten en de schrijvers, het onderzoek van de handen. Op grond van schrijfprofielen ontdekten Kwakkel en Mulder in 2001 dat omstreeks 1370 in het Brusselse een beroepskopiist zowel mystieke teksten van Jan van Ruusbroec als de Roman van Ferguut kopieerde, alsook opvallend veel werk van Jacob van Maerlant. Deze Ferguut-kopiist nam in Brussel naast wereldlijke literatuur op rijm, zowel fictionele als didactische teksten, maar ook mystiek en religieus prozawerk voor zijn rekening. 26 De studie van het oude schrift en van het handschrift heeft met dit soort inzichten grote literairhistorische relevantie gekregen. We zijn met zijn allen, willens nillens, een beetje codicoloog geworden. 27 Vermits veel middeleeuwse teksten zijn overgeleverd in handschriften met meer teksten, is het niet verrassend dat er momenteel veel aandacht uitgaat naar verzamelhandschriften. 28 Dit leidde vanzelfsprekend tot nieuwe onderzoeksvragen. Werden teksten lukraak bij elkaar gebracht of kunnen we spreken van bewuste tekstcollecties? Waren deze verzamelingen bestemd voor persoonlijk gebruik of voor groepjes geestesverwanten? Of functioneerden ze als modellenboeken waaruit in een scriptorium een tekst ter overschrijving kon worden gekozen, een soort Trois Suisses-catalogus dus, iets wat Herman Brinkman zowel voor het Comburgse handschrift als voor het handschrift-hulthem in vraag stelde? 29 Dit soort onderzoek gaf de geboorte aan de intussen veelvuldig en terecht geroemde reeks edities Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (mvn). Deze zijn conform de tijdsgeest rigoureus diplomatisch. Maar rijst er hier geen probleem? We krijgen met de nieuwe opzet weliswaar inzicht in de receptieve context van een werk, maar verliezen we tegelijkertijd niet het zicht op de oorspronkelijke auteurstekst en op de mogelijkheid om poëticale uitspraken te doen, 23 Draak In de voortreffelijke analyse van het handschrift door J.W. Klein werd duidelijk hoe het in verschillende fasen was ontstaan en hoe dit de samenstelling van de compilatie grondig had bepaald, zie Klein 1990; ook Brandsma 1992, Zie Kwakkel 2002, Zie Kors Kwakkel Ook de overgang van handschriften naar gedrukte boeken kreeg grote aandacht, zie onder meer Pleij Zie onder meer Sonnemans 1996, Gerritsen 1998, Van Dijk 1998 en Wackers Over de handschriften als scriptoriumexemplaar, zie Kuiper , 59; Brinkman en Schenkel 1997, en en Brinkman en Schenkel 1999, Zie ook Klein 1995.

7 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee... 7 iets wat in het recente onderzoek toch opnieuw uitdrukkelijker als ambitie wordt geformuleerd? 30 Ton Duinhoven meende met zijn diachrone tekstinterpretatie of regressieve tekstreconstructie de kloof tussen handschrift en oorspronkelijke compositie te kunnen overbruggen. Ik heb daar in 1988 uitvoerig kritiek op geleverd. 31 Duinhoven houdt geen rekening met een eenmalig, complex compositieproces en situeert de literaire creativiteit helemaal binnen de handschriftenoverlevering. Ik ben geenszins overtuigd en geloof nog steeds niet dat Karel ende Elegast de uit de hand gelopen bewerking is van enkele zinnetjes uit een Latijnse kroniek of dat zowel de Gloriant als de Walewein teruggaan op een verloren gegane Florant ende Florentijn, een omwerking van Floris ende Blancefloer. 32 Wat niet wegneemt dat het probleem van de oorspronkelijke tekst in het onderzoek nogal eens stilzwijgend onder de mat wordt geschoven. Teksten voor de eeuwigheid? Vijftig jaar geleden stonden we met velen in beate bewondering voor het middeleeuwse Rijk der Schoonheid, zoals Van Mierlo het zo dominant formuleerde voor de feodaal-ridderlijke periode. 33 Het was de gewoonte om werken als de Reinaert (Van den vos Reynaerde wel te verstaan), Karel ende Elegast en Beatrijs, de gedichten van Veldeke en Hadewijch en de mystieke traktaten van Ruusbroec te beschouwen als tijdeloze meesterwerken, teksten voor de eeuwigheid. Dat was geen exclusieve obsessie van de medioneerlandici (die toen overigens nog niet naar die naam luisterden). Ik was tijdens een lezing in 1999 voor neolatinisten te Damme verwonderd vast te stellen dat ook Erasmus los van de ontwikkelingen in de burgerlijke moraal van de stadselite in de vijftiende en zestiende eeuw werd bestudeerd. Het is evenzeer een overbekend fenomeen in de kunstgeschiedenis: tot voor kort werd bijvoorbeeld Leonardo da Vinci ongenuanceerd tot een boventijdelijk genie gepromoveerd zonder oog te hebben voor zijn voorgangers en de laat-middeleeuwse tendensen die in zijn zogenaamd profetische schetsboeken doorschemeren. 