Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid

Transcriptie

1 Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid HAAREN, JANUARI 2018

2 Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid Resultaten enquête gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid in Noord-Brabant januari 2018 Samenstelling: Veerle Fijnaut Contactpersoon: Ferdinand ter Schure Coördinator Landschapsbeheer Brabants Landschap

3 Inhoud Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid Inleiding... 1 Deel I Beleid, burgerparticipatie en financiering Beleid Landschapsontwikkelingsplan Overig beleid... 6 Hoofdpunten thema Beleid Burgerparticipatie Structureel overleg Overige vormen van overleg Actieve vrijwilligersgroepen... 8 Hoofdpunten thema Burgerparticipatie Financiering Structureel budget voor uitvoering natuur- en landschapsbeleid Stika Landschapsinvesteringsregeling/groenfonds Structuurvisie Landschap Hoofdpunten thema Financiering Deel II Thematische Projecten Nieuwe natuur Ecologische verbindingszones Natuurnetwerk Brabant Natuur buiten Natuurnetwerk Brabant Hoofdpunten thema Nieuwe natuur Soortenbescherming Ambassadeursoort Soortenbescherming Faunavoorzieningen Exotenbeleid... 29

4 Hoofdpunten thema Soortenbescherming Landschappelijke inpassing van erven Hoofdpunten thema Erven Bermbeheer Hoofdpunten thema Bermbeheer Nawoord... 37

5 Inleiding Natuur- en landschapsbeleid Brabantse gemeenten Gemeenten bepalen in belangrijke mate het landschapsbeleid en daarmee ook het landschapsbeeld binnen hun grondgebied. De wijze waarop zij dit doen verschilt echter sterk. Sommige kiezen voor het sturen met ruimtelijke ordeningsinstrumenten, bijvoorbeeld via het bestemmingsplan. Andere voeren een actiever beleid door uitvoering te geven aan een landschapsontwikkelingsplan (LOP). Hierbij kan een gemeente er ook voor kiezen om geld of grond in te zetten om de gewenste doelen te bereiken. De wijze waarop gemeenten inwoners betrekken bij het landschapsbeleid verschilt eveneens. Sommige gemeenten organiseren een partneroverleg om lokale partijen te betrekken bij beleid en uitvoering. Daarnaast staan steeds meer gemeenten open voor initiatieven vanuit de samenleving. Onderzoek Het Coördinatiepunt Landschapsbeheer van Brabants Landschap adviseert en ondersteunt zowel gemeenten als initiatieven van burgers, natuurgroepen en boeren in het buitengebied, die gericht zijn op een mooier landschap en vergroting van de natuurwaarden. Vanwege deze rol heeft het Coördinatiepunt de wens om provinciebreed in beeld brengen op welke wijze uitvoering wordt gegeven aan het gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid. Alle Brabantse gemeenten zijn benaderd met de vraag om een online-enquête in te vullen. De vragen waren primair gericht op het agrarisch cultuurlandschap in het buitengebied en hadden betrekking op vier onderwerpen: beleid, burgerparticipatie, financiering en thematische projecten. De inhoud van de enquête is vooraf afgestemd met de provincie. De onderzoeksresultaten zijn enerzijds bedoeld voor intern gebruik door het Coördinatiepunt, maar kunnen anderzijds ook interessant zijn voor de gemeenten zelf. Daarom worden de resultaten gepubliceerd in dit rapport en door middel van andere presentatievormen. Goede voorbeelden van aanpak en praktische projecten die uit de enquête naar voren komen, kunnen als inspiratie dienen voor andere gemeenten. In dit rapport worden de hoofdlijnen van de onderzoeksresultaten gepresenteerd. Het Coördinatiepunt beschikt over alle detailgegevens en is graag bereid om daar nadere informatie over te verstrekken. Onderzoeksopzet Inhoud Het onderzoek naar het gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid is primair opgezet vanuit de vragen en behoeften van het Coördinatiepunt. In het onderzoek komen vier hoofdonderwerpen aan bod: beleid burgerparticipatie financiën uitvoeringsgerichte maatregelen 1

6 Bij het laatste onderwerp gaat het om concrete uitvoeringsgerichte maatregelen op het gebied van natuur- en landschapsinrichting en soortenbeleid (ecologische verbindingszones, inzet van eigen gronden, landschappelijke inpassing van erven, soortbescherming, exotenbestrijding en bermbeheer). Respons De provincie Noord-Brabant telt 64 gemeenten. Al deze gemeenten zijn benaderd voor dit onderzoek. Gemeenten die niet voor de gestelde einddatum hadden gereageerd, hebben een herinnering ontvangen. In totaal hebben 47 gemeenten de online-enquête ingevuld, wat neerkomt op een respons van ruim 73%. In twee gevallen hebben drie gemeenten een gezamenlijke reactie ingestuurd. Het gaat om het cluster Alphen-Chaam, Baarle-Nassau en Gilze-Rijen, die samen de ABG-organisatie vormen, en het cluster Cuijk, Grave en Mill en Sint-Hubert. Het totale aantal reacties in de enquête bedraagt dus 43. Deelnemende gemeenten Commentaar Enkele gemeenten hebben aangegeven dat zij de enquête niet konden invullen, soms omdat de onderwerpen van de enquête organisatorisch verdeeld zijn over verschillende afdelingen binnen de gemeente en het daardoor lastig was om de enquête in te vullen. Sommige andere gemeenten hebben geen apart aanspreekpunt voor natuur en landschap. Presentatie In dit rapport worden de resultaten van de enquête gepresenteerd in tekst en grafieken. Omdat sommige vragen een vervolgvraag zijn op een eerdere vraag, is het aantal respondenten niet bij iedere vraag gelijk. Zo is de vraag heeft uw gemeente een Landschapsontwikkelingsplan gesteld aan alle gemeenten, maar is de vervolgvraag wordt er uitvoering gegeven aan het Landschapsontwikkelingsplan alleen gesteld aan de respondenten die bij de eerste vraag ja hebben geantwoord. Om duidelijk te maken hoeveel respondenten een vraag hebben beantwoord, is dat bij de grafieken steeds aangeven (bijvoorbeeld n = 25). 2

