Optimisme gaat investeringen vooruit

Transcriptie

1 EY s attractiveness survey Barometer Nederlands vestigingsklimaat 2017 Optimisme gaat investeringen vooruit

2 Inhoud 04 Managementsamenvatting 06 Realiteit Minder investeringen, maar meer vertrouwen in Nederland 08 Perceptie Optimisme van investeerders over ons land is terug 12 Digital Investeren in digitale domein blijft nodig 14 Brexit Positief beeld in onzekere tijden 16 Aanbevelingen voor een aantrekkelijker Nederland 17 Methodologie 19 Contact 2 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

3 Voorwoord Het vertrouwen is terug, nu de investeringen nog Ingrid Allemekinders Partner - Business Tax Advisory Marije van Huis Manager - International Location Advisory Services Het optimisme over het Nederlandse vestigingsklimaat is terug. In vergelijking met een jaar geleden zijn buitenlandse investeerders aanzienlijk positiever gestemd, het optimisme over Nederland ligt zelfs ruim boven het Europese gemiddelde. Of als gevolg hiervan ook het aantal investeringen op korte termijn daadwerkelijk aantrekt, is echter de vraag. Na een recordaantal projecten in 2015, vertoonde het aantal investeringsprojecten in ons land in 2016 een lichte daling. In de overige Europese landen, met uitzondering van Zwitserland en België, namen de investeringsprojecten juist toe, in sommige gevallen zelfs zeer sterk. Nederland valt op dit punt uit de toon. Voor internationale investeerders geldt Europa, en dan met name West- Europa, nog steeds als een veilige haven. De politieke onzekerheid (voorafgaand aan landelijke verkiezingen in meerdere Europese lidstaten) lijkt het vertrouwen in Europa niet te hebben aangetast, net zomin als de Brexit de populariteit van het Verenigd Koninkrijk als investeringsland vooralsnog weinig kwaad heeft gedaan. Mocht de populariteit van het Verenigd Koninkrijk de komende jaren teruglopen, dan zou dat Nederland weleens in de kaart kunnen spelen met name als het gaat om het aantrekken van Europese hoofdkantoren. Derhalve zoomen we in deze uitgave dieper in op geopolitieke ontwikkelingen en in het bijzonder de Brexit. Hoewel het totale aantal investeringen daalde, nam het aantal investeringen in software in ons land wel toe. Hier liggen kansen voor Nederland. Daarom besteden we in dit rapport uitgebreid aandacht aan de ontwikkelingen in het digitale domein. De digitale infrastructuur in ons land is uitstekend, maar hebben we voldoende gekwalificeerde mensen voor de groeiende werkgelegenheid op het gebied van digital? Dat het enthousiasme in het buitenland over het opleidingsniveau van werknemers in Nederland is gedaald, is in dat verband zeker ook iets om rekening mee te houden. Ten slotte: een belangrijk onderdeel van een aantrekkelijk vestigingsklimaat is het fiscale klimaat. De waardering van buitenlandse topbestuurders voor het Nederlandse fiscale vestigingsklimaat bevindt zich momenteel op een historisch hoog niveau. Maar er heerst onder buitenlandse investeerders ook twijfel of dit wel zo zal blijven. Internationale maatregelen tegen belastingontwijking moedigen andere landen aan nieuwe belastingvoordelen te introduceren. Tegen die achtergrond is het van belang dat een nieuw kabinet inzet op een aantrekkelijk fiscaal vestigingsklimaat. Een competitief tarief voor de vennootschapsbelasting hoort hier bij. Die stimulans kan een wezenlijke bijdrage leveren aan de concurrentiekracht van Nederland. Met dit rapport, dat we afsluiten met concrete aanbevelingen voor een sterk en concurrerend Nederland, ondersteunen wij de ambitie om een in alle opzichten aantrekkelijk vestigingsklimaat te behouden. EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

4 Managementsamenvatting Managementsamenvatting 1 Totaal aantal buitenlandse investeringen in Europa stijgt met 15% % 2016 Het aantal Europese investeringen groeide van in 2015 naar in 2016, een stijging van 15%. Met de investeringen werden banen gecreëerd, een werkgelegenheidsgroei van 19%. 4 Vertrouwen in Nederlandse vestigingklimaat stijgt met 11% Ondanks een dalend aantal investeringen, is het vertrouwen van internationale investeerders in het Nederlandse vestigingsklimaat het afgelopen jaar sterk gegroeid. Van alle respondenten verwacht 49% de komende drie jaar een verdere verbetering van het vestigingsklimaat, 11% meer dan een jaar geleden. 44% 37% 48% 33% 37% 2 Nederland valt uit de toon, met een daling van het aantal investeringen met 5,5%. -5,5% 6% 3% Licht verbeteren 10% % % 2017 Significant verbeteren Waar elders in Europa het investeringsvolume toenam, slaagden alleen Nederland (-5%), België (-5%) en Zwitserland (-2%) er niet in om meer investeringen naar zich toe te trekken. 3 Sales en marketing blijft koploper De meeste buitenlandse investeringen in Nederland (99) gingen in 2016 naar sales- en marketingkantoren. Op een gedeelde tweede plaats staan logistieke investeringen en hoofdkantoren (beide 26). Sales & marketing 99 Hoofdkantoren Logistiek Productie Van Brexit-effect is nog geen sprake Op de ranglijst van Europese landen zakt Nederland van een 5e naar een 6e plaats. Het Verenigd Koninkrijk blijft lijstaanvoerder. Daarachter trekt Duitsland de meeste investeringsprojecten aan, gevolgd door Frankrijk. De top-3 is goed voor 51% van alle inkomende investeringen. VK, Duitsland en Frankrijk 51 3 Frankrijk 1 Verenigd Koninkrijk 6 Nederland % van alle inkomende investeringen 2 Duitsland Testing & servicing Research & development EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