34 Aan de universiteit (zoals ik die als student en promovendus meemaakte) leidde die eeuwigheidsovertuiging tot colleges over een vaste literair-esthetische canon. Ook in het onderzoek werd daar stevig aan vastgehouden, getuige mijn eigen doctoraal proefschrift over de oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman. 35 Ik heb het meegemaakt dat een vijftiende-eeuwse, catechetische tekst als Dat fundament van der kerstenre gheloven niet in aanmerking kwam voor een doctoraal onderzoek; de kandidaat werd aangeraden zich te heroriënteren en te promoveren op een tekst als de Parthonopeus van Bloys, wat uiteindelijk niet-verwonderlijk op niets uitdraaide. Na enkele oriënterende verkenningen werd het onderzoek stopgezet Zie bijvoorbeeld het stijlonderzoek van Van Driel Zie Duinhoven 1975 en 1981 over Karel ende Elegast en Janssens 1988, Zie Duinhoven Van Mierlo 1949, Zie Janssens 1999 en Janssens 2011, Janssens Het werd veel later weer opgenomen door Veerle Uyttersprot en uiteindelijk voltooid door Anne Reynders,

8 8 Queeste 19 (2012) 1 Was het onder invloed van de Nouvelle Histoire of van de nieuwe inzichten van de literatuursociologie of gewoon een gevolg van de maatschappelijke omwentelingen eind de jaren zestig, het Rijk der Schoonheid begon in het onderzoek te verschrompelen. Historisering en vermaatschappelijking zo schreef Frank Willaert heel wat later werden de toverwoorden in het onderzoek van de Middelnederlandse letterkunde. 37 Zowel Frits van Oostrom met zijn onderzoek naar maecenaat en de rol van literatuur in een hofomgeving als Herman Pleij met zijn studie van de laat-middeleeuwse stadsliteratuur kozen in de jaren tachtig resoluut voor een aanpak waarbij de volle klemtoon kwam te liggen op de literairhistorische context, op de cultuurhistorische functioneringsmilieus. 38 Dit alles had diep ingrijpende gevolgen. We werden allemaal wat meer historicus, of zoals Herman Pleij het uitdagend omschreef: Wij, medioneerlandisten, moeten ons gaan opstellen als de historici die wij zijn, historici met een specialisme, namelijk de kennis en expertise van een bijzonder soort van bronnen. 39 We beperken ons intussen niet langer tot enkel maar de canonteksten; álle volkstalige tekstsoorten dragen thans onze belangstelling weg: kronieken (en niet langer vanuit nationalistische overwegingen, zoals in de negentiende eeuw), exempelen, gedragsvoorschriften, catechetische en devotionele boekjes, gebeden- en spreukenverzamelingen, maar ook de artes-teksten, die sinds de jaren tachtig in het onderzoek aan een flinke opmars bezig zijn, waarbij het Repertorium van Ria Jansen-Sieben een onmisbaar hulpmiddel is. 40 Door deze modus operandi komen we dicht in de buurt van ontwikkelingen in de geschiedeniswetenschap waar historische antropologie en mentaliteitsgeschiedenis zich met een toenemende voorkeur voor het imaginaire, het vreemde, het exotische en het in onze ogen abnormale bezighouden. 41 Via kennismaking met deze brede waaier van geschriften benaderen we dichter het alledaagse denken en doen van middeleeuwers, wat er ons tevens voor behoedt om te snel onze moderne ideeën en verzuchtingen in de middeleeuwse mentaliteit te projecteren. Middeleeuwers deelden immers niet het is een open deur intrappen, maar we moeten er telkens opnieuw rekening mee houden onze inzichten met betrekking tot mensenrechten (om nog te zwijgen van kinder- of dierenrechten), democratie, sociale gelijkwaardigheid, religieuze tolerantie, vrouwenemancipatie, hyperrationele ingesteldheid en zoveel andere moderne verworvenheden. Zo ontdekten we volop de alteriteit van de middeleeuwse cultuur: de middeleeuwen zijn anders, zoals ik ooit vol overtuiging schreef, wat me in Leuven overigens meteen boze commentaar opleverde van mijn promotor. 42 Langzamerhand beginnen we middeleeuwse teksten iets beter te begrijpen: ze zijn niet enkel puur vroom-christelijk, zoals we lange tijd graag (onder meer in het spoor zie Uyttersprot 1992 en Reynders Willaert 1996, ix-x. 38 Zie vooral Van Oostrom 1987 en Pleij Pleij 1991, 28. De stellingname bleef niet zonder reactie, zie Willaert 1996 en Fraeters Jansen-Sieben Zie Janssens 2011, Janssens Prof. Norbert de Paepe betreurde het dat ik met mijn boek te sterk naar het domein van de pure geschiedenis afgleed.