7 Deel I Beleid, burgerparticipatie en financiering 3

8 1. Beleid 1.1 Landschapsontwikkelingsplan Gemeenten kunnen hun landschapsbeleid vastleggen in een landschapsontwikkelingsplan (LOP). Langer geleden waren dit gemeentelijke landschapsbeleidsplannen. Een landschapsontwikkelingsplan wordt opgesteld als handvat om uitvoering te kunnen geven aan projecten, maar de ervaring leert dat die uitvoering niet overal wordt opgepakt. Landschapsontwikkelingsplan Uit het onderzoek blijkt dat 2/3 van de gemeenten een landschapsontwikkelingsplan heeft. Gemeenten met Landschapsontwikkelingsplan geen LOP 30% wel LOP 70% (n = 43) In vrijwel al deze gemeenten wordt ook concreet uitvoering gegeven aan het LOP. Slechts 1 gemeente geeft aan dat er geen uitvoering aan het plan wordt gegeven. Projecten Een landschapsontwikkelingsplan kan de vorm hebben van een toetsingskader voor ruimtelijke ingrepen, waardoor de uitvoering een min of meer passieve vorm heeft. In veruit de meeste gevallen worden er echter concrete projecten uitgevoerd. Daarbij zijn enkele veel voorkomende projecten te onderscheiden, zoals het aanleggen van ecologische verbindingszones, deelname aan een Stikagebiedscontract, de aanleg van ommetjes en wandelpaden, de landschappelijke inpassing van erven en ecologisch bermbeheer. 4

9 Uitvoeringsprojecten LOP Ecologische verbindingszones Natuurvriendelijk bermbeheer Inpassing erven Gebiedscontract Stika Ommetjes/wandelpaden Bomenplan wegen Overig aantal gemeenten (n = 29) In 45% van de gemeenten worden naast of in plaats van deze standaardprojecten ook andere natuur- en landschapsprojecten uitgevoerd. De aard van de projecten wordt bepaald door de beleidskeuzes die een gemeente maakt, maar soms ook door de specifieke landschappelijke kenmerken van een gemeente. Zo hebben de gemeenten Landerd en Bernheze projecten voor wijstherstel en heeft de gemeente Boxmeer het accent gelegd op de realisatie van ecologische verbindingszones en het herstel van Maasheggen. Ook worden er in meerdere gemeenten biodiversiteitsprojecten uitgevoerd, onder andere gericht op patrijzen en bijen. 5

10 1.2 Overig beleid Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid Gemeenten hebben naast of in plaats van een landschapsontwikkelingsplan vaak ook ander beleid of andere instrumenten om vorm te geven aan het natuur- en landschapsbeleid. Dit is in 86% van de gemeenten het geval. Overig beleid Geen aanvullend beleid Bomenstructuurplan Visie ecologische verbindingszones Plan ontsnippering gemeentewegen Ecologisch bermbeheerplan Overig aantal gemeenten (n = 43) De meest voorkomende beleidsplannen zijn een bomenstructuurplan en een ecologisch bermbeheerplan. Daarnaast hebben meerdere gemeenten een visie voor de realisatie van ecologische verbindingszones en een plan voor het opheffen van de versnipperende werking van gemeentelijke wegen. Verder werken gemeenten nog met diverse andere instrumenten voor natuur- en landschapsbeleid. In sommige gemeenten is de visie op natuur en landschap vastgelegd in een structuurvisie of groenstructuurplan. Daarnaast melden gemeenten o.a. een bosbeleidsplan, groenbeleidsplan en beeldkwaliteitsplan. Hoofdpunten thema Beleid 2/3 van de gemeenten heeft een landschapsontwikkelingsplan; in vrijwel alle gemeenten wordt er uitvoering aan gegeven. De meest uitgevoerde projecten in het kader van een LOP zijn: deelname aan een Stika-gebiedscontract aanleg van ecologische verbindingszones aanleg van ommetjes en wandelpaden landschappelijke inpassing van erven ecologisch bermbeheer 86% van de gemeenten heeft ook ander beleid voor natuur en landschap 6

11 2. Burgerparticipatie In veel gemeenten zijn (maatschappelijke) organisaties betrokken bij beleid en uitvoering, bijvoorbeeld een natuurwerkgroep, ZLTO-afdeling, heemkundekring, waterschap, dorpsraad, wildbeheereenheid of agrarische natuurvereniging. Die betrokkenheid kan bestaan uit het participeren in een klankbordoverleg bij het opstellen van een landschapsontwikkelingsplan, maar ook uit de uitvoering van het natuur- en landschapsbeleid. Namen die voor zo n overlegstructuur worden gebruikt zijn bijvoorbeeld partneroverleg of groenplatform. 2.1 Structureel overleg Uit de enquête blijkt dat ruim de helft van de gemeenten (56%) een structureel overleg heeft waarin organisaties meedenken over de uitvoering van het natuur- en landschapsbeleid. Structureel overleg uitvoering natuur- en landschapsbeleid nee 44% ja 56% (n = 43) 7

12 Concrete acties In de meeste van deze gemeenten (92%) leidt dit overleg tot concrete acties. In slechts 4 gemeenten is dat niet het geval. Dat het overleg hier niet tot concrete acties leidt, hoeft niet te betekenen dat het in deze gemeenten niet succesvol is. In de gemeenten waar wel concrete projecten worden uitgevoerd, gaat het onder meer om bermbeheer, soortgerichte maatregelen, aanleggen en onderhouden van landschapselementen, realiseren van nestvoorzieningen, erfinrichting en de aanleg van wandelpaden. 2.2 Overige vormen van overleg Vrijwel alle gemeenten (41) kennen een of meerdere vormen van overleg met de burgers over natuur- en landschapsthema s, ongeacht het feit of ze ook een structureel overlegplatform hebben. Slechts twee gemeenten geven aan dat ze geen enkele vorm van burgeroverleg hebben. Vormen 15 gemeenten overleggen met dorpsraden over projecten waarbij natuur en landschap een rol spelen. Daarnaast denken in 29 gemeenten maatschappelijke organisaties mee over incidentele projecten. Dit zijn organisaties als IVN, agrarische natuurverenigingen, milieuverenigingen, waterschap, ZTLO en lokale natuurwerkgroepen. Ook omwonenden van projecten krijgen de mogelijkheid om mee te denken en hun visie te geven op plannen in het buitengebied. Vaak gaat dit via inloop- of informatieavonden of via een klankbordgroep. 2.3 Actieve vrijwilligersgroepen In vrijwel alle gemeenten (41 van de 43 gemeenten) zijn vrijwilligersgroepen actief op het gebied van natuur- en landschapsbeheer. Agrarische natuurverenigingen, knotgroepen, soortbeschermingsgroepen, wildbeheereenheden, natuurstudie-organisaties en anderen steken in het veld de handen uit de mouwen. 8

