Graduaat in het bibliotheekwezen en de documentaire informatiekunde GENT

Transcriptie

1 Graduaat in het bibliotheekwezen en de documentaire informatiekunde GENT Kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel: situering van de algemene kunstwetenschappelijke infrastructuur en een inventaris door Els Milh Promotor: Mevr. Christel Kinnaer Co-promotor: Mevr. Saskia Scheltjens September 2001 Vormingsleergangen voor Sociaal en Pedagogisch Werk Antwerpsesteenweg Gent (Sint-Amandsberg) 1

2 Inhoudsopgave Woord vooraf Inhoudsopgave Inleiding 1 Deel 1: Onderzoek 1.1. Doel Onderwerp van onderzoek Oorsprong onderwerp Vergelijking met Nederland Afbakening van begrippen Beperkingen van het onderzoek Methode Literatuur Toepassingen Het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen 10 Deel 2: Algemene kunstwetenschappelijke infrastructuur in Vlaanderen 2.1. Onderzoeksinstellingen en projecten van de overheid Universiteiten en Hogescholen Organisaties voor kunstwetenschappers Musea en het museale veld Bibliotheekinfrastructuur Archieven Bibliografisch materiaal 37 Deel 3: Een inventaris van kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel 38 Deel 4: Slotbeschouwingen 88 2

3 Literatuurlijst 90 Bijlagen Bijlage 1: Uniforme gegevens opgevraagd bij kunstbibliotheken voor de inventaris 99 Bijlage 2: Brief voor de kunstbibliothecarissen aanwezig op de OKBVvergadering, , Koninklijke Bibliotheek te Brussel 100 Abstract 3

4 Inleiding Deze scriptie wil een gids aanbieden van Nederlandstalige kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel. In het eerste deel van de scriptie werd het onderzoek en de daarbij gebruikte criteria beschreven. In deel 3 werden 50 kunstbibliotheken opgenomen. Deze instellingen bezitten collecties die belangrijk zijn voor het kunstwetenschappelijk onderzoek en ze zijn toegankelijk voor het algemeen publiek. Het spreekt voor zich dat meer bibliotheken en instellingen over referentiemateriaal beschikken om aan kunstwetenschappelijk onderzoek te doen. In deel 2 hebben we daarom een algemeen beeld geschetst van de kunstwetenschappelijke infrastructuur in Vlaanderen en Brussel. In de bijlagen werd een overzicht gegeven van de uniforme gegevens opgenomen in de inventaris en een brief toegevoegd gericht aan de kunstbibliothecarissen aanwezig op de OKBV-vergadering van in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Het onderwerp van deze scriptie vindt zijn oorsprong bij het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV). Tijdens hun oprichtingsvergadering op 12 mei 2000 kwam naar voor dat er als basis voor verdere professionalisering dringend behoefte was aan concrete en actuele gegevens over de kunstbibliotheek zelf en over de kunstbibliotheekinfrastructuur in Vlaanderen. 1 De scriptie wil deze gegevens aanbieden in de hoop te kunnen bijdragen aan de verdere ontwikkeling van deze soort bibliotheken in Vlaanderen en Brussel. 1 Notulen vergadering OKBV Sint-Lucasbibliotheek Gent [Online resource] / OKBV, , URL: 4

5 Deel 1: Onderzoek 1.1. Doel Met deze scriptie worden 2 doelstellingen beoogd. Enerzijds het ruime publiek een overzicht verschaffen voor algemeen en wetenschappelijk kunst(historisch) onderzoek, m.a.w. de (toekomstige) gebruikers een wegwijzer aanbieden over de kunstinfrastructuur en het aanbod van kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel. Informatie over de dienstverlening van de instelling wordt opgenomen, samen met collectiegegevens, zodat voor een gebruiker snel duidelijk wordt of een bezoek aan de bibliotheek nuttig, wenselijk of essentieel is voor verder onderzoek. Anderzijds wil het een werkinstrument zijn voor het werkveld van de kunstbibliotheken zelf. Voor de kunstbibliothecaris is het belangrijk zicht te hebben op de bestaande infrastructuur in zijn vakgebied. De inventaris kan een hulpmiddel zijn voor de reference service van de kunstbibliothecaris. Kennis van de onderwerpsgebieden en het bronnenmateriaal van andere instellingen is een onontbeerlijk hulpmiddel voor IBL (interbibliothecair leenverkeer) en het doorverwijzen van gebruikers indien de eigen bibliotheek de vraag niet kan beantwoorden. Om efficiënt contact te leggen met een instelling is het van belang de namen en/of functies van de personeelsleden te kennen. Deze inventaris wil zo bijdragen aan een betere samenwerking op het vlak van collectievorming en de basis bieden voor een verdere verfijning van de hier verzamelde gegevens door het werkveld zelf Onderwerp van onderzoek In deel 2 van deze scriptie wordt een algemene schets gegeven van de Nederlandstalige kunstwetenschappelijke infrastructuur in Vlaanderen en Brussel. Naast bibliotheken zijn er immers nog andere instellingen die referentiemateriaal bezitten over kunst, kunstwetenschappen en kunstgeschiedenis. Het overzicht kan ook een kader bieden om andere bibliotheken dan deze in de inventaris op te sporen. Terzelfdertijd wordt de context geschetst waarin we de kunstbibliotheken uit deel 3 kunnen situeren. 5