9 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee... 9 van Van Mierlo) geloofden. Dat ze heidens waren het andere extreem, zoals Ludo Milis in 1991 provocerend stelde, geloof ik ook niet. 43 Maar feit is dat oeroude heidense substraten in gebeden, bezweringen, gedragsvoorschriften, recepten voor geneeskundige middeltjes en kruidenmengsels, enzovoort doorschemeren; ze toveren de middeleeuwse wereld om tot een magisch universum waarin Harry Potter zich niet onwennig zou hebben gevoeld. Inculturatie, annexatie en adaptatie en meer dergelijke sociologische terminologie zijn tot het begrippenapparaat van de medioneerlandicus gaan behoren. Samenwerking met historici is in de geesten van de huidige onderzoekers vanzelfsprekend, maar daarom niet minder moeilijk geworden. 44 Intussen hebben artes-teksten ook voor de literatuurhistoricus verrassingen in petto. In een receptiegeschiedenis van Karel ende Elegast zal voortaan het vijftiende-eeuwse kruidenrecept om de taal der vogels en honden te begrijpen zeker niet onvermeld mogen blijven; daarbij wordt bovendien intrigerend naar een meester-dief verwezen die niet Elegast, maar Basin wordt genoemd. 45 En heel wat passages in ridderromans blijken gewoon een illustratieve verwoording te zijn van dit magische universum: ik denk bijvoorbeeld aan de onzichtbare geliefde in Parthonopeus van Bloys of aan het beschermende ritueel door het hoofdpersonage tegen een nachtelijke aanval van duivels in de Roman van Walewein (v ) of de Wilde Jacht in Boek I (v ) van de Roman van Limborch, een fenomeen dat meesterlijk werd beschreven door de Italiaanse historicus Carlo Ginzburg. 46 De hele ommezwaai in de omgang met Middelnederlandse teksten heeft ons in de jaren tachtig en negentig onder leiding van Frits van Oostrom het Leidse pioniersproject Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen (nlcm) opgeleverd, gefocust op literatuur én cultuur; ze heeft ons een vaktitel bezorgd die recht doet aan het sérieux van onze wetenschapsbeoefening: de medioneerlandistiek; ze heeft het vak een nooit eerder geziene (en waarschijnlijk in de toekomst niet te evenaren) dynamiek geschonken, terecht omschreven als turbo-mediëvistiek. 47 Maar het historiserend paradigma stootte algauw op haar eigen grenzen: lokalisering en datering van teksten bleven, ondanks de vooruitgang in de historische dialectologie, een heikel punt en de historische functioneringsmilieus ontsnapten maar al te vaak aan een betrouwbare, concrete invulling. Bovendien dreigde het typisch literaire ondergesneeuwd te raken. Een schuchtere tegenbeweging kwam op gang met het discrete hulde-album voor Norbert de Paepe in 1996, waarin een aantal mediëvisten in tegendraads genot opstellen over de kwaliteit van middeleeuwse teksten publiceerden. 48 Ook het veelbelovende stijlonderzoek van Joost van Driel dient in dit verband te worden ver- 43 Milis 1992, 5-18; zie ook Mostert Zie Janssens , en Janssens 2010, Lie 1992, Van Oostrom 2006, 236 en Boudewijn Zie ook Braekman 1997, 259. Basin is in het Frans de naam van de meesterdief in een verloren gegaan chanson de geste, zie Janssens 1988, Over recepten om onzichtbaar te worden, zie Braekman 1997, 281. Hij verwijst naar een Londens handschrift vol zwarte magie, Lo. 6, 65r, maar dit handschrift komt in zijn overzicht van de handschriften in de inleiding (p. 39) niet voor. Over de Wilde Jacht, zie Lebbe 1992, 78-82, maar vooral Ginzburg 1993; zie De Wachter 1998, De term is van Van Oostrom zélf, zie Van Oostrom 1995, 13. Wat dat betekende aan dynamiek, vindt men terug in Kooper 1993 en Janssens 2000, Zie Willaert 1996, x-xii.