13 Ondersteuning De meeste gemeenten (36) met actieve vrijwilligersgroepen ondersteunen deze groepen. Dat gebeurt vooral op de volgende manieren: met financiële middelen, met materieel, met een vrijwilligersverzekering die de ongevallen en aansprakelijkheid dekt of op andere manieren (met name advies en praktische ondersteuning (bijvoorbeeld afvoeren van maaisel en snoeiafval)). Ondersteuning vrijwilligersgroepen Financiële middelen Gereedschap Vrijwilligersverzekering Overig Geen ondersteuning aantal gemeenten (n = 41) Daarnaast geven sommige gemeenten nog een eigen invulling aan de ondersteuning en helpen ze de groepen bijvoorbeeld bij het organiseren van de werkzaamheden, zorgen ze dat de vrijwilligers de juiste opleiding krijgen of stellen ze veiligheidskleding beschikbaar. Hoofdpunten thema Burgerparticipatie 56% van de gemeenten heeft een structureel overleg met maatschappelijke organisaties over natuur en landschap; in 92% van deze gemeenten leidt dit overleg tot concrete acties. De meeste gemeenten (41) hebben een of andere vorm van overleg met burgers over natuur en landschap. Twee gemeenten hebben geen enkele vorm van gestructureerd overleg. In vrijwel alle gemeenten (41) zijn vrijwilligersgroepen actief in het veld. In de meeste van deze gemeenten (36) worden deze groepen ondersteund door de gemeente met: financiële middelen materieel vrijwilligersverzekering advies en praktische ondersteuning overige vormen van ondersteuning 9

14 3. Financiering Veel gemeenten hebben een structureel jaarlijks budget voor de uitvoering van het gemeentelijk landschapsbeleid - al dan niet gekoppeld aan een LOP - of voor specifieke projecten. Een aantal gemeenten maakt hierbij gebruik van een fonds en/of landschapsinvesteringsregeling in het kader van de Verordening Ruimte Noord-Brabant. Uit de enquête-antwoorden blijkt dat gemeenten op zeer uiteenlopende manieren invulling geven aan de financiering van de uitvoering van het beleid, zowel qua grootte van het budget als qua vorm. 3.1 Structureel budget voor uitvoering natuur- en landschapsbeleid Bijna 2/3 van de gemeenten beschikt over een structureel jaarlijks budget voor de uitvoering van het natuur- en landschapsbeleid. Structureel jaarlijks budget voor natuur en landschap geen vast budget 37% wel budget 63% (n = 43) Omvang Omdat iedere gemeente dit budget op zijn eigen manier samenstelt, is het lastig om een eenduidig beeld te geven van de hoogte van het budget. Slechts 19 gemeenten kunnen een bedrag noemen. In de overige 24 gemeenten varieert het bedrag per jaar. Vaak is het afhankelijk van de specifieke projecten die worden uitgevoerd. Soms maakt het budget voor natuur en landschap deel uit van een groter geheel, waarin bijvoorbeeld ook recreatie, cultuur, water en milieu zijn ondergebracht. Voor zover gemeenten een bedrag kunnen noemen, is het duidelijk dat de omvang van de budgetten sterk uiteenloopt. Het bedrag varieert van 5000 euro tot een miljoen euro per jaar. Deze cijfers zeggen echter niet alles omdat de wijze van budgetteren zo verschillend is, en omdat gemeenten ook nog andere manieren hebben om de uitvoering van het beleid te financieren (zie volgende paragrafen). 10

15 3.2 Stika Naast het structurele jaarlijkse budget is in vrijwel alle gemeenten geld beschikbaar in het kader van de subsidieregeling Groen Blauw Stimuleringskader (Stika) van de provincie, gemeenten en drie Brabantse waterschappen. In deze cofinancieringsregeling wordt de bijdrage van de gemeente uit provinciale middelen verdubbeld. De gemeentelijke Stika-budgetten variëren van ca euro tot euro. 3.3 Landschapsinvesteringsregeling/groenfonds Groenfonds in kader van landschapsinvesteringsregeling nee 19% ja 81% (n = 43) 81% van de gemeenten heeft een groenfonds in het kader van een landschapsinvesteringsregeling. Vanwege de diversiteit in aanpak per gemeente is het ook hier lastig om een beeld te geven van de omvang van deze fondsen. De fondsen worden gevoed met geld uit ruimtelijke projecten ( rood voor groen -constructies). In de meeste gemeenten kunnen initiatiefnemers van een project kiezen of zij zelf rechtstreeks bijdragen aan verbetering van de landschapskwaliteit in de directe omgeving van het project, of een bedrag in het groenfonds storten. Omvang Het bedrag in het fonds fluctueert dus met het aantal projecten. Daardoor is er vaak geen vast periodiek budget te noemen. Bovendien lopen investeringen in landschapskwaliteit niet overal via een groenfonds; bij projecten kan ook rechtstreeks in de omgeving worden geïnvesteerd, of kan er sprake zijn van compensatie/kwaliteitsverbetering in natura. Van de 14 gemeenten die een bedrag kunnen noemen voor hun landschapsinvesteringsregeling, zijn er 2 die aangeven dat er geen geld in zit. Bij de overige gemeenten variëren de bedragen van euro tot euro. 11

16 3.4 Structuurvisie Landschap 16 gemeenten hebben een Structuurvisie Landschap vastgesteld. Dit vormt de basis voor de financiering van diverse projecten. De meest voorkomende zijn weergegeven in onderstaande tabel. Structuurvisie Landschap ja 37% nee 63% (n = 43) Projecten in kader van Structuurvisie Landschap Realisatie ecologische verbindingszones Landschappelijke inpassing erven Deelname Stika-gebiedscontract Gemeentelijke natuurontwikkelingsprojecten Realisatie ommetjes/wandelpaden aantal gemeenten (n = 16) Deze projecten komen deels overeen met de projecten die genoemd zijn als uitvoeringsprojecten van een LOP. Zo kan financiering van een Stika gebiedscontract deels afkomstig zijn uit een gemeentefonds (Landschapsinvesteringsregeling). 12