6 In deel 3 van deze scriptie wordt een inventaris gegeven van de belangrijkste Nederlandstalige kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel Oorsprong van het onderwerp In Nederland wordt reeds langer aan een bundeling van deze gegevens gewerkt. Het Overleg Kunstbibliotheken Nederland (ARLIS/NL*OKBN), officieel opgericht in 1996, is het samenwerkingsverband van Nederlandse kunstbibliothecarissen. 2 Van bij het begin was het hun hoofdbekommernis dat Nederland moest beschikken over adequate documentatie over kunstgeschiedenis, zo efficiënt mogelijk beheerd en toegankelijk voor het wetenschappelijk en algemeen onderzoek. Coördinatie van verwerving stond centraal. Even essentieel stelde men, was het in kaart brengen van de kunsthistorische infrastructuur en collecties. Toen bekend werd dat Nederland gastland zou zijn voor het 24th International Congress of the History of Art maakte het OKBN*ARLIS/NL van de gelegenheid gebruik om een gids uit te geven met als titel Collections of Art Historical Documentation in the Netherlands: A Brief Guide. 3 Uiteindelijk startte men in februari 1998 met een eigen website die gebaseerd was op de informatie uit deze publicatie, URL: De tweede, herwerkte editie van de gids die het OKBN wilde aanbieden op the 64th International Conference of IFLA in Amsterdam 1998 werd niet meer gedrukt. De up-date van gegevens verscheen enkel nog op de website. De website bevat links naar de nieuwsbrief van het OKBN, naar de pagina s met informatie over de vereniging en haar werking, naar de kunsthistorische infrastructuur en de collecties met kunsthistorische documentatie in Nederland. Gedeeltelijk nog in opbouw zijn de Nederlandse Kunsthistorische Links Vergelijking met Nederland Het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen wil een website creëren vergelijkbaar met de website van het OKBN. Daarom werd een korte vergelijking gemaakt tussen de situatie in Nederland en Vlaanderen. Allereerst moet men vaststellen dat er in Nederland een beter institutioneel uitgebouwd veld bestaat van kunstinfrastructuur dan in Vlaanderen. Vlaanderen kent een zeer rijk cultureel erfgoed maar de instellingen zijn er slechter aan toe, wellicht vooral door een tekort aan middelen, personeel en infrastructuur. Ook de beleidsinitiatieven van de overheid hinken achter op die van Nederland. Dit heeft mogelijks te maken met het feit dat men in België met 3 beleidsniveaus te maken heeft: 2 Voor meer informatie over het OKBN, zie About OKBN, URL: en More about OKBN* ARLIS/NL, URL: 3 Collections of Art Historical Documentation in the Netherlands: A Brief Guide / OKBN*ARLIS/NL; ed. by Dirk J. Jansen en Annemiek Ouwerkerk. Leiden: Primavera Pers, p; 21 cm. Met lit. opg. Met index 6

7 het Federale niveau, de Gemeenschappen en de Gewesten. Dit werkt natuurlijk de versnippering in de hand. Bij het concreet overlopen van de onderdelen van de kunsthistorische en kunstwetenschappelijke infrastructuur in Nederland en Vlaanderen werden de volgende verschillen opgemerkt: In Vlaanderen zijn geen algemene adresboeken van wetenschappelijke instellingen voorhanden zoals in Nederland. 4 Inzake het onderwijs, geeft het OKBN een overzicht van het academisch onderwijs in Nederland, vooral wat de opleiding Kunstgeschiedenis betreft. Men bespreekt dus hoofdzakelijk het kunsthistorisch onderwijs. In deze scriptie werd besloten dit item ruimer te interpreteren en ook het kunst- en architectuuronderwijs aan de universiteiten en hogescholen op te nemen. In Nederland zijn de nationale onderzoeksinstellingen goed uitgebouwd en gespecialiseerd op hun terrein. In Vlaanderen zijn ze zoals hierboven reeds vermeld op verschillende beleidsniveaus te vinden. Wij hebben ook de overheidsprojecten of de initiatieven waarin de overheid partner is, mee opgenomen omdat er tot op heden geen bronnen zijn waar men een overzicht van deze projecten vindt. In Nederland vonden we 2 kunsthistorische verenigingen 5, waarmee men de organisaties bedoelt die kunsthistorici samenbrengen. Voor Vlaanderen werden ook organisaties gezocht in andere kunstdisciplines. De museum-infrastructuur, de bibliotheek-infrastructuur en de archieven werden op analoge wijze zoals in de gids van het OKBN uitgewerkt. In de inventaris van de OKBN-gids werd informatie opgenomen over de wijze waarop toegang tot de collecties wordt verleend zoals open rekken of magazijnplaatsing en over de faciliteiten zoals IBL, inlichtingenbalie, fotokopiëren, restaurant, In de Nederlandse inventaris vonden we ook de Nederlandse Instituten in het buitenland. Bij de laatste up-date op 28 maart 2001 bleken heel wat nieuwe instellingen opgenomen te zijn zoals het Nederlands Filmmuseum, de Gemeentelijke Archiefdienst van Amsterdam, het Meertens Instituut voor Dialectologie, Volks- en Naamkunde, het Museum van het Boek, de Nederlandse Kastelenvereniging,. Dit resulteerde in een inhoudelijke verruiming van het oorspronkelijke aanbod Afbakening van begrippen 4 vb. Pyttersen s Nederlandse almanak , Staatsalmanak voor het Koninkrijk der Nederlanden 2000, Universiteiten en onderzoeksinstellingen in Nederland De Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici en de Stichting Postuniversitair Kunsthistorisch Onderzoek 7

8 Dit eindwerk is één van de eerste in Vlaanderen dat het begrip kunstbibliotheek als vertrekpunt neemt. 6 Een kunstbibliotheek is een bibliotheek die informatie verzamelt, bewaart, ontsluit en beschikbaar stelt over kunst. In deze scriptie omvat het begrip kunst omvat daarbij beeldende kunst, kunstgeschiedenis, architectuur, toegepaste kunst en aanverwante onderwerpen. We zien dat de kunstbibliotheken, net zoals alle overige bibliotheken, evolueren van traditionele naar hybride bibliotheken 7. Dit zijn bibliotheken met een gecombineerd aanbod van digitale en niet-digitale bronnen en van traditionele en nieuwe vormen van dienstverlening. Meestal vertrekkend vanuit een bestaande bibliotheekorganisatie, deels toegankelijk via het netwerk, maar altijd in combinatie met een fysieke bibliotheekruimte. Gezien het onderwerp van de scriptie aangegeven werd door het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen, is de afbakening van het begrip van de kunstbibliotheek door hen geïnspireerd. Het OKBV richt zich tot de kunstbibliothecarissen van kunstmusea, hogescholen met een kunst- en/ of architectuuropleiding, universiteiten met een faculteit kunstgeschiedenis en architectuur, openbare bibliotheken met een kunstboekencollectie, bibliotheken van andere instellingen zoals Monumenten & Landschappen, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, archieven, documentatiecentra, kunstgalerijen, 8 Een zeer diverse en ruime groep dus. Op de ledenvergadering van te Brussel werd de vraag gesteld aan welke voorwaarden men moest voldoen om lid te worden van het OKBV. Men stelde dat iedereen die het nuttig of interessant acht om lid te worden, dit kan. 9 In Nederland hanteert het OKBN de term kunsthistorische bibliotheek. Deze verwijst naar het ontstaan van het begrip kunstbibliotheek, een bibliotheek met een kunsthistorische collectie, werkend volgens het traditionele kunsthistorische model. 10 In Vlaanderen opteert men voor de term kunstbibliotheek naar analogie met het Engelse art library of het Franse bibliothèque d art. Deze meer neutrale begrippen geven duidelijker aan dat de kunstbibliotheek ook de actuele ontwikkelingen in de kunstwereld opvolgt en materialen verzameld over alle aspecten van beeldende kunst. In deze scriptie wordt deze logica doorgetrokken en worden de meer algemene begrippen kunstbibliotheek, kunstwetenschappelijke infrastructuur en kunstwetenschappelijke collecties gebruikt. 6 Bij mijn weten gebruikte enkel de scriptie van S. Scheltjens, Kunstbibliotheken in theorie en praktijk. (Her)oprichting en automatisering van de bibliotheek van de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten Sint- Niklaas (1998), reeds eerder dit begrip. Zie ook overzicht van relevante scripties in Vlaanderen in de literatuurlijst. 7 De bibliotheken van de nieuwe eeuw. Johan de Wittlezing [Online resource] / John Mackenzie Owen Dordrecht, , URL: 8 Vergadering OKBV te Brussel [Online resource] / Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen, URL: Ter attentie van alle kunstbibliothecarissen van: 9 Deze redenering wordt in zekere zin ook doorgetrokken in deze scriptie waarbij in de inventaris ook alle kunstbibliotheken worden opgenomen die deelnemen aan het OKBV. Zie aanwezigheidslijsten bij begin van de verslagen van de OKBV-vergaderingen; Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV) [Online resource], URL: Overige informatie: Verslagen van de bijeenkomsten. 10 De kunstbibliotheek: begrip, typologie en samenwerking / B. De Clippeleir en S. Scheltjens, In: Bibliotheeken Archiefgids, 75 (1999), nr.4., p