10 10 Queeste 19 (2012) 1 meld, evenals de programmatische uitspraak van Wim Gerritsen bij de uitreiking van de Prijs voor Meesterschap in 1999: literatuur moet ook en vooral als literatuur gelezen worden. 49 En last but not least: het is zeker niet onopgemerkt gebleven dat Frits van Oostrom in zijn nieuwste literatuurgeschiedenis opvallend veel kwaliteitsoordelen uitspreekt. 50 Literair genot en prikkeling der zinnen blijken weer helemaal terug van weggeweest. Om uit de impasse van het literatuursociologisch onderzoek te geraken gingen sommige onderzoekers opnieuw na een reeks dolle experimenten in de jaren zeventig, waaraan ikzelf met de logische zeshoek van Pierre Gallais in mijn proefschrift ruimschoots heb bijgedragen aansluiting zoeken bij de algemene literatuurwetenschap. 51 Fenomenen als ironie, intertekstualiteit, vertelperspectief of genrevermenging werden voorwerp van soms hevige discussies. Variatie op structuurpatronen, bestudering van de verliefde verteller en van het vertellen zélf kregen rond de millenniumwisseling meer aandacht in het onderzoek. 52 Niet dat we zonder meer teruggingen naar de interpretatie van de tekst vanuit de tekst of dat we zonder meer teruggrepen naar een esthetische canon. We probeerden alw-inzichten in het historiserend paradigma te integreren, wat tot verrassende vaststellingen leidde. We kregen een beter zicht op het karakteristieke van middeleeuwse originaliteit: variaties binnen de traditie, verrassing binnen de herkenning. En om nog maar iets te noemen, van een heel andere orde: middeleeuwers blijken wetenschappelijke exposés te verlichten met fictionele strategieën. Zo vinden we in het gynaecologisch traktaat uit de veertiende eeuw Der vrouwen heimelijcheit een verliefde dichter die doorheen een beschrijving van het vrouwelijk lichaam en uitleg over bevallingen zijn eigen lyrische ontboezemingen rondstrooit. 53 Ik denk hier ook aan een aardrijkskundige compilatie die de vorm aanneemt van een bedrieglijk écht doorleefd reisverhaal in de ik-vorm, zoals De reis van Jan van Mandeville. 54 Functioneringsmodi Begrijpen we de middeleeuwse teksten na al deze fundamentele veranderingen in het onderzoek beter dan vijftig jaar geleden? Ik geloof het wel. We hebben een beter zicht gekregen op het statuut van de meeste dichters: geschoolde clerici, door de kerk opgeleid, maar vaak werkend voor wereldse opdrachtgevers, functionerend tus- 49 Van Driel 2007 en 2012; Van der Hoek 1999, Van Oostrom Ook in zijn laatste boek over Anna Bijns schenkt Herman Pleij opmerkelijk veel aandacht aan literaire technieken en waardeoordelen, zie Pleij Zowel bij Van Oostrom als bij Pleij is een duidelijke accentverschuiving van functioneringsmilieu naar auteursprofiel merkbaar. 51 Zie Janssens 2000, Dat was toch vooral een Leuvense ontwikkeling, zeer sterk vertegenwoordigd in het proefschrift van Erik Hertog (1991), maar ook nog in verzwakte vorm aanwezig in de proefschriften van Rik van Daele (1994) en An Faems (2006). 52 Zie bijvoorbeeld (zonder de minste ambitie om volledig te willen zijn) Besamusca 1993, De Wachter 1998, Janssens 1998, Reynders 2002, Uyttersprot 2004, Janssens 2005 en Faems Zie ook Janssens 2000, Zie Janssens 2011, Zie Gerritsen 1983 en Janssens 1990,