5 6 Top 3 sterke en zwakke punten van ons land 8 Kwaliteit van leven behoudt de toppositie, opleidingsniveau wordt minder gewaardeerd en fiscaal klimaat is aandachtspunt. Top 3 sterkste punten van het Nederlands vestigingsklimaat Kwaliteit van leven 91% Logistieke infrastructuur 83% 81% Digitale infrastructuur Hoe blijft Nederland digitaal aantrekkelijk? 48% van de ondervraagden stelt dat kennis en vaardigheden gericht op nieuwe technologie moet verbeteren. Ook investeren in de digitale infrastructuur (44%) en digitale veiligheid (34%) zijn belangrijke aandachtspunten. Verbeteren van onderwijs en training gericht op nieuwe technologie 48% Investeren in digitale infrastructuur (datacenters, internet exchange, 5G) 44% Top 3 zwakste punten van het Nederlands vestigingsklimaat Verhogen van digitale veiligheid 34% 7 Arbeidskosten Waardering fiscale klimaat hoog, maar optimisme over het behoud hiervan lager De waardering voor het huidige Nederlandse fiscale klimaat bevindt zich momenteel op een historisch hoog niveau. Toch heerst er met name onder buitenlandse investeerders twijfel of dit zo zal blijven. 67% heeft er vertrouwen in dat Nederland zijn aantrekkelijke fiscale klimaat behoudt, een daling van 10% ten opzichte van een jaar eerder. Flexibiliteit arbeidswetgeving Fiscaal klimaat 47% 32% 21% Ja 67% Nee 25% Geen mening 8% 9 Hoe blijft Nederland competitief? Investeren in hightech en innovatie zijn belangrijkste elementen om de Nederlandse concurrentiepositie te handhaven. Buitenlandse investeerders EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

6 Realiteit Minder investeringen, maar meer vertrouwen in Nederland In vergelijking met een jaar eerder waren buitenlandse investeerders in 2016 minder actief op de Nederlandse markt. Het totale aantal nieuwe investeringen in Nederland daalde van 219 in 2015 naar 207 vorig jaar, een daling van 5,5%. De hoeveelheid investeringen in Europa liet daarentegen een forse stijging zien. Het aantal Europese investeringen groeide van in 2015 naar vorig jaar, een stijging van 15%. Met de Europese investeringen werden banen gecreëerd, een werkgelegenheidsgroei van 19%. Gemiddeld genomen genereert ieder investeringsproject 44 nieuwe banen. Voor Nederland komt dat over 2016 neer op een groei van ruim negenduizend banen. -5,5% Totaal aantal investeringen in Nederland Bron : EY s European Investment Monitor, 2017 Totaal aantal investeringen in Europa % Bron : EY s European Investment Monitor, 2017 Aantal buitenlandse investeringsprojecten in Europa Nederland valt uit de toon Vergeleken met het Europese beeld valt Nederland uit de toon. Waar elders in Europa het investeringsvolume ten opzichte van het voorgaande jaar toenam, slaagden alleen Nederland (-5%),België(-5%)enZwitserland(-2%) er niet in om meer investeringen naar zich toe te trekken. Op de ranglijst van Europese landen die de meeste investeringsprojecten aan wisten te trekken, zakt Nederland van de vijfde naar de zesde positie. Ons land is voorbijgestoken door Polen, dat met name als gevolg van groeiende investeringen in productiefaciliteiten en shared services aan een opmars bezig is. Aan de kop van de ranglijst veranderde er niets. Het Verenigd Koninkrijk (VK) blijft lijstaanvoerder. Afgaande op het feit dat het aantal investeringsprojecten in het VK ten opzichte van vorig jaar met 7% toenam, is van een negatief Brexit-effect nog geen sprake Verenigd Koninkrijk % Duitsland % Frankrijk % Spanje % Polen % Nederland % Rusland % België % Ierland % Turkije % Finland % Roemenië % Tsjechië % Hongarije % Zweden % Italië % ZwitSerland % Denemarken % Slowakije % Portugal % Overig % Totaal % Bron: EY s European Investment Monitor, EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017 Percentage verschil 2015 (2016 vs. 2015)

7 Sales en marketing en software populair De meeste buitenlandse investeringen in Nederland gingen in 2016, net als een jaar eerder, naar sales- en marketingkantoren (99). Op een gedeelde tweede plaats staan logistieke investeringen en hoofdkantoren (beide 26). Het aantal nieuw gevestigde hoofdkantoren vertoont een stabiel beeld, terwijl het aantal logistieke investeringen met 42 in 2015 aanzienlijk hoger lag. Voor de terugval in 2016 is geen duidelijke verklaring en die was mogelijk eenmalig, aangezien de vooruitzichten voor logistieke investeringen positief zijn. Op de vierde plaats komen investeringen in productiefaciliteiten. Dat aantal groeide van 19 in 2015 naar 24 vorig jaar. Gemeten naar sector trok de Nederlandse softwarebranche, evenals in 2015, de meeste investeringsprojecten aan. Het aantal groeide zelfs nog iets: van 37 in 2015 naar 40 vorig jaar. Een forse groei was er voor de hoeveelheid investeringen in de zakelijke dienstverlening. Het aantal projecten liet meer dan een verdubbeling zien: van 15 in 2015 tot 35 vorig jaar. De overige sectoren, met chemie op een derde plaats, lieten een overwegend stabiel beeld zien. De Nederlandse chemiesector slaagt er overigens beter in dan Europa als geheel om investeerders aan zich te binden. De bestaande chemische bedrijvigheid in ons land lijkt een aanzuigende werking op de komst van nieuwe chemische activiteiten te hebben. Ook het feit dat sprake is van directe lijnen tussen de belangrijkste chemiecentra in Nederland en die van België, Duitsland en Noord-Frankrijk kan een rol spelen. Net als in 2015 kwamen de meeste investeringen in Nederland uit de Verenigde Staten (80). Dat zijn er een stuk meer dan uit het Verenigd Koninkrijk dat met 25 investeringsprojecten de nummer twee op de ranglijst is en ten opzichte van 2015 één positie winst boekte. Met 13 projecten in Nederland is Duitsland de nummer drie. Daarmee herstellen onze oosterburen zich van een terugval in 2015 toen niet meer dan vijf Duitse investeringsprojecten in ons land geteld werden. Opvallend is de daling van China van plek twee naar vijf. Het aantal Nederlandse investeringsprojecten uit dit land halveerde bijna: van 19 in 2015 naar 10 in Buitenlandse investeringen naar type faciliteit Sales & marketing Logistiek Hoofdkantoren Productie Research & development Shared services centre Educatie & training 4 1 Testing & servicing Bron: EY s European Investment Monitor, 2017 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