9 Ook de afbakening van het onderwerp van de collecties werd beïnvloed door het OKBV. Het onderwerp van de collecties betreft beeldende kunst, kunstgeschiedenis, architectuur, toegepaste kunst en aanverwante onderwerpen vanaf de Oudheid tot heden en uit de Westerse en niet-westerse wereld. Archeologie en etnografie worden omwille van hun nauwe banden met de historische wetenschap en ook vanuit praktische overwegingen niet opgenomen als onderwerp. Het spreekt voor zich dat indien de bibliotheken met dergelijke collecties de wens uitdrukken in de toekomst te worden opgenomen in de inventaris, dit moet mogelijk zijn. In de inventaris werden toch enkele bibliotheken opgenomen die archeologische collecties bezitten. 11 Hoofdzakelijk omdat deze bibliotheken allen uit eigen beweging deelnemen aan de vergaderingen van het OKBV. De bibliotheken opgenomen in de inventaris hebben collecties met een wetenschappelijk niveau. De meeste openbare bibliotheken en de bibliotheken van het deeltijds kunstonderwijs en de middelbare scholen werden daarom niet opgenomen. Zij hebben eerder een algemeen initiërende in plaats van een wetenschappelijk functie. Wat de omvang van de collecties betreft werd een ondergrens van banden gesteld. Uitzondering vormen de bibliotheek van de Stedelijke Musea van Lier (daar werden alleen de kunstboeken geteld) en de architectuurbibliotheek Sint-Lucas Brussel (onlangs afgesplitst van de hogeschoolbibliotheek Sint-Lukas Brussel). Er werd ook geopteerd om enkel die bibliotheken op te nemen die over een bibliothecaris of bibliotheekverantwoordelijke beschikken. In de bibliotheek van de Stedelijke Musea te Leuven is er momenteel geen bibliotheekverantwoordelijke, men wacht op een nieuw personeelslid. Er werd ook gekozen voor bibliotheken die niet alleen voor interne maar ook voor externe gebruikers toegankelijk zijn. Uitzondering hierop vormt de PMMK-Bibliotheek te Oostende. Dit is een bibliotheek in oprichting en de collecties staan nog verspreid over het museum. Inlichtingenvragen van het publiek worden echter steeds per brief of per e- mail beantwoord in afwachting van de publieke openstelling van de bibliotheek. In de inventaris werden de beschrijvingen van de kunstbibliotheken opgenomen onder de alfabetisch gerangschikte namen van de vestigingsplaats. Per gemeente zijn de instellingen alfabetisch op naam geordend. De volgende gegevens werden uniform vastgelegd: Naam, Adres, Personeel, Dienstverlening, Collectie, Automatisering en Publicaties. ( zie bijlage 1 ) Op aanvraag van de kunstbibliothecarissen van het OKBV werden de volgende gegevens mee opgenomen: de databanken die raadpleegbaar zijn in de bibliotheek, het softwareprogramma voor de automatisering van de catalogus en eventuele 11 Bv. de bibliotheek van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel werd opgenomen omdat de Bibliotheek van de Oudheid en de Centrale Bibliotheek één instelling vormen, ook het Provinciaal Museum Sterckshof te Antwerpen, het Museum voor Sierkunsten te Gent, de Koninklijke Akademie van België voor Wetenschappen en Kunsten hebben archeologische publicaties in hun collectie. Het Museum voor Industriële Archeologie en Textiel is een geval apart. Zij wilde lid worden van het OKBV omdat ze bij geen andere organisatie aansluiting vonden met hun noden. Omdat de bibliotheek lid is van het OKBV werd ook zij opgenomen in de inventaris. 9