11 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee sen wal en schip. 55 We hebben de vernieuwingsdrang bij Jacob van Maerlant leren waarderen. 56 We hebben Hadewijch opnieuw laten zingen. 57 Beschreef men vroeger haar strofische gedichten maar ook de hoofse dichtkunst in het algemeen vooral als bekentenislyriek, sinds het doctoraal proefschrift van Frank Willaert zijn we de eigenheid van de middeleeuwse liederen als registrale poëzie, het virtuoze spel van conventies en formules, de vermenging van hoofse lyriek en bijbelse allusies, beter gaan doorgronden. 58 Dat beter begrijpen geldt vermoedelijk ook voor de geestelijke letterkunde, vroeger maar al te vaak het exclusieve speelveld van theologen, maar ik laat het aan anderen, ter zake beter onderlegd, over om dit uitvoerig toe te lichten. 59 Ik moet wel bekennen dat ik danig onder de indruk was van de moderniteit van een aantal merkwaardige teksten uit het Wiesbadense handschrift, toen dit als nummer elf in de reeks mvn werd aangeboden. 60 In mijn eigen onderzoeksgebied, de epische literatuur, geldt de stelling alleszins. Typisch voor de jaren zestig en zeventig was het oordeel van de gerespecteerde Antwerpse alw er Clem Neutjens die schreef dat de roman als genre zich pas in de achttiende eeuw ter beschikking stelde om aspecten van levensproblemen te belichten en op te lossen. De ridderroman, zo vervolgde hij, was een slaapmuts voor de zich vervelende adel tijdens de lange, lichtloze avonden. 61 Dit leek de communis opinio te bevestigen: als men middeleeuwse teksten woordelijk begreep, begreep men de roman. Die was immers in het beste geval een mooi, bizar of boeiend verhaal zonder diepere ideeën. De discussie tussen Wim Gerritsen en Norbert de Paepe in de jaren rond de Vengeance Raguidel/Wrake van Ragisel bracht hierin verandering. De eerste zag in de Franse Arturroman in de positivistische traditie van Gaston Paris een redelijk onsamenhangende opeenvolging van hoofd- en nevenepisoden; de tweede meende dat alle onderdelen ideëel met elkaar waren verbonden en dat doorheen de sensus litteralis een diepere zin rond wederzijdse liefde en échte gemeenschap tot ontraadseling kwam. 62 In de slipstream van dit comparatistisch onderzoek werd de sleutelfiguur voor de interpretatie van ridderromans Chrétien de Troyes met zijn befaamde trits aan begrippen: matière, conjointure en sens. Het begrijpen van een verhaal gebeurde door via onderzoek van de structuur te komen tot het doorgronden van de sens, de boodschap. Die bleek althans in de Arturroman verrassend vaak rond de hoofse levenshouding te cirkelen, zodat deze teksten een existentiële bete- 55 Over het profiel van dit type clericus, zie Jaeger In dit verband, zie over Hendrik van Veldeke, Janssens 2007, 70-76; over Lodewijk van Velthem, Besamusca Deze omschrijving geldt evenwel niet voor een groot deel van de rederijkers. 56 Zie Van Oostrom 1996, in datzelfde jaar bekroond met de Ako-literatuurprijs. 57 Zie Fraeters en Willaert 2009, in 2012 bekroond met de Kruyskamp-prijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. 58 Willaert 1984, 1993 en Zie onder meer Mertens 1993 en de fundamentele bespreking in Wackers Kienhorst en Schepers Neutjens Deze reactie dateert van vóór de fundamentele vernieuwingen binnen de medioneerlandistiek, maar tomch worden ook de dag van vandaag de nieuwe inzichten binnen ons vakgebied door de algemene literatuurwetenschap nog steeds onvoldoende naar waarde geschat. 62 Zie Gerritsen 1963b en de grondige reactie daarop in De Paepe 1965.