8 Perceptie Optimisme van investeerders over ons land is terug Ondanks een dalend aantal investeringen, is het vertrouwen van internationale investeerders in het Nederlandse vestigingsklimaat het afgelopen jaar sterk gegroeid. Van alle respondenten verwacht 49% voor de komende drie jaar een verdere verbetering van het vestigingsklimaat, 11% meer dan een jaar geleden. 38% van de ondervraagden verwacht geen verandering en 5% houdt rekening met een verslechtering van het investeringsklimaat. Verwachtingen ten aanzien van het Nederlandse vestigingsklimaat 44% 6% % 3% 2014 Licht verbeteren 48% 10% % 37% 5% 12% Significant verbeteren Topbestuurders van bedrijven die al in Nederland zijn gevestigd, zijn een stuk optimistischer. Van hen verwacht 58% dat het Nederlandse vestigingsklimaat de komende drie jaar een verbetering te zien geeft ten opzichte van 35% van bestuurders van bedrijven die niet in Nederland zijn gevestigd. Het optimisme over het Nederlandse vestigingsklimaat is, na een dip in 2016, dit jaar weer helemaal terug. Dat het vertrouwen vorig jaar aanzienlijk lager lag, kan mogelijk verklaren dat het aantal investeringsprojecten in 2016 een daling van 5,5% vertoonde. Als deze veronderstelling juist is, kunnen we de komende jaren een groei van het investeringsvolume tegemoetzien. Nederland scoort hoog Voor Europa als geheel verwacht 35% van de respondenten dat het vestigingsklimaat de komende drie jaar verbetert, een daling van bijna een kwart (24%) in vergelijking met een jaar eerder. Een verslechtering van het Europese vestigingsklimaat wordt voorzien door 22% van de ondervraagden, een forse stijging in vergelijking met de 8% die hier bij de vorige meting rekening mee hield. De grootste groep respondenten (41%) verwacht dat het investeringsklimaat gelijk blijft. Dit is een bijzondere daling omdat Europa er in de afgelopen vier jaar in geslaagd is het vertrouwen van internationale investeerders vast te houden. Europa, en dan met name West-Europa, geldt voor 53% van de internationale investeerders als meest favoriete bestemming. Een tweede plek is er voor Noord-Amerika (39%), gevolgd door Centraal- en Oost-Europa (37%), dat China van de derde plek verdreef. In vergelijking met andere landen is het enthousiasme over het Nederlandse vestigingsklimaat opvallend hoog. Dat 49% van de respondenten een verdere verbetering van het vestigingsklimaat voorziet, is ruim boven het gemiddelde voor Europa van 35%. Met 43% doet Duitsland het minder goed dan Nederland, maar beter dan het Europese gemiddelde. Een land als Frankrijk blijft daar met 27% bij achter. Gezien het huidige, positieve sentiment over het Nederlandse vestigingsklimaat lijkt ons land zeer kansrijk om nieuwe bedrijvigheid aan te trekken. Omdat ook Duitsland, een voor Nederland zeer belangrijke handelspartner, er bij investeerders goed opstaat, zou dit een extra stimulans voor het wederzijdse handelsverkeer kunnen opleveren. 8 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

9 Londen blijft topper Londen geldt in 2017 nog altijd als meest aantrekkelijke stad voor investeerders. Negatieve effecten van de Brexit zijn (nog) niet zichtbaar: 32% van de internationale topbestuurders noemt Londen als eerste, gevolgd door Parijs (27%) en Berlijn (25%). Deze top-3 is identiek aan die van een jaar eerder. Amsterdam wordt door 9% als eerste Nederlandse stad genoemd, goed voor een zesde plaats. Met 3% scoort Rotterdam een 22ste plaats en met minder dan 2% wordt ook Den Haag genoemd, maar behaalt het geen plek op de ranglijst van meest aantrekkelijke steden. De economische betekenis van grote steden neemt verder toe. Het gebied dat wordt aangeduid als Greater London zou op de ranglijst van landen qua inkomende investeringen de vierde plaats behalen, nog voor landen als Spanje en Polen. Sterker nog: de Londense metropool trekt meer investeringen aan dan Nederland en België samen. Aantrekkelijkste steden Welke drie Europese steden zijn het aantrekkelijkst voor buitenlandse investeerders? (totaal respondenten: 505) Steden 2017 Londen 32% Parijs 27% Berlijn 25% Frankfurt 16% München 10% Amsterdam 9% Warschau 8% Brussel 7% Madrid 7% Boedapest 6% Bron: EY s 2017 European attractiveness survey Investeringsplannen stabiel Het fors toegenomen vertrouwen in het vestigingsklimaat betekent echter niet dat het aantal investeringsplannen in Nederland volgend jaar in gelijke mate groeit. Gevraagd naar investeringsplannen voor het komende jaar antwoordt 20% van de topbestuurders plannen in die richting te hebben. In 2016 lag dat percentage op 19. Voor heel Europa ligt dit percentage met 28% aanzienlijk hoger. In het onderzoek is de buitenlandse investeerders gevraagd naar hun vertrouwen in het Nederlandse vestigingsklimaat voor de komende drie jaar. Gelet op de voorgenomen investeringen in Nederland betaalt dit groeiende vertrouwen zich waarschijnlijk niet direct het eerste jaar uit. Mogelijk zien we de effecten pas na EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