10 publicaties van de bibliotheek. Indien de catalogus on-line raadpleegbaar is wordt de URL daarvan vermeld Beperkingen van het onderzoek Naast de afwijkingen in relatie tot de inventaris en de infrastructuurschets van het OKBN heeft ook de afbakening van begrippen geleid tot beperkingen. Daarnaast werden sommige instellingen geschrapt omdat de collectie onvoldoende groot bleek of om andere (meer pragmatische) redenen. 12 In de inventaris worden enkel bibliotheken opgenomen, dus geen archieven en documentatiecentra. Vooral over documentatiecentra zijn weinig gegevens voorhanden, het is een blanco onderzoeksterrein dat een verder onderzoek vereist. Ook de archiefwereld is momenteel in beweging, er komen meer middelen en een grotere ondersteuning vanuit de overheid. Gezien de ontsluiting van de archieven volop bezig is en het terrein zeer uitgebreid is, was het niet opportuun om ze in de gids op te nemen. Ook hier zal een apart onderzoek naar archieven met kunstwetenschappelijke informatie noodzakelijk zijn. Bibliotheken van instellingen met commerciële doeleinden, denken we aan bibliotheken van galerijen of veilinghuizen, werden ook niet weerhouden, zij zijn uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Vooral om deze reden werden ook geen particuliere initiatieven opgenomen, nog afgezien van het feit dat ze erg moeilijk op te sporen zijn. Sommige bibliotheken werden niet opgenomen omdat men dit nog niet wenselijk achtte. Met het oog op een toekomstige centralisering besloot bv. de Bibliotheek Architectuur, Stedebouw en Ruimtelijk Ordening van de Katholieke Universiteit Leuven zijn gegevens nog niet door te geven. Wegens ziekte van de bibliotheekverantwoordelijke van de bibliotheek Kunstwetenschappen van de Rijksuniversiteit Gent zijn de gegevens van deze instelling onvolledig. Het diensthoofd stond er echter op dat de bibliotheek werd opgenomen in de inventaris Methode Het verzamelen van de gegevens voor de infrastructuurschets gebeurde door literatuuronderzoek en het raadplegen van het internet in de eerste helft van Er werd gestreefd naar juistheid en volledigheid. Gezien de versnippering van informatie was het niet eenvoudig om deze gegevens samen te brengen. Soms werd telefonisch contact opgenomen met instellingen om informatie te verifiëren. 12 De afdeling kunst van de Hogeschool HONIM te Brussel verhuist bijvoorbeeld volgend schooljaar naar Gent. 10

11 Het verzamelen van de gegevens voor de inventaris nam geruime tijd in beslag en verliep in verschillende stappen. Eerst werden zoveel mogelijk gegevens verzameld uit reeds eerder uitgevoerde onderzoeken en bestaande gedrukte bronnen. Het vertrekpunt voor de inventaris was de VLABIDOC-gids 13. Ook BOLD 14, het on-line adresboek van de Belgische bibliotheken, werd geconsulteerd. Alleen bibliotheken met als trefwoord kunst, architectuur, bouwkunst en monumentenzorg en van wetenschappelijk niveau werden weerhouden. Deze gegevens werden vervolgens vergeleken met de mailinglijst van 2000 van het OKBV en de gegevens uit een (beperkte) enquête van het OKBV in december Ter controle van de museumbibliotheken werden de erkende musea via de museumsite nagezien en de museumgids van Oostende tot Maaseik nagelezen. Met al deze informatie werd een lijst van instellingen opgesteld. Het was niet de bedoeling om deze opgespoorde informatie als zodanig over te nemen maar ze als basis voor verdere uitwerking te gebruiken (zie 1.5. afbakening van begrippen, laatste paragraaf). De tweede stap in het verzamelen van de informatie bestond uit het per instelling controleren en aanvullen van de gegevens. Een eerste ronde vond plaats op de studiedag van het OKBV (27 maart 2001). De inschrijvingslijst werd overlopen. Voor de kunstbibliotheken die nog niet opgespoord waren werd een blanco gegevensblad opgemaakt en ter invulling voorgelegd. Er werd aan 25 deelnemers gevraagd of ze de gegevens betreffende hun instelling wilden controleren. (zie brief in bijlage 2) Dezelfde dag werden de volledige gegevens van 12 kunstbibliotheken verzameld. Spontaan mailden nog 3 instellingen hun gegevens na de studiedag. Met de overige deelnemers werd de week erna telefonisch contact opgenomen om zo de gegevens aan te vullen. Alle andere bibliotheken werden telefonisch gecontacteerd. De gevraagde informatie werd eenvormig vastgelegd maar de vraagstelling was open zodat de gegevens uit de inventaris niet echt uniform zijn. Dit verklaart de variatie in antwoorden betreffende de dienstverlening. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken verliep het verzamelen van de gegevens zeer vlot. De bibliothecarissen waren zeer vriendelijk en tegemoetkomend, wat bepalend was voor het resultaat van deze inventaris. Alle URL s werden voor de laatste maal gecontroleerd op 31/07/ Literatuur 13 Vlaamse Archief-, Bibliotheek- en Documentatiegids : adresboek van in Vlaanderen en Brussel gevestigde archieven, bibliotheken en documentatiecentra. Antwerpen: VVBAD, ca. 422 p. Met reg. 14 BOLD : on-line adresboek van Belgische bibliotheken [Online resource] / Werkgroep Bibliotheken (Belnet) [samensteller], URL: 11

12 In Vlaanderen is weinig gepubliceerd over kunstbibliotheken en hun problematiek. Het begrip kunstbibliotheek werd in 1999 voor het eerst echt gebruikt in Vlaanderen. Enkel de publicaties over museale kunstbibliotheken berichtten reeds eerder over deze soort bibliotheek. Voor een theoretische omkadering van het begrip kunstbibliotheek, zou ik willen verwijzen naar het eerste artikel dat hierover verscheen in Vlaanderen in 1999: De kunstbibliotheek: begrip, typologie en samenwerking door B. De Clippeleir en S. Scheltjens 15 (respectievelijk bibliothecaresse van de Sint-Lucasbibliotheek te Gent en de PMMK-Bibliotheek te Oostende) In dat artikel wordt het begrip kunstbibliotheek omschreven en historisch gesitueerd. Het opvallendste kenmerk blijkt haar diversiteit te zijn. Deze verscheidenheid wordt aangetoond door de beschrijving van de inrichtende machten, de collecties, het collectiebeleid, de informatiedragers (en hun ontsluiting), de gebruikers en het personeel. De auteurs benadrukken het belang van samenwerking tussen kunstbibliotheken. Ze beschrijven de samenwerkingsverbanden en beroepsverenigingen in het buitenland op nationaal en internationaal vlak. De situatie in Nederland wordt besproken en de vergelijking wordt gemaakt met Vlaanderen. De auteurs stellen zich vragen over de mogelijkheden tot georganiseerde samenwerking in Vlaanderen. 16 Andere publicaties kwamen uit de hoek van de museumbibliotheken. Vooral Dieter Lampens (bibliothecaris van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen en voorzitter van de Commissie Museumbibliotheken van de Vlaamse Museumvereniging) speelde hierbij een voortrekkersrol. De artikels van zijn hand zijn: De museumbibliotheek in Vlaanderen en Brussel: een sample survey-onderzoek 17 waarin (voor het eerst) onderzoek werd verricht naar de situatie van de museale kunstbliotheken in Geïntegreerde informatie-opslag en ontsluiting in een museum: een case-study 18 waarin gepleit wordt voor de integratie van opslag en ontsluiting van een museum- en bibliotheekcollectie in een bibliotheeksoftware. Geïnformatiseerde meertalige onderwerpscatalogus voor een museumbibliotheek 19 waarin een onderzoek wordt besproken naar de eisen, problemen en mogelijke oplossingen voor de inhoudelijke ontsluiting van de collectie van een museumbibliotheek. Ook Willy Le Loup (voormalig bibliothecaris van de Stedelijke Musea te Brugge) schreef enkele artikels over de museumbibliotheek, waaronder: Museumbibliotheken 15 B. De Clippeleir en S. Scheltjens, Op cit., p Op 12 mei 2000 werd onder impuls van beide bibliothecaressen effectief gestart met het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen. Zie ook De museumbibliotheek in Vlaanderen en Brussel: een sample survey-onderzoek / Dieter Lampens, In: Museumleven: jaarboek , p Geïntegreerde informatie-opslag en ontsluiting in een museum: een case-study / Dieter Lampens, In: Bibliotheek- en Archiefgids, 68 (1992), nr. 2, p Geïnformatiseerde meertalige onderwerpscatalogus voor een museumbibliotheek / Dieter Lampens, In: Bibliotheek- en Archiefgids, 71(1995), nr. 1, p