17 Hoofdpunten thema Financiering Bijna 2/3 van de gemeenten heeft een structureel budget voor de uitvoering van natuur- en landschapsbeleid. De budgetten worden op zeer diverse manieren samengesteld; daarom is er weinig zicht op de grootte van de beschikbare bedragen. In vrijwel alle gemeenten is geld beschikbaar in het kader van Stika. 81% van de gemeenten heeft een groenfonds in het kader van een landschapsinvesteringsregeling. Vanwege de diversiteit in aanpak per gemeente is ook hier geen duidelijk zicht op de bedragen. 37% van de gemeenten heeft een Structuurvisie Landschap vastgesteld. 13

18 Deel II Thematische Projecten Nieuwe natuur Soortenbeleid Inrichting en inpassing van erven Bermbeheer 14

19 1. Nieuwe natuur Het Natuurnetwerk Brabant (NNB) is een netwerk van deels bestaande en deels nieuwe natuurgebieden die door ecologische verbindingszones met elkaar verbonden zijn. De provincie ondersteunt partijen die natuurprojecten in het NNB uitvoeren. 1.1 Ecologische verbindingszones Ecologische verbindingszones zijn onderverdeeld naar zogeheten natte en droge verbindingszones. Bij de natte is er voor de realisatie een inspanningsverdeling gemaakt tussen gemeente en waterschap, veelal in de verhouding 60:40 en bij de droge ligt de verantwoordelijkheid volledig bij de betreffende gemeente. Sinds 2014 faciliteert de provincie de aanleg met middelen uit het Groen Ontwikkelfonds. Voor die tijd werden projecten financieel ondersteund in het kader van een bestuursakkoord met de waterschappen en via een provinciale subsidieregeling. Onder alle gemeenten die de enquête hebben ingevuld, is er 1 gemeente (Waalre) waar geen ecologische verbindingszones zijn geprojecteerd. Subsidiemogelijkheden De meeste gemeenten zijn bekend met de subsidiemogelijkheden voor de realisatie van ecologische verbindingszones. 6 gemeenten zijn er niet zeker van of ze wel alle mogelijkheden kennen. 1 gemeente geeft aan niet bekend te zijn met de subsidiemogelijkheden. Bekend met subsidiemogelijkheden voor EVZ nee 3% misschien 14% ja 83% (n = 42) Visie 3/4 van de gemeenten geeft aan dat ze een visie hebben voor de aanleg van ecologische verbindingszones, al dan niet vastgelegd in een apart beleidsdocument of in een landschapsontwikkelingsplan. 3 gemeenten geven aan in overleg te zijn met het waterschap om een visie op te stellen voor de aanleg van natte ecologische verbindingszones. 15

20 1.1.1 Gerealiseerde ecologische verbindingszones Realisatie ecologische verbindingszones De volgende grafiek laat zien hoe ver de gemeenten zijn met de aanleg van ecologische verbindingszones op hun grondgebied. In 14% van de gemeenten is de aanleg nog niet verder gevorderd dan 25% van de opgave; in ruim de helft van de gemeenten is zo n 25 tot 75% gerealiseerd en in 29% is meer dan 75% klaar. De gemeente Boxmeer is de enige die de taakstelling, deels in samenwerking met Waterschap Aa en Maas, voor 100% heeft afgerond (11 ecologische verbindingszones met een totale lengte van 30 km). Gerealiseerde ecologische verbindingszones 14% 29% 0-25% gerealiseerd 25-75% gerealiseerd % gerealiseerd 57% (n = 42) 16

21 1.1.2 Resterende opgave Op de vragen of gemeenten realisatieprojecten voor ecologische verbindingszones in voorbereiding hebben en of ze los van het feit of ze projecten voorbereiden in ieder geval de intentie hebben om de resterende opgave af te ronden, antwoordt een ruime meerderheid bevestigend. Projecten in voorbereiding In enkele gevallen zijn er projecten voorbereid maar kunnen deze nog niet worden uitgevoerd, omdat er nog geen financiële middelen beschikbaar zijn of omdat er nog geen grond kan worden aangekocht. EVZ-projecten in voorbereiding nee 15% misschien 2% (n = 41*) ja 83% *Alle gemeenten exclusief Waalre (geen evz) en Boxmeer (alle evz gerealiseerd) Intentie om verbindingszones aan te leggen Ruim 80% van de gemeenten geeft aan dat ze de intentie hebben om ook de resterende opgave uit te voeren. Bij de 5% die nee antwoordt, hoeft geen sprake te zijn van onwil, maar kan het zijn dat met de lopende projecten de doelstelling wordt bereikt. Enkele gemeenten geven aan dat ze in principe de intentie hebben, maar voor de realisatie afhankelijk zijn van draagvlak bij andere partijen (bijvoorbeeld waterschap, grondeigenaren). Ook de beschikbaarheid van financiële middelen is in enkele gevallen een onzekere factor. 17

22 Intentie om resterende opgave uit te voeren 2% 5% 10% ja nee afhankelijk van derden/kosten onbekend 83% (n = 41) 1.2 Natuurnetwerk Brabant Steeds vaker ontwikkelen ook gemeenten en particuliere grondeigenaren zelf nieuwe natuur binnen het Natuurnetwerk Brabant (NNB). Sinds 2014 kunnen aanvragen voor ondersteuning worden ingediend bij het Groen Ontwikkelfonds. Gronden in eigendom binnen Natuurnetwerk Brabant Zoals in de figuur hieronder te zien is, heeft ruim de helft van de gemeenten (23) gronden in eigendom binnen het NNB. In de enquête is hier specifiek gevraagd naar gronden die nog niet zijn omgezet naar natuur. De meeste gemeenten bezitten niet veel hectares; in 3/4 van de gemeenten gaat het om 0 tot 10 ha. Grond in eigendom binnen NNB 46% 40% 0-10 ha in eigendom > 10 ha in eigendom geen grond binnen NNB 14% (n = 43) 18