12 12 Queeste 19 (2012) 1 kenis bleken te bevatten en het etiket spiegels van hoofsheid kregen aangemeten, iets wat evenwel niet door alle onderzoekers werd en wordt onderschreven. In mijn recentste boek probeer ik hen nogmaals te overtuigen, maar het is zeer de vraag of dit deze keer lukt. 63 Een van de bezwaren maar die gelden evenzeer voor de aanname van grote subtiliteit in een werk gecreëerd door ironie of intertekstualiteit of door het spel met vertelstructuren en genreconventies is de reële receptie van middeleeuwse literatuur. Was die inderdaad niet enkel op spektakel en ontspanning gericht tijdens feestmaaltijden of andere evenementen, die rijkelijk met drank waren overgoten? Ik heb in 1998 betoogd dat intertekstualiteit moet worden opgevat als een auteursintentie; de dichter kon bij zijn geïntendeerde publiek (een term geïntroduceerd door Van Oostrom die merkwaardig genoeg uit zijn recent werk is verdwenen) een zekere voorkennis veronderstellen, waartegenover de betekenis in zijn nieuwe werk wordt geprofileerd. Dat niet iedereen de zo ontstane betekenis zal hebben doorgehad, is evident. We moeten bij de interpretatie van de tekst bijgevolg rekening houden met betekenisgelaagdheid: een rijke, volle betekenis voor wat Bart Besamusca de fijnproevers noemt en een minder subtiele betekenis voor anderen. Dat sommigen meer kennis van zaken hadden dan anderen, blijkt bijvoorbeeld uit vers 10 van Karel ende Elegast: menigeen, niet iedereen, kent het verhaal van de koning die uit stelen ging. Maar dit inzicht is bepaald niet wereldschokkend. De film King Arthur (Antoine Fuqua) van 2004 is voor iedereen begrijpelijk, ook voor hen die de interfilmische dimensie niet doorhebben; de film alludeert namelijk continu, en tot in de details, op de beroemde western The magnificent seven (John Sturges) van Maar ik moet toegeven dat ook in deze kwestie rond voorkennis en intertekstualiteit in Middelnederlandse werken eventueel over de taalgrenzen heen - niet iedereen overtuigd is. 64 De toekomst van het vak Wat de toekomst van het vak zal brengen, weet ik niet. Computertechnologie heeft met de Cd-rom Middelnederlands en het digitaal beschikbaar stellen van handschriften en tekstcorpora hier moet expliciet de stimulerende rol van de dbnl (Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren) worden vermeld het onderzoek reeds beduidend vooruitgeholpen. Daar mogen nog grote doorbraken van verwacht worden. Zal het ooit mogelijk worden om de vingerafdrukken van middeleeuwse auteurs te bepalen om zodoende werken met elkaar tot een oeuvre te verbinden? 65 Of om beinvloedingsrichtingen te achterhalen of precieze dateringen of... zoveel meer nog? Wél ben ik ervan overtuigd dat we de medioneerlandistiek moeten blijven verzekeren van een breed maatschappelijk draagvlak. Dat betekent dat we niet enkel in het universitair onderwijs en het onderzoek, maar ook in het secundair onderwijs en op het culturele forum moeten aanwezig blijven. Het is een gelukkige traditie bin- 63 Janssens 2011, Voor de hele discussie rond subtiliteit en intertekstualiteit, zie Janssens 1998, Ik denk hier aan het onderzoek van Kestemont 2012.

13 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee nen ons vakgebied, vooral onder invloed van de Nederlandse praktijk ter zake, dat er in wetenschappelijk grensverleggende monografieën vaak gemikt wordt op een vlot geschreven, helder en boeiend discours, dat normaliter moet kunnen begrepen worden door iedere geïnteresseerde, ook door leken in het vak. Maar we moeten daarnaast ook blijven investeren in popularisering en bijscholing, in onze aanwezigheid in de media, in didactische tentoonstellingen en boeiende internetsites, in bloemlezingen en schoolhandboeken. Mijn eigen pogingen, in het spoor van Maartje Draak, om Middelnederlandse teksten begrijpelijker te maken door de spelling te uniformiseren en te actualiseren, waren geen succes. 66 Wellicht moeten we thans eerder kiezen voor de oorspronkelijke tekst met een synoptische vertaling, zoals onder meer op onnavolgbare wijze Willem Willink, maar ook Ludo Jongen en Ingrid Biesheuvel dat demonstreren. 