13 hebben een dienende taak 20 waarin de taken van de museumbibliotheek worden besproken en de werkingsvoorwaarden die daar aan worden gekoppeld. Luc Salu (bibliothecaris van het Provinciaal Museum voor Fotografie te Antwerpen) publiceerde in 1994 De museumbibliotheek: een bibliotheek als een andere? 21, waarin de werking van een museumbibliotheek worden beschreven en een opsomming wordt gegeven van de Antwerpse museumbibliotheken. Luk Wellens en Wim Nys (wetenschappelijk bibliothecaris en wetenschappelijk assistent van het Provinciaal Museum Sterckshof-Zilvercentrum) publiceerden in 1999 het artikel Informatie en informatica in het Provinciaal Museum Sterckshof- Zilvercentrum. Ze geven een overzicht van de realisaties in de laatste vijf jaar op het vlak van het informatie- en informaticabeleid in het museum (museum- en bibliotheekcollecties). 22 Een meer recent artikel werd geschreven door Peter Rogiest (assistent-bibliothecaris van het K.M.S.K.A.): De kunstbibliotheek van het KMSKA en haar inhoudelijke ontsluiting 23, waarin hij de stand van zaken i.v.m. de inhoudelijke ontsluiting van het K.M.S.K.A. bespreekt en de mogelijkheden van de A.A.T. als werkinstrument voor onderwerpsontsluiting onderzoekt. Tot zover de belangrijkste artikels die we in Vlaamse tijdschriften gevonden hebben. Verschillende eindwerken van de opleiding Graduaat in het Bibliotheekwezen en de Documentaire Informatiekunde te Gent handelen over museale kunstbibliotheken. De onderwerpen gaan van een algemene studie over en de opbouw van museumbibliotheken, tot meer specifieke thema s zoals de ruil, de verbetering van de dienstverlening door gebruik van Internet en cd-roms, de automatisering en de inhoudelijke ontsluiting van concrete museumbibliotheken. Een overzicht van deze eindwerken werd opgenomen in de literatuurlijst Toepassingen De informatie verzameld in de inventaris werd reeds gebruikt voor verschillende toepassingen. Het OKBV maakte reeds gebruik van deze inventaris om adressen te controleren voor het versturen van uitnodigingen voor de studiedag in maart 2001 en voor de start van hun discussielijst. 20 Museumbibliotheken hebben een dienende taak/ W. Le Loup, In: Museumleven: jaarboek , p De museumbibliotheek: een bibliotheek als een ander?/ Luc Salu, In: Vlaanderen, nov.-dec. 1994, nr. 253, p Informatie en informatica in het Provinciaal Museum Sterckshof-Zilvercentrum / Wim Nys en Luk Wellens, In: Bibliotheek- en Archiefgids, 75 (1999), nr. 6, p De kunstbibliotheek van het KMSKA en haar inhoudelijke ontsluiting/ Peter Rogiest, In : Bibliotheek- en archiefgids (2000),nr. 4, p

14 Er kwam ook een vraag naar de gegevens van de inventaris vanwege De Witte Raaf. Zij maken in opdracht en gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap, een kunstgids voor Vlaanderen. Na overleg met de promotoren kregen zij de adresgegevens van de inventaris ter beschikking, mits bronvermelding. Dat er nood is aan een inventarisatie blijkt ook uit de projecten BALaT en Cultivate gesubsidieerd door de overheid. ( zie 2.1. Onderzoeksinstellingen en projecten van de Overheid). Tenslotte zullen de inventaris en de infrastructuurschets van deze scriptie een onderdeel vormen van de website die het OKBV zal opstarten in het najaar van Het is de bedoeling dat de hier verzamelde gegevens als basis dienen en in de toekomst door de betrokken kunstbibliothecarissen verder worden aangevuld en uitgebreid Het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen 24 Gezien het onderwerp van deze scriptie geïnspireerd werd door het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen en de resultaten van het onderzoek hopelijk hen van praktisch nut zijn, is een woordje uitleg over dit samenwerkingsverband hier op zijn plaats. Het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV) is een vereniging van bibliothecarissen en vakspecialisten die verantwoordelijk zijn voor bibliotheken, documentatiecentra en archieven met gespecialiseerde collecties over beeldende kunst, architectuur, toegepaste kunst en kunstgeschiedenis. Het OKBV werd op 12 mei 2000 opgericht in de Sint- Lucasbibliotheek te Gent. Sinds 22 maart 2001 is het OKBV een commissie van het VVBAD (Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek- Archief- en Documentatiewezen) geworden. Dit impliceert dat ze sectieoverschrijdend werkt. Het huidige OKBV-bestuur telt zeven leden. Jaarlijks zijn er vier bijeenkomsten voorzien, waarvan één jaarvergadering en één studiedag. De deelnemers komen uit zeer verschillende instellingen (musea, hogescholen, universiteiten, federale instellingen, steden en gemeenten, documentatiecentra, openbare bibliotheken, ). Hun collecties variëren van onderwerp en grootte. De werking van de instellingen is soms niet te vergelijken wat middelen, infrastructuur, personeel en beschikbaarstelling betreft. Ze streven echter allen naar de professionalisering van de bibliothecaire informatievoorziening op het terrein van architectuur, beeldende- en toegepaste kunsten en kunstgeschiedenis. In die zelfde context komen ze op voor de professionalisering van het beroep van kunstbibliothecaris. Samenwerking en overleg staan centraal. In de eerste plaats wil men de professionele contacten in Vlaanderen bevorderen. Er wordt ook gestreefd naar contacten met kunstbibliotheken en verenigingen van kunstbibliotheken in het buitenland. Er wordt concreet overlegd over inhoudelijke ontsluiting, automatiseringsprojecten, collectievorming, consortiumvorming, enz.. 24 Gebaseerd op: Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV) [Online resource], , URL: 14