23 Subsidiemogelijkheden Van de 23 gemeenten die gronden binnen het NNB hebben, is 3/4 op de hoogte van de subsidiemogelijkheden voor het realiseren van nieuwe natuur binnen het Natuurnetwerk. In 1 geval is men er niet mee bekend en een ongeveer 1/4 denkt misschien niet alle mogelijkheden te kennen. Gemeente bekend met subsidiemogelijkheden NNB? nee 4% weet niet 22% ja 74% (n = 23) Hoewel de meeste gemeenten dus kennis hebben van de subsidiemogelijkheden, heeft slechts 43% al eens gebruik gemaakt van beschikbare middelen/subsidies. Intentie om natuur te ontwikkelen Van alle gemeenten die gronden in bezit hebben binnen het Natuurnetwerk, heeft het merendeel de intentie om er ook daadwerkelijk nieuwe natuur te gaan realiseren. 2 gemeenten die beide 0 10 ha bezitten, hebben niet de intentie om nieuwe natuur te ontwikkelen op hun gronden binnen het NNB. Intentie om natuur te realiseren in NNB nee 9% (n = 23) ja 91% 19

24 1.3 Natuur buiten Natuurnetwerk Brabant Bijna 90% van de gemeenten heeft landbouwgronden in bezit buiten het NNB. Zij kunnen die gronden op verschillende manieren inzetten om natuur- en landschapsdoelen te verwezenlijken. In 2/3 van de gemeenten gaat het om minder dan 50 ha; 1/4 van de gemeenten heeft meer dan 50 ha landbouwgrond in bezit buiten het NNB. De gemeenten met meer dan 50 ha zijn zowel landelijke gemeenten als stedelijke gemeenten. Landbouwgrond in eigendom buiten NNB 12% 0-50 ha in eigendom 23% meer dan 50 ha in eigendom 65% geen grond in eigendom buiten NNB (n = 43) 20

25 Natuur- en landschapsdoelen Van de 38 gemeenten die landbouwgrond in eigendom hebben buiten het NNB, zet 63% deze gronden in voor natuur- en landschapsdoelen. 16% heeft de intentie om dit in de (nabije) toekomst te gaan doen en ook 16% zet de gronden niet in voor deze doelen. Zet gemeente gronden in voor natuur- en landschapsdoelen? 16% 5% 16% 63% ja nee intentie onbekend (n = 38) Er zijn verschillende manieren waarop gemeenten hun landbouwgronden kunnen inzetten om natuur- en landschapsdoelen te verwezenlijken. Zo kunnen ze criteria verbinden aan de uitgifte van pachtgronden aan agrariërs en op die manier zorgen dat het agrarisch gebruik gecombineerd wordt met natuur of landschapsbeheer. Dit gebeurt niet op grote schaal (24%). Ook kunnen de gemeenten zelf of door de pachter randen van percelen laten inzaaien met (akker)kruidenmengsels of de gronden op een andere manier inrichten voor natuur- en landschapsdoeleinden. Ongeveer 1/3 van de gemeenten (32%) met landbouwgronden doet dit. De meest gangbare praktijk is dat gemeenten hun landbouwgrond inbrengen als ruilgrond om bijvoorbeeld ecologische verbindingszones of andere natuur te kunnen realiseren. Dit komt voor in meer dan de helft (55%) van het aantal gemeenten met landbouwgronden buiten het NNB. Wijze waarop gemeenten gronden inzetten Inzet als ruilgrond voor natuur en landschap Gronden zelf inrichten Voorwaarden in pachtcontracten aantal gemeenten (n = 38) 21

26 Een klein aantal gemeenten geeft aan slechts een deel van hun gronden in te zetten, of dit slechts incidenteel te doen. Sommige zijn nog niet zo ver, maar willen in de toekomst wel zoeken naar een duurzame vorm van grondgebruik. Hoofdpunten thema Nieuwe natuur Ecologische verbindingszones In alle gemeenten op één na zijn ecologische verbindingszones geprojecteerd. De meeste gemeenten (83%) zijn bekend met de subsidiemogelijkheden voor de realisatie van ecologische verbindingszones. 3/4 van alle gemeenten heeft een visie voor de aanleg van ecologische verbindingszones. De voortgang van de realisatie van ecologische verbindingszones verschilt sterk; ruim de helft van de gemeenten heeft 25 tot 75% gerealiseerd. 1 gemeente heeft 100% gerealiseerd. 83% van de gemeenten heeft de ontwikkeling van ecologische verbindingszones in voorbereiding. Natuurnetwerk Brabant Ruim de helft van de gemeenten (54%) heeft gronden in eigendom binnen het Natuurnetwerk Brabant. 3/4 daarvan is op de hoogte van de subsidiemogelijkheden voor het realiseren van nieuwe natuur binnen het Natuurnetwerk; 43% heeft al eens gebruik gemaakt van de beschikbare middelen/subsidies. Natuur buiten NNB Bijna 90% van de gemeenten heeft landbouwgronden in bezit buiten het Natuurnetwerk Brabant. 63% daarvan zet deze gronden (deels) in voor natuur- en landschapsdoelen; 16% heeft de intentie om dat te gaan doen. In de meeste gevallen gaat het om inzetten van de gronden als ruilgrond (55%); in mindere mate worden de gronden door de gemeente zelf ingericht (32%) of verpacht met specifieke voorwaarden in de pachtcontracten (24%). 22

27 2. Soortenbescherming 2.1 Ambassadeursoort Meerdere gemeenten voeren specifieke maatregelen uit ter bescherming van bedreigde of kwetsbare soorten. Het merendeel van deze gemeenten (65%) heeft in het verleden in het kader van Countdown 2010 ook een specifieke ambassadeursoort aangewezen. Gemeenten met ambassadeursoort nee 35% ja 65% (n = 38) In het onderstaande overzicht staan ambassadeursoorten die de gemeenten hebben aangewezen. Ambassadeursoorten Boomkikker IJsvogel Patrijs (3x) Das Kamsalamander Slanke sleutelbloem Geelgors (2x) Kleine ijsvogelvlinder Steenuil (3x) Gierzwaluw Kommavlinder Vinpootsalamander Gladde slang Huismus Vlinders Grauwe klauwier (2x) Oeverzwaluw Waterspitsmuis Grutto Oranjetipje Watervleermuis Huiszwaluw (2x) Otter Wilde bijen Maatregelen De meeste gemeenten met een ambassadeursoort (79%) hebben ook beleid en voeren concrete maatregelen uit voor het behoud van deze soort. Daarbij kan gedacht worden aan specifieke inrichtingsmaatregelen van leefgebied en verbindingszones, zoals vernatting, vlindervriendelijke bermbeplanting, inzaaien van akkerranden, aanleg en bescherming van kleine landschapselementen, en de aanleg van patrijsakkers. Ook worden soms graslandbeheer, bermbeheer en bosrandbeheer 23