67 Dat we grote inspanningen moeten leveren naar een breder publiek staat voor mij buiten kijf. Natuurlijk bestaat het gevaar dat er dan een zekere spanning ontstaat tussen popularisering en wetenschappelijkheid. Maar het is een spijtige evolutie, althans in het Vlaamse wetenschapsbeleid, om onderzoekers exclusief te quoteren op hun internationale bijdragen in A-reviewed tijdschriften of Engelse boeken die hoog specialistisch in dialoog treden met hun buitenlandse vakgenoten. Alsof degelijke popularisering niet stoelt op uitmuntende expertise? Alsof wetenschappers ook niet een verantwoordelijkheid van kennisoverdracht hebben tegenover de subsidiërende gemeenschap? We hebben jarenlang gepleit voor maatschappelijk verankerde wetenschapsmensen: dreigen we de wetenschap niet opnieuw te isoleren in de ivoren torens van internationaal prestige? Let wel: ik pleit niet tegen geïnternationaliseerd grensverleggend onderzoek, integendeel, maar er is op zijn minst ook dat andere luik nodig. Ik geloof dat ik zonder pretentie mag stellen dat de huidige generatie van medioneerlandici er redelijk in geslaagd is om het maatschappelijk draagvlak voor het vak veilig te stellen. Ik hoop vurig dat ook de aankomende en toekomstige generaties die uitdaging met evenveel succes willen en kunnen aangaan. Ik wens het ons vak van harte toe. Want, zoals Wim Gerritsen het profetisch formuleerde: we zijn nog in geen honderd jaar klaar met dit vak... Of maak daar maar van: in geen eeuwen. 68 Résumé L étude de la littérature en moyen néerlandais a connu un succès foudroyant pendant le dernier demi siècle. Nous sommes venus à la conclusion que la compréhension d un texte médiéval est plus complexe que supposait l analyse philologique dans le sens stricte du mot (vocabulaire, critique du texte). Il nous faut étudier le texte (tous les textes, non seulement les textes canoniques) dans son contexte socio-culturel (les manuscrits comme des témoins de la réception, le mécénat, les milieux historiques de fonctionnement). En même temps, on aperçoit dans les études récentes un intérêt 66 Zie bijvoorbeeld Janssens Zie bijvoorbeeld Wilmink 1994, Jongen 2001 en Biesheuvel Van der Hoek 1999, 27.

14 14 Queeste 19 (2012) 1 nouveau pour la subtilité de l art littéraire (intertextualité, ironie, jeu avec des structures et les conventions du genre, etc.). Adres van de auteur: Jozef Janssens Voskapelstraat 13 b-3080 Tervuren Bibliografie Besamusca, Bart, Het Lancelotproject als voorbeeld van de uitgave van een editiereeks, in: F.P. van Oostrom & Frank Willaert (red.), De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. Symposium Antwerpen september Hilversum: Verloren, 1989, Besamusca, Bart, De Vlaamse opdrachtgevers van Middelnederlandse literatuur: een literair-historisch probleem, in: De Nieuwe Taalgids 84 (1991), Besamusca, Bart, Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum: Verloren, 1993 (Middeleeuwse Studies en Bronnen 39). Besamusca, Bart, Remco Sleiderink e.a. (red.), De boeken van Velthem. Auteur, oeuvre en overlevering in de veertiende eeuw. Hilversum: Verloren, 2009 (Middeleeuwse studies en bronnen 119). Biesheuvel, Ingrid (ed.), Middeleeuwse verhalen uit de Lage Landen. Amsterdam: Athenaeum Polak Van Gennep, Boudewijn, Dorine, Waarom Eggeric de dief niet zag. De magische dimensie in Karel ende Elegast, in: Queeste 17 (2010), Bouwman, A. Th., Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart 1-2. Amsterdam: Prometheus, 1991 (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 3). Braekman, Willy L., Middeleeuwse witte en zwarte magie in het Nederlands taalgebied. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Brandsma, Frank, Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars 3 (vs ). Met een inleidende studie over de entrelacement-vertelwijze. Assen/ Maastricht: Van Gorcum, 1992 (Middelnederlandse Lancelotromans vi). Brinkman, Herman & Janny Schenkel (ed.), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil Diplomatische editie. Hilversum: Verloren, 1997 (Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden iv). Brinkman, Herman en Janny Schenkel (ed.), Het handschrift-van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, Diplomatische editie 1-2. Hilversum: Verloren, 1999 (Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden vii). Brinkman, Herman, Oude en nieuwe filologie bij Herman Pleij, < publish/articles/000171/article.pdf> (geconsulteerd op ). Busby, Keith e.a. (red.), Les Manuscrits de Chrétien de Troyes 1-2. Amsterdam/Atlanta: Rodopi, 1993 (Faux Titre 71-72). Busby, Keith, Codex and Context. Reading Old French Verse Narrative in Manuscript 1-2. Amsterdam/New York: Rodopi, 2002 (Faux Titre 221). Camille, Michael, Image on the Edge. The Margins of Medieval Art. Londen: Reaktion Books, Camille, Michael, Middeleeuwse minnekunst. Onderwerpen en voorwerpen van begeerte. Keulen: Könemann, 2000.