15 Om de onderlinge contacten te ondersteunen werden enkele communicatiekanalen gecreëerd. Het OKBV krijgt faciliteiten van de VVBAD zoals publicatieruimte in het mededelingenblad VVBAD Info en op de website van de vereniging. Op 12 mei 2001 werd de discussielijst OKBV-L gestart. 25 In het najaar van 2001 is het de bedoeling om te starten met een eigen website, naar analogie met de website van het OKBN. Deel 2 : Algemene kunstwetenschappelijke infrastructuur in Vlaanderen en Brussel 2.1. Onderzoeksinstellingen en projecten van de Overheid België is een Federale Staat, samengesteld uit de Gemeenschappen en de Gewesten. De instellingen en initiatieven die verband houden met kunst(wetenschappelijk) onderzoek moeten dus gezocht worden op de verschillende beleidsniveaus. De Gemeenschappen zijn bevoegd voor het cultuurbeleid. Dit heeft geleid tot de organisatie van o.a. de afdelingen Beeldende Kunst en Musea en Volksontwikkeling en Bibliotheekwerk door de Vlaamse Gemeenschap. Deze is ook bevoegd voor onderwijs met de afdelingen Universiteiten en Hogescholen. 26 De bevoegdheid Monumenten en Landschappen werd afgesplitst van de culturele aangelegenheden. Het Vlaams Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn elk op hun grondgebied bevoegd voor monumenten en landschappen. 27 De afdeling Monumenten & Landschappen maakt echter deel uit van de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumenten en Landschappen van de Vlaamse Gemeenschap. Over de federale bevoegdheden zeggen J.Moulin en P. Van Dinter het volgende: De federale overheid steunt het onderzoek dat nodig is om haar eigen bevoegdheden te kunnen uitoefenen, de netwerken voor gegevensuitwisseling tussen wetenschappelijke 25 URL: Meer informatie over de discussielijst kan men nalezen op de website met URL: 26 zie de portaalsite van de Vlaamse Gemeenschap, URL: Monumenten en landschapszorg in Vlaanderen [Online resource] / Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, URL: of 15

16 instellingen op nationaal en internationaal vlak (bv. Belnet), de onderzoeksactiviteiten en de openbare dienstverlening van de nationale wetenschappelijke en culturele instellingen (bv. de federale musea). Via samenwerkingsakkoorden met de Gemeenschappen en Gewesten steunt ze ook de programma s en acties waar een homogene uitvoering op nationaal en internationaal vlak nodig is, het bijhouden van een permanente inventaris van het wetenschappelijk potentieel van het land en de deelname van België aan de activiteiten van de internationale onderzoekorganen. 28 Federaal niveau De federale diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden (DWTC) ressorteren onder de Diensten van de Eerste Minister en staan onder het gezag van de federale minister die bevoegd is voor het wetenschapsbeleid. URL: De DWTC zijn belast met het opzetten, op federaal vlak, van initiatieven die tot doel hebben op Belgisch, Europees en internationaal vlak het onderzoeks- en het wetenschappelijk dienstverlenend potentieel te ontwikkelen. Enkele projecten, relevant voor de kunstwetenschappen, zijn: - Belnet werd opgericht in 1993 door de DWTC. Het is een communicatienetwerk voor de wetenschappelijke onderzoeksinstellingen en de openbare sector in België. Het verbindt meer dan 50 instellingen en Belgische onderzoekers met elkaar en met het Internet. Op de website vind je de kaart van het wetenschappelijk onderzoek op Internet in België. Er zijn verwijzingen naar bibliotheekcatalogi in België en naar elektronische telefoonboeken van onderzoeksinstellingen. URL: - Belnet Werkgroep "Patrimonium" of WG-PAT is een forum voor discussie en informatie-uitwisseling over de problematiek van databanken met betrekking tot het cultuurpatrimonium. De werkgroep initieerde het project BALaT, dat concreet uitgewerkt wordt in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. URL: - Werkgroep Bibliotheken van Belnet ontwikkelde BOLD, de online gids van Belgische bibliotheken. Elke gebruiker op het internet kan dit adresboek raadplegen om een bibliotheek op te sporen. Bibliothecarissen kunnen gratis en zonder verdere tussenkomst hun bibliotheek in het adresboek laten opnemen. URL: - EOLE: De doelstelling van EOLE is toegang geven aan een databank met multimedia inhoud over het Belgische cultuurpatrimonium. De databank zal een selectie van werken bevatten uit verschillende domeinen: architectuur, beeldhouwkunst, schilderkunst, edelsmeedkunst, ceramiek, prenten, tekeningen, glas-in-lood, koperwerk, wandtapijten, kant, De partners binnen het project zijn: Université Catholique de Louvain, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, 28 Cultivate Belgium: Nationale Focus: België, een Federale Staat, 3 Gemeenschappen, 3 Gewesten [Online resource] / Jean Moulin en Pascale Van Dinter, URL: 16