10 Perceptie Opleidingsniveau minder gewaardeerd Naast het optimisme ten aanzien van het Nederlandse vestigingsklimaat als geheel, is de respondenten ook gevraagd naar de positieve punten die daarin een rol spelen. Hierin scoort kwaliteit van leven al jaren achtereen de hoogste positie. In de top van de ranglijst valt verder op dat de infrastructuur op het gebied van transport en logistiek (plek 2) stuivertje heeft gewisseld met het opleidingsniveau van werknemers (plek 4). Een wisseling om in de gaten te houden. Op een vergrijzend Europees continent wordt de beschikbaarheid van talentvolle mensen een strategische factor van betekenis. De digitale infrastructuur wordt als het op twee na sterkste punt van ons vestigingsklimaat genoemd. Waar Nederland zijn sterke punten consolideert, repareert het de punten waarop het de laatste jaren minder goed scoorde. Met name het fiscale klimaat en de vennootschapsbelasting scoren dit jaar aanzienlijk beter. Dat geldt ook voor de flexibiliteit van arbeidswetgeving en de arbeidskosten. Wat opvalt is dat reeds in Nederland gevestigde bedrijven veel positiever zijn over het Nederlandse vestigingsklimaat dan ondernemingen die hier geen activiteiten hebben. De kloof tussen deze twee groepen respondenten doet zich het sterkst voor bij de onderdelen fiscaal klimaat en de vennootschapsbelasting (een verschil van meer dan 30 procent). Hier gevestigde bedrijven zijn ook veel positiever over het opleidingsniveau van werknemers, de logistieke en digitale infrastructuur en het klimaat voor ondernemerschap en startups. Toch is het zo dat het klimaat voor ondernemerschap en startups in dit onderzoek nog nooit zo n hoge ranking behaalde. Dat geldt ook voor de beschikbaarheid en kwaliteit van R&D. Sterke punten van het Nederlandse vestigingsklimaat 2015 Kwaliteit van leven 91% 89% Minder sterke punten van het Nederlandse vestigingsklimaat Arbeidskosten 46% % Logistieke infrastructuur 84% 82% Flexibiliteit van arbeidswetgeving 32% 39% Digitale infrastructuur 81% 83% Fiscaal klimaat 21% 29% Opleidingsniveau van lokale werknemers 77% 85% Vennootschapsbelasting 19% 32% 10 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

11 Optimisme over behoud aantrekkelijk fiscaal klimaat iets lager Hoewel de waardering voor het huidige Nederlandse fiscale klimaat zich op een historisch hoog niveau bevindt, loopt het optimisme over het behoud ervan terug. 67% van de respondenten heeft er vertrouwen in dat Nederland zijn aantrekkelijke fiscale klimaat kan behouden, een daling van 10% in vergelijking met een jaar eerder. Het pessimisme over ons fiscale klimaat groeide met hetzelfde percentage: van 15 naar 25%. Tegen de achtergrond van aanhoudende discussies in OESOverband en in Europa (over Base Erosion and Profit Shifting) komt dit minder positieve sentiment niet helemaal als een verrassing. Behoud Nederland zijn fiscaal aantrekkelijke klimaat? Ja 67% Nee 25% Geen mening 8% Logistiek weer in de lift? Van de bedrijven die plannen hebben om in 2017 te gaan investeren in ons land is iets meer dan een kwart (26%) van plan dat in sales- en marketingkantoren te doen, een lichte stijging in vergelijking met een jaar eerder (22%). Het verwachte aantal logistieke investeringen stijgt fors: van 12% naar 21%. R&D-investeringen vertonen een daling: van 17% naar 11%. Het Nederlandse beeld stemt grotendeels overeen met de Europese situatie maar wijkt op één punt af: investeringen in productiefaciliteiten nemen voor Europa als geheel een tweede plaats in terwijl ze in Nederland buiten de top-3 vallen. De economische groei in Nederland komt de komende jaren van activiteiten op het gebied van logistiek en distributie, zo verwacht 34% van de respondenten. Ook vorig jaar werden deze activiteiten beschouwd als de belangrijkste motor achter de groei. Op een tweede en derde plaats staan respectievelijk digitale informatie & technologie (32%) en Business-to- Business-diensten (23%). De top-3 notering voor B-to-B diensten is opvallend; vorig jaar scoorde het niet meer dan een achtste plaats. Hoe blijft Nederland competitief? Hightech en innovatie steunpilaren Voor het handhaven van de Nederlandse concurrentiepositie moet ons land zich volgens 38% van de ondervraagde topbestuurders in de eerste plaats concentreren op het ondersteunen van hightech sectoren en innovatie. Ook het ontwikkelen van kennis en vaardigheden (36%) wordt belangrijk gevonden, gevolgd door investeringen in de digitale infrastructuur (31%). Opvallend is dat 24% van de respondenten meent dat ondersteuning van het mkb kan bijdragen aan de Nederlandse concurrentiepositie. Om van Nederland een leider op het gebied van innovatie te maken, moeten volgens 42% van de respondenten de kennis en vaardigheden gericht op nieuwe technologie omhoog. Ook het ontwikkelen van een cultuur van innovatie en creativiteit (23%) en het ontwikkelen van ondernemerschap (23%) worden belangrijk gevonden. Weggevallen uit de top-3 zijn belastingincentives voor innovatieve bedrijven. Hoewel nog steeds 21% van de ondervraagden daarvoor pleit, worden andere thema s belangrijker gevonden. Ondersteun hightech sectoren en innovatie 38% Ontwikkel kennis en vaardigheden 36% Investeren in digitale infrastructuur 31% Ondersteunen MKB 24% EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