28 afgestemd op de specifieke eisen van de ambassadeursoort. Daarnaast wordt specifieke nestgelegenheid gecreëerd in de vorm van zwaluwtillen en nestkasten voor uilen en vleermuizen. En tot slot worden er maatregelen genomen om verkeersbarrières te slechten (zie volgende paragraaf). Monitoring In ruim 2/3 van deze gemeenten (68%) worden de resultaten van de maatregelen voor de ambassadeursoort gemonitord Soortenbescherming Gemeenten richten zich meestal niet alleen op hun ambassadeursoort, maar hebben ook beleid voor andere dier- en plantensoorten. In bijna driekwart van de gemeenten (72%) worden maatregelen getroffen of acties uitgevoerd voor bescherming en behoud van flora en fauna. Deze gemeenten noemen zeer diverse soorten of soortgroepen waarvoor zij maatregelen treffen. Vogels en de groep amfibieën-reptielen worden het vaakst genoemd, gevolgd door zoogdieren en insecten. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de soorten die door de gemeenten genoemd zijn. Veel gemeenten geven echter geen volledige opsomming van de soorten die zij beschermen, maar melden wel dat zij (al dan niet naast genoemde doelsoorten) actief werken aan de bescherming van bijvoorbeeld rode-lijstsoorten. 24

29 Soorten waarvoor maatregelen worden getroffen* Soorten waarvoor maatregelen worden getroffen* Amfibieën en reptielen Zoogdieren Vogels Insecten amfibieën algemeen 5 vleermuizen 6 vogels algemeen 2 bijen 6 kikkers 1 kleine zoogdieren 1 weidevogels 1 vlinders 1 padden 2 das 6 boerenlandvogels 1 oranjetipje 1 boomkikker 1 13 erfvogels 1 gentiaanblauwtje 1 heikikker 1 uilen 1 veldkrekel 1 kamsalamander 1 fazant gierzwaluw 1 huismus 1 levendbarende hagedis 2 huiszwaluw 1 gladde slang 3 ijsvogel 1 5 oeverzwaluw 2 patrijs 2 steenuil 1 Diverse soorten 5 * cijfer geeft aantal gemeenten weer dat maatregelen treft voor deze soort(en) 16 Maatregelen De maatregelen die uitgevoerd worden voor het behoud van flora en fauna, komen veelal overeen met de maatregelen die genoemd werden bij de ambassadeursoorten. In de illustratie is een overzicht te zien van maatregelen die in de diverse gemeenten uitgevoerd zijn of worden. Dit is een zeer gevarieerd palet, waarbij gemeenten hun eigen invulling geven aan het biodiversiteitsbeheer, maar soms ook deelnemen aan grotere projecten die geïnitieerd zijn door andere organisaties (bijvoorbeeld het Interreg-Partridgeproject van o.a. Brabants Landschap en Vogelbescherming). 25

30 Maatregelen ter bescherming en behoud van soorten faunatunnels paddenschermen - hagen voor dassen - onderkomens voor vleermuizen - bijenlinten ecologische verbindingszones beekdallandschapherstel - ecologisch bermbeheer - bijenhotels - oeverzwaluwenwand - gronden in pacht voor patrijs - extensief beheer zandwinningsplassen nestkasten natuurvriendelijk beheer - nest- en overwinteringsvoorzieningen verbetering waterkwaliteit - nesten markeren - struweel aanleggen huiszwaluwtil - bijvriendelijk bermbeheer - insectenhotels met bloemenranden erfvogelproject - vleermuisbunker - vleermuiskasten - ontsnipperingsmaatregelen voor dassen en amfibieën - aangepast berm- en maaibeheer foerageerroutes - biodiversiteitsactieplannen tunnels, schermen en rioolputbeschermers tellingen - stedelijke inrichting - veilige routes - aantrekkelijker foerageergebied - verblijfsplekken, voortplantingsplaatsen Monitoring In 65% van de gemeenten worden de resultaten van de inspanningen gemonitord. Dat komt vrijwel overeen met de monitoring van de resultaten van de bescherming van ambassadeursoorten (68%). Advies 37% van de gemeenten heeft behoefte aan inhoudelijk advies over soortenbescherming omdat ze zelf niet alle expertise in huis hebben. Sommige van deze gemeenten hebben al contact met externe adviseurs. Nog eens 19% geeft aan wellicht behoefte te hebben aan advies, afhankelijk van de omstandigheden of bijvoorbeeld nadat een gemeentelijke fusie nader vorm heeft gekregen. De overige gemeenten hebben geen behoefte aan nader advies. Behoefte aan advies over soortenbescherming nee 44% ja 37% wellicht 19% (n = 43) 26

31 2.3 Faunavoorzieningen Gemeenten kunnen maatregelen treffen om de versnipperende werking van verkeersinfrastructuur te verminderen. Op tal van plaatsen zijn door gemeenten - met financiële ondersteuning van de provincie - faunavoorzieningen aangebracht onder bestaande en nieuw aangelegde wegen. Uit het onderzoek blijkt dat 30% van de gemeenten daar een gebiedsgerichte aanpak voor volgt. Gebiedsgerichte aanpak ontsnippering ja 30% nee 70% (n = 43) Faunavoorzieningen bij gemeentelijke wegen In 35 van de 43 gemeenten zijn een of meerdere faunavoorzieningen aangelegd bij gemeentelijke wegen. Het gaat dan met name om dassentunnels, amfibieëntunnels en loopplanken in duikers. 27

32 Faunavoorzieningen gerealiseerd bij gemeentelijke wegen nee 19% ja 81% (n = 43) De helft van gemeenten kan niet exact aangeven hoeveel voorzieningen er zijn gerealiseerd. Van de 18 gemeenten die dat overzicht wel hebben, is er 1 gemeente met 35 faunavoorzieningen; in de overige gemeenten varieert het aantal van 1 tot 10. (Meer) faunavoorzieningen gewenst? onbekend 26% nee 16% ja 58% (n = 43) Ruim de helft van de gemeenten geeft aan dat er nog knelpunten zijn bij gemeentelijke wegen waar faunavoorzieningen een oplossing zouden kunnen bieden. Opvallend is dat in een kwart van de gemeenten hier geen zicht op is. 28