17 Africa Museum Tervuren, Koninklijke Bibliotheek van België, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Société Multimédia des Auteurs des Arts Visuels, Kodak België, Ministère de la Région Wallonne, Centre d'informatique pour la Région de Bruxelles. Meer informatie is te vinden op de website: URL: De DWTC is ook belast met het beheer over de 11 federale wetenschappelijke instellingen die het statuut hebben van Staatsdienst in afzonderlijke beheer 29. In het kader van deze infrastructuurschets zijn volgende wetenschappelijke instellingen belangrijk: - Algemeen Rijksarchief. Het algemeen rijksarchief werd verder besproken bij de infrastructuurschets onder 2.6. archieven. URL: - Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium werd in 1948 opgericht met de bedoeling het artistieke en culturele erfgoed van het land te bestuderen en conserveren. Ze heeft een opdracht van onderzoek en dienstverlening naar het publiek toe. In het kader van deze onderzoeksopdracht kunnen we het project Informatiekruispunt Cultuurpatrimonium situeren dat binnen het KIK wordt uitgewerkt. Het project kadert binnen het Belnet-programma van de DWTC en is ontstaan in de Werkgroep Patrimonium. Het doel van het project is een portaalsite te realiseren: BALaT (Belgian Art Links and Tools), die als centraal platform wil functioneren voor de kunstgeschiedenis in België. Een deel van deze website is al operationeel, zie de website Het departement Documentatie van het KIK heeft een uitgebreide fototheek met meer dan negatieven, die alle aspecten van Belgische kunst bestrijken, ongeveer één vierde is on-line beschikbaar. De bibliotheek van het KIK (onderdeel van het departement Documentatie) werd opgenomen in de inventaris. URL: - Koninklijke Bibliotheek van België. De KB van België werd vermeld in 2.5. bibliotheekinfrastructuur en werd opgenomen in de inventaris. URL: - Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. De K.M.K.G. herbergen drie bibliotheken, de Centrale Bibliotheek, de Bibliotheek Oudheid en de Bibliotheek voor Chinese studiën. De Bibliotheek Oudheid en de Centrale Bibliotheek werden opgenomen in de inventaris. URL: - Koninklijke Musea voor Midden-Afrika. Het documentatiecentrum van dit museum werd door de begrenzingen in het onderzoek in de inventaris niet opgenomen. URL: - Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. De bibliotheek van het K.M.S.K.B. werd opgenomen in de inventaris. URL: 29 De Koninklijke musea en de andere wetenschappelijke instellingen in één oogopslag [Online resource] / Federale Diensten voor Wetenschappelijke en Technische en Culturele aangelegenheden, augustus 2000, URL: 17

18 De Dienst voor Wetenschappelijke en Technische Informatie (DWTI) 30 is een staatsdienst in afzonderlijk beheer die behoort tot de DWTC. URL: Initiatieven van de DWTI zijn: - IBIDOC: Inventaris van de Belgische Bibliotheken en Documentatiecentra. Deze inventaris bevat bibliotheken en documentatiecentra die toegankelijk zijn of bepaalde diensten verlenen voor het publiek. Zowel overheidsinstellingen als privé organisaties staan erin vermeld. De Openbare Bibliotheken werden niet systematisch opgenomen. URL: - CULTIVATE : De DWTI is nationaal knooppunt voor Cultivate, een pan-europees netwerk voor wie professioneel bezig is met het Digitale Culturele Erfgoed: archieven, bibliotheken en musea; kunstgalerijen, IT personeel en informatiespecialisten, onderzoekers, managers, beleidsmakers, non-profit organisaties enz De website van Cultivate België informeert over lopende onderzoeksprojecten en men vindt er ook een lijst van URL s van verenigingen, adviesorganen, instellingen en projecten uit de archief-, bibliotheek- en museumwereld. URL: Niveau van de Vlaamse Gemeenschap Onder toezicht van de Ministeries van de Vlaamse Gemeenschap staan volgende Vlaamse openbare wetenschappelijke instellingen: - Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. De Academie is, onder het beschermheerschap van de Koning, een autonoom, onafhankelijk en multidisciplinair genootschap ter beoefening en bevordering van wetenschap en cultuur. Ze brengt advies uit over onderwerpen die van maatschappelijk belang zijn, op verzoek van de wetgevende en de uitvoerende macht of op eigen initiatief, daartoe kan zij beleidsondersteunend en prospectief onderzoek verrichten en ze draagt bij tot de uitstraling van de wetenschap en de cultuur van de Vlaamse Gemeenschap op het nationale en het internationale vlak Zij kan langlopende en/of multidisciplinaire projecten, die bescherming of promotie verdienen, begeleiden of ze ook zelf organiseren. Ze geeft ook publicaties uit. 30 DWTI: Dienst voor Wetenschappelijk en Technische Informatie [Online resource], , URL: 18

19 De Academie bestaat uit drie Klassen, de Klasse der Kunsten is bevoegd voor de beeldende kunsten, de bouwkunst, de muziek, de kunstwetenschappen en de kunstkritiek. De kredieten nodig voor de werking van de Academie worden ingeschreven op de begroting van de Vlaams minister van Onderwijs en Vorming. Hij neemt de vereiste administratieve maatregelen inzake personeel en uitrusting. De bibliotheek van deze instelling werd opgenomen in de inventaris. URL: - Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Naast de algemene bevoegdheden van een museum, moet het KMSKA een pilootfunctie vervullen voor de andere musea van de Vlaamse Gemeenschap en als wetenschappelijke instelling actief deelnemen in de nationale en internationale netwerken voor de beeldende kunst van de Nederlanden en België. Deze instelling staat onder toezicht van de Vlaamse minister van Cultuur, Jeugd, Sport, Brusselse Aangelegenheden en Ontwikkelingssamenwerking. De bibliotheek van het K.M.S.K.A. werd opgenomen in de inventaris. URL: Bij het departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, meer bepaald in de afdeling Beeldende Kunst en Musea is één van de belangrijkste projecten: - Project "Standaardisering Collectieregistratie" In 1998 startte men met een gecoördineerd automatiseringsproject. Doelstelling van het project is om zowel de automatisering als de standaardisering van de collectieregistratie te bevorderen. Zo kunnen de 95 deelnemende instellingen de basis leggen voor uitwisseling van collectiegegevens met andere musea en naar het publiek. Hiermee komen ook vervolgprojecten in de richting van het aanbieden van informatie over de 'Collectie Vlaanderen' via het internet een grote stap dichterbij. Het Project "Standaardisering Collectieregistratie" bestaat uit een aantal onderdelen:de aanschaf van een goed museaal collectieregistratieprogramma (Adlib Information Systems), de conversie van reeds bestaande gegevens, opleiding van de museum- medewerkers, documentatie en gebruikersondersteuning. 31 De Vlaamse Gemeenschap sloot met de drie kunststeden Antwerpen, Gent en Brugge, in juni 2000 erfgoedconvenanten af die gericht zijn op een duurzame ontwikkeling van het erfgoedbeleid. Uitgaande van gemeenschappelijke noden, willen de drie steden gezamenlijk de bovenstedelijke verantwoordelijkheden voor het cultureel erfgoed opnemen. Daarom moet het cultureel erfgoed worden opgespoord en in kaart gebracht. De drie recent opgerichte erfgoedcellen vormen de aanzet voor lokale, regionale en nationale netwerken Vrij bewerkt naar tekst van: Cultivate Belgium: Nationale Activiteiten: Vlaamse Gemeenschap [Online resource], , URL: 32 Voor meer informatie, zie de brochure: Tijd voor uw erfgoed. Brussel: V.V.S.G., p. 19