12 Digital Investeren in digitale domein blijft nodig Of het nu gaat om innovatie, de digitale economie of de concurrentiepositie van Nederland, in alle gevallen noemen de ondervraagde topbestuurders het investeren in kennis en vaardigheden van mensen als cruciale factor. Business-to-business en IT-diensten vormen de basis van de digitale transformatie van Europa. Deze transformatie verandert niet alleen de manier waarop mensen leven en werken, maar zorgt ook voor grote veranderingen in de economie en het bedrijfsleven. Jonge en innovatieve consumentenmerken gebruiken het internet actief om het succes van nieuwe producten in Europa uit te bouwen, ondersteund door relatief kleinschalige en flexibele sales- en marketingactiviteiten. Europa s traditionele sterke punten op het gebied van de productie van kapitaalgoederen en de zakelijke dienstverlening worden versterkt door de ontwikkeling en industriële adoptie van robotica, kunstmatige intelligentie, the Internet of Things en ander digitale technologieën. Kennisniveau moet omhoog Om aantrekkelijk te blijven voor investeringen in de digitale economie moet Nederland volgens 48% van de topbestuurders de kennis en vaardigheden gericht op nieuwe technologie verbeteren. Ook investeren in de digitale infrastructuur (44%) en digitale veiligheid (34%) zijn belangrijke aandachtspunten. Als Nederland een positie wil verwerven als toekomstig leider op het gebied van innovatie, dan moeten volgens 42% van de respondenten de kennis en vaardigheden gericht op nieuwe technologie omhoog. Hightech en innovatie Volgens 40% van de ondervraagde topbestuurders gaan R&Dprojecten de komende jaren de meeste investeringen trekken. Daarmee staat R&D bovenaan de lijst met voor Nederland kansrijke investeringsprojecten. Dit past bij het beeld dat volgens 38% van de ondervraagde internationale topbestuurders ons land zich voor het handhaven van de Nederlandse concurrentiepositie in de eerste plaats moet concentreren op het ondersteunen van hightech sectoren en innovatie. Net als vorig jaar zien Europese topbestuurders Silicon Valley als de plek die het meest kansrijk is om de nieuwe Google te huisvesten. Beijing en Shanghai completeren de top-3. Opvallend is dat Amsterdam, vorig jaar goed voor een vijfde plaats op deze ranglijst, nu niet verder komt dan een achttiende plek. Wat zou Nederland moeten doen om digitaal aantrekkelijk te blijven? Verbeteren van onderwijs en training gericht op nieuwe technologie 48% Investeren in digitale infrastructuur (datacenters, internet exchange, 5G) 44% Verhogen van digitale veiligheid 34% 12 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

13 Sensoring is een groeimarkt van jewelste De digitale achterstand die ons land heeft, moeten we juist ombuigen in een economisch speerpunt. Dat zegt Jeroen Caré, partner bij EY en Global Leader Digital. Steeds meer bedrijven maken terecht werk van hun digitale agenda. Niet alleen intern, gericht op efficiency, maar ook extern, gericht op samenwerking in de keten. Bedrijven snappen dat ze digitale competenties in huis moeten halen in de vorm van kennis over data analytics, cyber security en daarmee verwante onderwerpen. Want aan een digitale infrastructuur zonder capabele mensen heb je op zich niet zoveel. Organisaties die dat doorhebben zijn aantoonbaar succesvoller. Amazon.com is daar wel het beste voorbeeld van, maar Nederland blaast met digitale bedrijvigheid in met name de regio Eindhoven zijn partijtje zeker mee. R&D en de digitale serviceverlening op afstand aan klanten wereldwijd zijn daar de topics. In die regio is in toenemende mate behoefte aan instroom van nieuw talent, net als bij bedrijven die de ambitie hebben om een substantieel deel van de omzet uit digitale diensten te halen. Dan heb je flink wat mensen nodig die verstand hebben van customer journeys of search engine optimization. Er is niet zo heel veel fantasie voor nodig om te voorspellen dat we over enkele jaren honderdduizenden vacatures in het digitale domein zullen hebben. Oude structuren Een nieuwe regering zou er daarom verstandig aan doen om in het onderwijs veel meer te investeren in digitale vaardigheden. Niet alleen op universiteiten, maar juist ook in het basisonderwijs en op middelbare scholen. Helaas zijn onderwijsmensen bijna nooit digital natives en moet ik ook tot mijn spijt constateren dat digital bij de overheid nog steeds niet voldoende op de kaart staat. De beleidsmakers denken nog steeds te veel in oude structuren, in plaats van dat ze vijf jaar vooruitkijken. In Denemarken heeft men het beter begrepen; daar hebben ze als eerste land ter wereld een ambassadeur voor digitale zaken benoemd. Ons land loopt daar flink op achter. Het is bijvoorbeeld bepaald teleurstellend dat, bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer eerder dit jaar, in te weinig partijprogramma s digital een zwaarwegend thema was. Ik snap het mechanisme trouwens wel dat politici ervan weerhoudt om het thema te adresseren. Ze maken de achterban liever niet ongerust door ze het mogelijke verlies van hun baan aan digitale robots in het vooruitzicht te stellen. Sensormonteurs Politici kunnen echter ook een meer offensieve houding aannemen door nadrukkelijk in te zetten op de nieuwe kansen die er komen. Neem sensoring, het verschijnsel dat steeds meer gebruiksvoorwerpen en auto s worden uitgerust met intelligent instrumentarium. Dat is echt een groeimarkt van jewelste. Zeker in Nederland met zijn goede infrastructuur en de komst van long range netwerken die grootschalige datatransfer veel goedkoper maken. Net als eerder met watermanagement zou Nederland van sensoring een economisch speerpunt kunnen maken. Dat kan namelijk een heleboel werkgelegenheid creëren en niet alleen voor hoger opgeleiden. Bijvoorbeeld voor het onderhoud van de digitale infrastructuur. Sensoren gaan kapot, dus je hebt sensormonteurs nodig om die dingen te repareren. Uiteindelijk is het de consument die beslist in hoeverre hij digitale diensten en producten wil kopen. De beweging naar veel meer digital is in mijn ogen onomkeerbaar, dus bedrijven en instellingen moeten er iets mee. Fataal is een houding van het zal wel aan mijn deur voorbijgaan. Want geloof me, dat zal dan uiteindelijk ook gebeuren, maar dan ben je wel te laat. EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