15 Jef Janssens Begrijpen en begrijpen is twee Cd-rom Middelnederlands. [Samengesteld door het] Instituut voor Nederlandse Lexicologie i.s.m. and Publishing Technology bv. Den Haag/Antwerpen: Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, De Paepe, Norbert, De Vengeance Raguidel en Die Wrake van Ragisel, in: Leuvense Bijdragen 54 (1965), en De Wachter, Lieve, Een literair-historisch onderzoek naar de effecten van ontleningen op de compositie en de zingeving van de Roman van Heinric en Margriete van Limborch. Onuitgegeven proefschrift Katholieke Universiteit Leuven. Leuven Draak, M., Enkele raadsels opgelost van fo. 99 in de Lancelotcompilatie, in: A.M.J. van Buuren e.a. (red.), Tussentijds. Bundel studies aangeboden aan W.P. Gerritsen ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Utrecht: hes, 1985, (Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek V). Duinhoven, A.M., Bijdragen tot de reconstructie van de Karel ende Elegast I. Assen: Van Gorcum, 1975 (Neerlandica Traiectina 21). Duinhoven, A.M., Bijdragen tot de reconstructie van de Karel ende Elegast II. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1981 (Neerlandica Traiectina 27). Duinhoven, A.M., Floris, Gloriant en Walewein. Over Middelnederlandse kringloopliteratuur. Hilversum: Verloren, 2006 (Middeleeuwse Studies en Bronnen 90). Faems, An, Hier namaels seldijt bat verstaen. Vertellerscommentaar in de Middelnederlandse ridderepiek. Gent: kantl, Fraeters, Veerle, Medioneerlandistiek in context: literair-historici op zoek naar Hermes en Philologia, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 120 (2004), Fraeters, Veerle & Frank Willaert (ed.), Hadewijch Liederen. Uitgegeven, ingeleid, vertaald en toegelicht, met een reconstructie van de melodieën door Louis Peter Grijp, inclusief vier cd s. Groningen: Historische Uitgeverij, Frappier, Jean, Chrétien de Troyes. L homme et l œuvre. Parijs: Hatier, 1957 (Connaissance des Lettres 50). Hellinga, W. Gs (ed.), Van den vos Reynaerde I. Teksten. Diplomatisch uitgegeven naar de bronnen vóór het jaar Zwolle: Tjeenk Willink, Hogenbirk, Marjolein & Wim Gerritsen (ed.), Walewein ende Keye. Een dertiende-eeuwse Arturroman overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Hilversum: Verloren, 2011 (Middelnederlandse Lancelotromans x). Gerritsen, W.P., 1963a, Galfredus de Vino Salvo en de Middelnederlandse bewerkers van epische poezie, in: De Nieuwe Taalgids 56 (1963), Gerritsen, W.P., 1963b, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake -teksten. Assen: Van Gorcum, Gerritsen, W.P., Mandeville en het astrolabium, in: De Nieuwe Taalgids 76 (1983), Gerritsen, W.P., Het verzamelhandschrift in de litteratuurgeschiedenis, in: Queeste 5 (1998), Gerritsen, W.P., Het alfabet als zoekinstrument. Een beschouwing over de geschiedenis van de alfabetische index. Inaugurele rede uitgesproken op 10 september 2002 bij de aanvaarding van de Scaliger leerstoel Universiteit Leiden. Leiden: Primavera Pers, 2003 (Scaliger lectures 2). Gerritsen, Wim, Op zoek naar de betekenis van de Utrechtse penwerkdraakjes, in: Marco van Egmond, Bart Jaski & Hans Mulder (red.), Bijzonder onderzoek. Een ontdekkingsreis door de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Utrecht: Universiteitsbibliotheek, 2009, Gerritsen-Geywitz, Gisela, Het Utrechts draakje, in: Marco van Egmond, Bart Jaski & Hans Mulder (red.), Bijzonder onderzoek. Een ontdekkingsreis door de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Utrecht: Universiteitsbibliotheek, 2009, Ginzburg, Carlo, Extasen. Een ontcijfering van de heksensabbat. Amsterdam: Wereldbibliotheek, Goossens, Jan, Oudnederlandse en Vroegmiddelnederlandse letterkunde, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal en Letterkunde 98 (1982), Goossens, Jan, De gecastreerde neus. Taboes en hun verwerking in de geschiedenis van de Reinaert. Met een bibliografie van de moderne Nederlandse Reinaert-bewerkingen. Leuven/Amersfoort: Acco, 1988 (Leuvense Studiën en Tekstuitgaven N.R. 8).