20 Het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap subsidieert CODART. Codart is een initiatief van het Nederlands Instituut voor Cultureel Erfgoed en werd geïnitieerd door de kunsthistoricus Gary Schwartz. Het wil curatoren samen brengen van over de hele wereld die verantwoordelijk zijn voor collecties van Nederlandse en Vlaamse kunst. Op de website vinden we ook de Codart list: een lijst van musea met significante collecties Nederlandse en Vlaamse kunst. URL: Het Vlaams Centrum voor Openbare Bibliotheken werd op 31 mei 2000 opgericht door de Vlaamse Overheid als steunpunt voor de openbare bibliotheken. VCOB ontvangt zijn opdracht van de Vlaamse Minister van Cultuur. In een eerste fase neemt het VCOB de projecten van de Vlaamse Gemeenschap over, daarnaast zal het ook nieuwe projecten opstarten. (VLACC, VLACII, BIBNET, Webwijzer, ) URL: Elektron is een project door het VOWB (Vlaams Overlegorgaan inzake Wetenschappelijk Bibliotheekwerk) voorgesteld aan de Vlaamse Overheid voor de uitbouw van een elektronisch informatienetwerk ten behoeve van de Vlaamse universiteiten en hogescholen. Voor 1999 werd een budget van 75 miljoen frank toegekend. Voor informatie over het project, de aangeboden databanken en de aangesloten universiteiten en hogescholen willen we verwijzen naar de website. URL: 20

21 2.2. Universiteiten en Hogescholen Hier volgt een beknopt overzicht van alle Vlaamse en Brusselse universiteiten en hogescholen die een Nederlandstalige opleiding aanbieden in de kunstwetenschappen, cultuurwetenschappen, beeldende kunst, toegepaste kunst, architectuur en regentaat plastische kunst. Per instelling werd praktische informatie gegeven (zoals adresgegevens) en een opsomming van de kunstopleidingen. De instituten worden alfabetisch opgesomd. Vanaf het schooljaar zal de structuur van het academisch- en hogeschool onderwijs veranderen. In de Bologna-verklaring uit 1999 verplichtten de Europese landen zich tot invoering van een tweefasen stelsel in het hoger onderwijs. Een undergraduate fase, die een bachelor-graad oplevert en een postgraduate fase die wordt afgesloten met een master-graad. De bedoeling is de onderlinge vergelijkbaarheid van diploma's in Europa te verbeteren. 35 Uiteindelijk zal dus de scheiding tussen universiteiten en hogescholen vervagen. Momenteel zijn er al enkele toekomstige associaties bekend. In deze infrastructuurschets wordt de huidige situatie (augustus 2001) weergegeven. 33 Wat na het secundair onderwijs?/ Centra voor Leerlingenbegeleiding [samensteller]. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Departement Onderwijs, s.d. 34 Hoger onderwijs in Vlaanderen/ Brussel: VCLB, Vanderpoorten: Bologna-verklaring mag niet leiden tot studieduurverlenging [Online resource] / IdV, , URL: 21

22 Academisch onderwijs Het academisch onderwijs wordt opgedeeld in academische opleidingen, voortgezette academische opleidingen en postacademische vorming. De structuur van de academische opleiding bestaat uit 2 blokken; een eerste cyclus van twee of drie jaar (kandidaturen) en een tweede cyclus van twee, drie of vier jaar (licenties). De voortgezette academische opleidingen behoren structureel tot de derde cyclus. Voortgezette Academische opleidingen omvatten aanvullende opleidingen (GAS) en specialisatieopleidingen (GGS). Postacademische vorming omvat het geheel van de na- en bijscholing georganiseerd buiten de academische en voortgezette academische opleidingen. Voor informatie hierover zie de websites van de betreffende instellingen. Katholieke Universiteit Leuven Website: Faculteit Letteren / Departement Kunstwetenschappen en Archeologie Blijde-Inkomststraat 21, 3000 Leuven Tel (016) Fax (016) Kandidaturen en Licenties Kunstwetenschappen G.A.S Culturele studies Faculteit Toegepaste Wetenschappen / Departement Architectuur, Stedebouw en Ruimtelijke Ordening Arenbergkasteel, Kasteelpark Arenberg 1, 3001 Heverlee Tel. 016/ , Fax 016/ Kandidaturen en Licenties Burgerlijk Ingenieur-architect G.A.S. Architectuurwetenschappen G.A.S. Ruimtelijke Planning G.G.S. Stedenbouw en ruimtelijke ordening G.G.S. Master in Conservation of Historic Towns and Buildings G.G.S. Master of Architecture in Human Settlements Rijksuniversiteit Gent Website: Faculteit Letteren en Wijsbegeerte/ Vakgroep Kunst- Muziek en Theaterwetenschappen Blandijnberg 2, 9000 Gent Tel (09) Kandidaturen Kunstwetenschappen en Archeologie Licenties Kunstwetenschappen 22

23 Licenties Vergelijkende Cultuurwetenschap Faculteit Toegepaste Wetenschappen / Vakgroep Architectuur en Stedebouw Jozef Plateaustraat 22, 9000 Gent Tel. 09/ Kandidaturen en Licenties Burgerlijk Ingenieur -architect G.A.S. Ruimtelijke planning G.G.S. Stedebouw en ruimtelijke ordening Universiteit Antwerpen Website: Faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen UFSIA RUCA Prinsstraat 13, 2000 Antwerpen Tel. 03/ , Fax 03/ G.A.S. Cultuurmanagement Vrije Universiteit Brussel Website: Faculteit Wijsbegeerte en Letteren / Kunstwetenschappen en Archeologie Pleinlaan 2, 1050 Elsene Tel. 02/ , Fax 02/ Kandidaturen en Licenties Kunstwetenschappen en Archeologie G.A.S. Cultuurwetenschappen Faculteit Toegepaste Wetenschappen Polytechnische School / Burgerlijk Ingenieurarchitect Pleinlaan 2, 1050 Elsene Tel. 02/ , Fax 02/ Kandidaturen en Licenties Burgerlijk Ingenieur-architect Hogescholen Het hoger onderwijs in Vlaanderen en Brussel biedt opleidingen aan van één of twee cycli. De structuur van de hogescholen van één cyclus, meestal graduaat genoemd, bestaan uit een blok van 3 jaar. Er zijn negen studiegebieden, waaronder Architectuur, Audiovisuele en Beeldende kunst en Onderwijs. 23