14 Brexit Positief beeld in onzekere tijden De overeenstemming over een gemeenschappelijke toekomst voor Europa lijkt verder weg dan ooit. In veel landen is sprake van politieke onzekerheid, een traditionele vijand van investeerders, maar die trekken zich daar vooralsnog niets van aan. Terwijl het economisch herstel in Europa doorzet, is er tegelijkertijd een onderstroom van ontevredenheid bij grote groepen burgers. Er lijkt sprake van een tweespalt tussen burgers en politici die open handelsbetrekkingen bepleiten en mensen die een meer protectionistische benadering voorstaan. Protectionisme is geen trend In tegenstelling tot de nationalistische retoriek is economisch protectionisme nog geen trend op de Europese investeringsmarkt. De Europese Unie is voor een vrij van verkeer van goederen, diensten, kapitaal en Nee Ja 65% Investeerders hebben vertrouwen in de toekomst van de Europese Unie Bron: EY s 2017 European attractiveness survey 14 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017 arbeid nog steeds een aantrekkelijke omgeving. Daarin bloeit het zakenleven, worden investeringen aangewakkerd en zowel banen als welvaart gecreëerd. De imperfectie van de Europese Unie is de afgelopen jaren echter wel zichtbaar geworden en politici zijn het debat begonnen om verbeteringen te realiseren. Niettemin is er nog steeds vertrouwen in de Europese Unie. Een meerderheid van 65% van internationale topbestuurders bevestigt dat. Toch zegt ook een derde van alle respondenten (34%) geen vertrouwen in de EU te hebben. Brexit Voor vier van de vijf investeerders is een Brexit op dit moment nog geen reden om activiteiten te verhuizen vanuit het Verenigd Koninkrijk naar elders. Dat sluit Investeerders gevestigd in Europa: 69% Investeerders nog niet gevestigd in Europa: 45% aan op het beeld uit ons onderzoek dat zowel het Verenigd Koninkrijk als Londen het onverminderd goed doen. De verwachting is wel dat veel investeerders de komende twee jaar, de periode waarin het Verenigd Koninkrijk zich losmaakt van de EU, de kat uit de boom zullen kijken. Pas daarna zullen zij wellicht overwegen om bedrijfsactiviteiten te verplaatsen naar het Europese vasteland. Profiteert Nederland? Als het Verenigd Koninkrijk definitief uit de Europese Unie stapt, zou dat voor Nederland mogelijk positieve gevolgen kunnen hebben. Voor bedrijven die overwegen een deel van hun activiteiten weg te halen uit het Verenigd Koninkrijk geldt Nederland als een van de alternatieve opties. Activiteiten die het meest genoemd worden om te verplaatsen zijn R&D, hoofdkantoren en logistiek.