33 2.4 Exotenbeleid Bijna 2/3 van de gemeenten voert maatregelen uit om de woekering of verspreiding van invasieve uitheemse soorten tegen te gaan. 28 gemeenten (65%) geven aan dat zij een of meerdere soorten bestrijden of proberen te beheersen. In 17 gemeenten wordt niet aan exotenbeheer of - bestrijding gedaan. Enkele gemeenten geven aan maatregelen te nemen tegen bepaalde overlast gevende inheemse soorten. Bestrijding invasieve exoten In de gemeenten die exoten bestrijden, gaat het met name om de volgende soorten: Bestrijding invasieve exoten Japanse duizendknoop Reuzenberenklauw Ambrosia Amerikaanse vogelkers Reuzenbalsemien Overige soorten aantal gemeenten (n = 28) Verder worden de volgende soorten genoemd: Heermoes Grote waternavel St. Jacobskruiskruid Eikenprocessierups Tijgermug Knolcyperus Amerikaanse eik Canadese gans Akkerdistel Japanse duizendknoop De soort die het meest bestreden wordt - omdat hij ook de grootste bedreiging vormt is de Japanse duizendknoop. Deze exoot woekert enorm en is moeilijk te bestrijden. Om grote economische schade in de toekomst te voorkomen, is het van groot belang deze soort nu zoveel mogelijk in de hand te houden. Dit gebeurt soms door actieve bestrijding en soms door het lokaliseren en isoleren van groeilocaties, zodat bij de uitvoering van een maaibestek de soort vermeden kan worden en niet verder in het gebied wordt verspreid. De helft van de gemeenten (22) heeft gericht beleid of neemt gerichte maatregelen om de Japanse duizendknoop te bestrijden. In enkele gemeenten is er geen specifiek beleid, maar worden ad hoc maatregelen getroffen. 29

34 In de meeste gemeenten is het nog te vroeg om iets te kunnen zeggen over het succes van de maatregelen die getroffen worden. Slechts 5 gemeenten geven aan dat de maatregelen succesvol zijn. De meeste andere gemeenten kunnen nog geen concrete resultaten melden, maar uitspraken als we hopen het, het gaat heel moeizaam en wisselend succes wijzen er op dat er niet overal direct successen geboekt worden. Advies Meer dan bij soortenbescherming hebben gemeenten behoefte aan inhoudelijk advies over het bestrijden en beteugelen van invasieve exoten. Ruim de helft (54%) geeft aan extern advies nodig te hebben; slechts 30% heeft daar geen behoefte aan. De overige gemeenten zijn nog niet zover of zouden graag op een andere manier kennis verwerven (bijvoorbeeld afstemming bij projecten of het opzetten van pilotprojecten). Behoefte aan advies over exotenbestrijding overig 16% nee 30% ja 54% (n = 43) 30

35 Hoofdpunten thema Soortenbescherming Soortenbeleid 65% van de gemeenten heeft een ambassadeursoort benoemd. 79% daarvan heeft concrete maatregelen voor die soort genomen. 72% van de gemeenten hanteert soortenbeleid en voert maatregelen daarvoor uit. De maatregelen bestaan met name uit: inrichtingsmaatregelen creëren van nest- en broedgelegenheid opheffen verkeersbarrières 37% van de gemeenten heeft behoefte aan inhoudelijk advies over soortenbescherming; 19% krijgt daar wellicht behoefte aan in de nabije toekomst. Faunavoorzieningen 30% van de gemeenten heeft gebiedsgericht beleid voor ontsnippering. In 81% van de gemeenten zijn faunavoorzieningen aangelegd bij gemeentelijke wegen; er is beperkt zicht op hoeveel voorzieningen zijn aangelegd. In 58% van de gemeenten moeten nog knelpunten worden opgelost. Exotenbeleid 65% van de gemeenten voert maatregelen uit ter bestrijding van invasieve exoten. In de meeste gevallen gaat het om Japanse duizendknoop (22 gemeenten) en Reuzenberenklauw (16 gemeenten). Ruim de helft (54%) van de gemeenten heeft behoefte aan advies over exotenbestrijding. 31

36 3. Landschappelijke inpassing van erven Gemeentelijk natuur- en landschapsbeleid Gemeenten hanteren vaak specifiek beleid voor de landschappelijke inpassing van nieuwbouw, uitbreiding van bedrijfsgebouwen en de inrichting van bijvoorbeeld kampeervoorzieningen. Dit wordt veelal geregeld via het bestemmingsplan. Daarnaast werd/wordt de landschappelijke aankleding van erven gestimuleerd door middel van eenmalige acties in samenwerking met partijen als lokale ZLTOafdelingen, met financiële ondersteuning van de provincie. Recent zijn acties gestart onder de noemer ErvenPlus, waarbij ook aandacht wordt besteed aan maatregelen en voorzieningen ten behoeve van bijvoorbeeld karakteristieke erfvogels. Beleid Uit het onderzoek blijkt dat 93% van alle gemeenten beleid heeft voor de landschappelijke inpassing van nieuwe bedrijfsgebouwen, (mini)campings en dergelijke. Uitvoering landschappelijke inpassing van erven Via bestemmingsplan Handleiding of inspiratieboek Overig aantal gemeenten (n = 40) In veruit de meeste gevallen (86%) wordt dit beleid uitgevoerd via het bestemmingsplan. 21% maakt (daarnaast) gebruik van een handleiding, voorbeeldenboek of inspiratieboek. Verder geeft 33% een eigen invulling aan instrumenten om de landschappelijke inpassing van erven te regelen, zoals de omgevingsvergunningprocedure, structuurvisie, landschapsinvesteringsregeling of een eigen toetsingskader. Handhaving In 77% van de gemeenten wordt gehandhaafd op de naleving van de regelgeving omtrent landschappelijke inpassing van erven. 32