15 Als de afstand verdubbelt, halveert de handel Nederland zou weleens flink kunnen profiteren van een harde Brexit. Dat zegt Helmar Klink, partner EY International Tax Services. Als een van de weinige multinationals dwong autoproducent Nissan in de herfst van 2016 toezeggingen af van de Britse regering om de productielocatie in Sunderland open te houden; premier May reisde er zelfs voor naar Tokio. Details van deze deal zijn nooit geopenbaard, omdat de informatie concurrentiegevoelig zou zijn. Veel andere multinationals verkeren nog in de wait and see modus. Het zijn vooral indirect tax-z specialisten bij een paar grote multinationals en sommige productiebedrijven in met name de automotive industrie, die hun productielijnen jaren vooruitplannen, die er nu al intensief over nadenken en soms al concrete stappen nemen. Dure grap Nu Brexit nagenoeg zeker is komen bedrijven wel in actie, hoewel de voor juni geplande verkiezingen in het Verenigd Koninkrijk weer nieuwe onzekerheid hebben gecreëerd. Voor bedrijven met complexe industriële productieprocessen zou een harde Brexit (d.w.z. zonder vrijhandelsverdrag met de EU) aanleiding kunnen zijn voor vertrek uit het Verenigd Koninkrijk, met name wanneer zij fabriceren voor de Europese markt en veel gebruik maken van componenten die uit andere EU landen worden aangeleverd. Deze componenten passeren soms niet eenmalig, maar meerdere malen de landsgrenzen. Binnen een vrijhandelszone is dat geen probleem, maar als er iedere keer invoerrechten en BTW moeten worden voldaan, is het een dure grap. In navolging van de deal die Nissan sloot, zullen veel meer bedrijven interesse hebben in een dergelijke afspraak. En in theorie heeft de Britse regering na een harde Brexit de handen vrij om allerlei verdragen te sluiten met bedrijven en landen. Alleen is het daarbij vanzelfsprekend wel gebonden aan de richtlijnen van de Wereldhandelsorganisatie WTO. Het Verenigd Koninkrijk zegt nu de vrijhandelsnatie van de wereld te willen worden. Men richt zich in de toekomst dus vooral op het verre buitenland, maar of dat verstandig is, is nog maar de vraag. De Nederlandse econoom (en Nobelprijswinnaar) Jan Tinbergen zei ooit: Als de afstand verdubbelt, halveert de handel. Animositeit en frustratie Het is in zeker opzicht ironisch dat het land wat het meest heeft geprofiteerd van de interne markt zich nu losmaakt van de Europese Unie. Het merendeel van multinationals uit bijvoorbeeld Noord-Amerika en Australië kozen er immers voor om het zwaartepunt van hun Europese activiteiten in het Verenigd Koninkrijk te vestigen. Ook bij Aziatische multinationals stond het VK meestal op de eerste plaats als het om een nieuw hoofdkantoor of fabriek voor de Europese markt ging. Bij een harde Brexit vervalt echter de vanzelfsprekendheid om de Europese markt vanuit het Verenigd Koninkrijk te bedienen. Sterker nog, het kan dan als gevolg van Europese indirecte belastingen behoorlijk kostbaar worden om producten voor de Europese markt, (net) buiten de EU te fabriceren. Bovendien zullen de onderhandelaars een politieke realiteit onder ogen moeten zien. Reken maar dat met name de Zuid-Europese landen, die nu kampen met een hoge werkloosheid, zullen eisen dat die economische activiteiten, en de bijbehorende banen bij Amerikaanse en Aziatische werkgevers, eerst grotendeels naar het Europese vasteland moeten komen voordat de EU een vrijhandelsfaciliteit kan overeenkomen met het VK. Het is ondenkbaar dat de EU bewust meewerkt aan het behoud van Europese banen in het VK, terwijl die werkgelegenheid en belastingopbrengst broodnodig zijn in Zuid-Europa. We mogen aannemen dat Amerikaanse en Aziatische multinationals bij toekomstige investeringen een voorkeur zullen hebben voor de EU27. Een gunstig vrijhandelsverdrag tussen de EU en het VK kan er echter voor zorgen dat ook die toekomstige investeringen naar het VK gaan in plaats van naar de EU27. Dit wordt een heikel punt in de Brexit-onderhandelingen en kan zomaar voor een hoop animositeit en frustratie gaan zorgen. Het valt bepaald niet uit te sluiten dat Nederland flink kan profiteren van een Brexit. Het lijkt logisch dat veel Engelse fabrikanten zullen kiezen voor een single point of entry voor het bedienen van de Europese markt. In dat geval heeft Nederland zeer aantrekkelijke papieren. Hoewel indirecte belastingen zijn geharmoniseerd binnen de EU zijn er bij de implementatie van die regels belangrijke praktische verschillen. Dat kan belangrijke cash flow voordelen opleveren. De kwaliteit en betrouwbaarheid van de Nederlandse belastingdienst steekt bovendien gunstig af in vergelijk tot de collega s in sommige andere EU landen. Nederland zou zijn positie als supply chain hub voor de Europese markt weleens flink kunnen gaan versterken. EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

16 Aanbevelingen voor een aantrekkelijker Nederland Op basis van de resultaten van het onderzoek doen wij de volgende aanbevelingen: Brexit biedt kansen Investeer in talent Ontwikkel Digital Nederland Bevorder competitief fiscaal klimaat Blijf actief inzetten op de promotie van Nederland als aantrekkelijke alternatieve vestigingslocatie. Focus met name op het aantrekken van Europese hoofdkantoren van Angelsaksische multinationals (US, Australië, Canada), maar ook op financiële en zakelijke dienstverlening, R&D en logistiek. Buit de gunstige ligging en de positionering van Nederland als hub voor Europese markt actief uit. Zorg, ook in tijden van politieke onzekerheid, voor een open economie en stimuleer handelsbetrekkingen. Stimuleer de ontwikkeling van kennis en vaardigheden gericht op nieuwe technologieën. Investeer in onderwijs op alle niveaus - universiteiten, middelbare scholen en basisonderwijs - in digitale kennis vaardigheden. Focus op het ontwikkelen van een cultuur van innovatie & creativiteit. Bevorder nauwe samenwerking tussen onderwijsinstellingen, kennisinstituten en het bedrijfsleven op het gebied van (digitale) technologieën. Zet in op de kansen die de technologische ontwikkeling bieden voor werknemers, en zorg voor alternatieve banen voor de lager opgeleiden. Ondersteun hightech sectoren en innovatie en investeer hierbij met name in het mkb en start-ups. Investeer in digitale infrastructuur, datacenters, internet exchange en digitale veiligheid. Investeer in speciale digitale thema s en zorg ervoor dat Nederland een mondiaal digitaal kenniscentrum wordt. Focus op het aantrekken van projecten in R&D en digitale serviceverlening wereldwijd. Stimuleer een open en innovatieve mindset zowel binnen overheid als bedrijfsleven zodat thema s op het gebied van digital worden omarmd en uitgedragen. Bevorder de bekendheid bij buitenlandse investeerders van het aantrekkelijke en betrouwbare Nederlandse belastingklimaat. Zorg voor een concurrerend fiscaal stelsel, duidelijke, fiscale wetgeving en een vereenvoudigd belastingstelsel om ook in de toekomst een fiscaal aantrekkelijk klimaat te behouden. Durf te kiezen voor een competitief vpb-tarief en het behoud van fiscale faciliteiten (zoals de 30% regeling voor expats en de innovatiebox voor R&D) om de Nederlandse concurrentiekracht te versterken. 16 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

17 Methodologie De Barometer Nederlands vestigingsklimaat 2017 is gebaseerd op twee belangrijke bronnen: 1. De werkelijke aantrekkelijkheid van Nederland voor buitenlandse investeerders Actuele investeringsprojecten binnen Europa volgens European Investment Monitor (EIM). Deze database registreert permanent daadwerkelijke grensoverschrijdende investeringen en expansies van internationale bedrijven. Door portfolio-investeringen, fusies en overnames uit te sluiten geeft de EIM een reëel beeld van investeringen in productie- en servicefaciliteiten door buitenlandse bedrijven. De database wordt bijgehouden door Oxford Intelligence en registreert aankondigingen van investeringen en wanneer beschikbaar het aantal gecreëerde banen en de hiermee samenhangende kapitaalsinvestering. Projecten worden geïdentificeerd door het dagelijks monitoren en analyseren van meer dan nieuwsbronnen. Het onderzoeksteam heeft zich tot doel gesteld om met 70% van de investerende bedrijven direct contact op te nemen. Dit verificatieproces zorgt ervoor dat de data correct worden weergegeven. 2. De perceptie van buitenlandse investeerders over de aantrekkelijkheid van Nederland en haar concurrenten De percepties en verwachtingen van internationale beslissers over Nederland als potentieel investeringsland. Deze informatie is verkregen door interviews met 201 beslissers van internationale ondernemingen. De interviews vonden plaats tussen 14 en 31 maart 2017 en zijn uitgevoerd door het CSA-instituut. 60% van de geïnterviewde personen is gevestigd in Nederland en de andere 40% is buiten Nederland gevestigd. Van de geïnterviewde bedrijven bevindt 62% zich buiten Europa (Noord Amerika: 43%, Azië: 17%, Oceanië: 2%). Om zeker te stellen dat de geografische afstand tussen de ondervraagden en hun vestiging in acht werd genomen, zijn de bedrijven per nationaliteit verdeeld in twee groepen: De helft van de beslissers is werkzaam bij dochterondernemingen in Nederland en is in Nederland geïnterviewd De andere helft van de beslissers is geïnterviewd in het land van herkomst. In totaal zijn 505 internationale beslissers gevraagd naar hun mening over de aantrekkelijkheid van Europa. Herkomst van de ondervraagde bedrijven Noord-Europa Noord-Amerika 9% Centraal en Oost-Europa Omzet 32% Meer dan 1,5 miljard 41% 150 miljoen tot 1,5 miljard Bedrijfssectoren Industrie, automotive en energie sector 34% 43% West-Europa 27% 2% Azië Dienstverlening 29% 17% Oceanië 27% Minder dan 150 miljoen Consumentengoederen 21% 9% 2% Functie Chemie en farmacie Financial director 40% 7% C-suite 38% Telecom en hightech Marketing and commercial director 13% Anders 9% De EIM sluit de volgende activiteiten uit: fusies en overnames of joint ventures; licentieovereenkomsten; retail- en leisure-activiteiten, hotels en vastgoedinvesteringen; investeringen in nutsvoorzieningen, waaronder telecommunicatienetwerken, vliegvelden en havens; extractie-activiteiten (mineralen, ertsen en brandstoffen); portfolio-investeringen; vervangingsinvesteringen van productiefaciliteiten; nonprofitorganisaties. EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

18 Methodologie 18 EY s Attractiveness Survey Nederland Mei 2017

19 Contact Ingrid Allemekinders Partner - Business Tax Advisory Tel: +31 (0) ingrid.allemekinders@nl.ey.com Marije van Huis Manager International Location Advisory Tel: +31 (0) marije.van.huis@nl.ey.com Jeroen Caré Partner - Global Leader Digital Tel: +31 (0) jeroen.care@nl.ey.com Helmar Klink Partner - International Tax Services Tel: +31 (0) helmar.klink@nl.ey.com EY s Attractiveness Survey Nederland Mei

20 EY Assurance Tax Transactions Advisory Over EY EY is wereldwijd toonaangevend op de gebieden assurance, tax, transaction en advisory services. Met de inzichten en de hoogwaardige diensten die wij bieden, dragen wij bij aan het versterken van het vertrouwen in de kapitaalmarkten en economieën overal ter wereld. Wij brengen toonaangevende leiders voort die door samen te werken onze beloften aan al onze stakeholders waarmaken. Daarmee spelen wij een cruciale rol bij het creëren van een beter functionerende wereld voor onze mensen, onze cliënten en de maatschappij. De aanduiding EY verwijst naar de wereldwijde organisatie en mogelijk naar een of meer lidfirma s van Ernst & Young Global Limited (EYG), die elk een afzonderlijke rechtspersoon zijn. EYG is een UK company limited by guarantee en verleent zelf geen diensten aan cliënten. Voor meer informatie over onze organisatie, kijk op ey.com EYGM Limited. All Rights Reserved. Deze publicatie bevat informatie in samengevatte vorm en is daarom enkel bedoeld als algemene leidraad. Ze is niet bedoeld om te dienen als een substituut voor gedetailleerd onderzoek of voor het aanwenden van een professioneel oordeel. Noch EYGM Limited noch enig ander lid van de wereldwijde EY organisatie kan aansprakelijk worden gesteld voor het verlies van iemand die handelde of die ervan afzag te handelen ten gevolge van enige informatie in deze publicatie. Bij elke specifieke aangelegenheid, dient steeds een geschikte adviseur geraadpleegd te worden. ey.nl/vestigingsklimaat #EYAttract