37 Acties In het verleden zijn in veel gemeenten acties uitgevoerd voor de vrijwillige aankleding van erven, de zogeheten ervencampagnes. In 31 gemeenten (72%) zijn dergelijke campagnes uitgevoerd. Momenteel en voor de toekomst staan er minder acties op de rol: in 18 gemeenten (42%) worden acties uitgevoerd of voorbereid; de overige gemeenten geven aan geen nieuwe ervenacties voor te bereiden. In ruim de helft (53%) van de gemeenten bestaat de behoefte om de landschapskwaliteit verder te verbeteren door middel van inpassing en inrichting van erven. In nog eens 12% ontstaat die behoefte wellicht in de nabije toekomst. Hoofdpunten thema Erven 93% van alle gemeenten heeft beleid voor de landschappelijke inpassing van nieuwe bedrijfsgebouwen, (mini)campings en dergelijke. Meestal wordt dit beleid uitgevoerd via het bestemmingsplan (37 gemeenten), soms aan de hand van een voorbeeldenboek (9). Daarnaast geven gemeenten eigen invulling aan instrumenten. In 72% van de gemeenten zijn ervenacties uitgevoerd; in 42% van de gemeenten lopen er projecten of zijn er in voorbereiding. 33

38 4. Bermbeheer 81% van de gemeenten voert een natuurvriendelijk bermbeheer uit om daarmee bij te dragen aan kwaliteitsverbetering van natuur (denk aan bijen en vlinders) en landschap (belevingswaarde). Natuurvriendelijk bermbeheer bestaat uit verschraling door afroven van de toplaag, maaien en afvoeren en soms het inzaaien van mengsels van kruidachtige planten. Natuurvriendelijk bermbeheer nee 19% ja 81% (n = 43) Vormen Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat de meerderheid van de gemeenten (26) die aan natuurvriendelijk bermbeheer doen, kiest voor maaien en afvoeren. In 16 gemeenten wordt gemaaid met een maai-zuigcombinatie. In 1 gemeente wordt ook gechopperd. Overigens kennen veel van deze gemeenten (11) een combinatie van de verschillende maaitechnieken. 1 gemeente merkt op dat er gewerkt wordt volgens het principe van het sinusmaaien (gedifferentieerd in hoogte/breedte en periode). Natuurvriendelijk bermbeheer Maaien met maai-zuigcombinatie Maaien en afvoeren Chopperen Inzaaien van kruidenmengsels Overig aantal gemeenten (n = 35) Naast het maaien wordt in 21 gemeenten ook een kruidenmengsel ingezaaid in de natuurvriendelijk beheerde bermen. 2 gemeenten zaaien alleen kruiden in, zonder aangepast maaibeheer. 34

39 Omvang Het percentage bermen dat natuurvriendelijk wordt beheerd, varieert per gemeente. Van de gemeenten die een aangepast beheer hanteren, gebeurt dat in de meeste gevallen (40%) bij 50-90% van de bermen. In 8 gemeenten worden vrijwel alle bermen natuurvriendelijk beheerd. Percentage natuurvriendelijk beheerde bermen > 90% van de bermen 50-90% van de bermen < 50% van de bermen aantal gemeenten (n = 35) Bermmaaisel Er zijn verschillende manieren om het bermmaaisel te verwerken. Veruit de meest voorkomende manier is het afvoeren naar een composteringsbedrijf. In 4 gemeenten wordt het maaisel lokaal gecomposteerd en in 6 gemeenten wordt het afgevoerd door agrariërs. Overigens komen ook hier combinaties van de verschillende werkwijzen voor. 35

40 Afvoeren bermmaaisel Afvoeren naar composteringsbedrijf Lokaal composteren (kleine kringloop) Afvoeren door agrariërs Overig aantal gemeenten (n = 35) Hoofdpunten thema Bermbeheer 81% van de gemeenten voert een natuurvriendelijk bermbeheer uit. De meerderheid kiest voor maaien en afvoeren (74%); gevolgd door maaien met de maai-zuigcombinatie (45%). In 60% van deze gemeenten worden de bermen ook ingezaaid met kruidenmengsels. In de meeste gevallen (40%) wordt 50-90% van de bermen natuurvriendelijk beheerd; in 8 gemeenten worden vrijwel alle bermen natuurvriendelijk beheerd. Het maaisel wordt meestal (83%) afgevoerd naar een composteringsbedrijf. Lokaal composteren en laten afvoeren door agrariërs komt op kleine schaal voor. 36

41 Nawoord Het onderzoek van het Coördinatiepunt Landschapsbeheer heeft met een respons van 73% een goed beeld opgeleverd van de wijze waarop gemeenten in Noord-Brabant omgaan met hun natuur- en landschapsbeleid. De meerderheid van de gemeenten geeft via een landschapsontwikkelingsplan of ander beleid actief invulling aan de inrichting en het behoud van natuur en landschap. Vrijwel overal zijn daar burgers bij betrokken, zowel in overlegstructuren als bij de concrete uitvoering in het veld. De manier waarop het beleid wordt gefinancierd en de budgetten die daarvoor beschikbaar zijn, vertonen veel variatie. In het onderzoek is ingezoomd op een aantal thematische projecten: de ontwikkeling van nieuwe natuur, soortenbeleid, inrichting en landschappelijke inpassing van erven en bermbeheer. De meeste gemeenten zijn actief bezig met deze thema s. Uit het onderzoek komen echter enkele concrete aandachtspunten naar voren. Zo blijken niet alle gemeenten volledig op de hoogte van de subsidiemogelijkheden voor de realisatie van nieuwe natuur. Dit (vermeende) tekort aan informatie zou de uitvoering van het beleid nadelig kunnen beïnvloeden. Op het gebied van soortenbeleid en exotenbestrijding hebben gemeenten lang niet altijd zelf alle kennis in huis. Daarom bestaat er op dit vlak veel behoefte aan inhoudelijk advies. Voor vragen over dit item, maar ook over natuur en landschap in het algemeen kunnen gemeenten contact opnemen met het Coördinatiepunt. De resultaten van dit onderzoek kunnen zinvolle informatie bieden voor gemeenten en organisaties die zich bezig houden met natuur en landschap. Dit rapport biedt de mogelijkheid om eigen ervaringen te vergelijken met die van anderen en inspiratie te vinden in voorbeelden van natuur- en landschapsbeleid in andere gemeenten. Het Coördinatiepunt zal zelf aan de hand van deze informatie in de contacten met gemeenten meer gericht informatie geven over de kansen die er zijn voor het landschap en de betrokkenheid van de inwoners. 37

42