VLAAMSE INTERUNIVERSITAIRE RAAD DE ONDERWIJSVISITATIE RECHTEN, NOTARIAAT EN KERKELIJK RECHT

Transcriptie

1 VLAAMSE INTERUNIVERSITAIRE RAAD DE ONDERWIJSVISITATIE RECHTEN, NOTARIAAT EN KERKELIJK RECHT Een onderzoek naar de kwaliteit van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht aan de Vlaamse universiteiten Brussel, oktober 1997

2 Voorwoord In dit rapport brengt de visitatiecommissie rechten, notariaat en kerkelijk recht verslag uit over haar bevindingen, conclusies en aanbevelingen naar aanleiding van het onderzoek dat zij in de periode oktober januari 1997 heeft verricht naar de kwaliteit van de academische opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht in Vlaanderen. Dit initiatief kadert in de werkzaamheden van de universiteiten en van de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VL.I.R.) met betrekking tot de kwaliteitszorg van het academisch onderwijs. Hoewel de visitatie afzonderlijk in Vlaanderen plaatsvond, moet ze tevens gesitueerd worden in de bestaande samenwerking tussen de VL.I.R. en haar Nederlandse tegenhanger, de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU), hetgeen onder meer tot uiting komt in de gehanteerde procedure. Het rapport is in de eerste plaats bedoeld voor de betrokken faculteiten en is in het bijzonder gericht op kwaliteitshandhaving en -verbetering. Niet onbelangrijk hierbij is de opmerking van de commissie dat het in eerste instantie de bedoeling van haar rapport is binnen elke faculteit aanleiding te geven tot discussie over op welke punten de faculteit zelf binnen de gegeven randvoorwaarden verbetering nodig acht. Daarnaast kan ook gehoopt worden dat het rapport voor de opleidingen aanleiding is om, waar mogelijk en zinvol, in onderling overleg te werken aan de verdere optimalisering van de positief beoordeelde kwaliteit. Naast kwaliteitshandhaving en -verbetering moet het rapport tevens de bredere samenleving inlichten over de wijze waarop de betrokken faculteiten omgaan met de kwaliteit van hun onderwijs. Aan deze opdracht wordt ruimschoots voldaan, niet alleen in de opleidingsrapporten, maar ook in het algemeen gedeelte van het rapport waarin de situatie aan de verschillende universiteiten op een aantal kwaliteitsaspecten wordt vergeleken. De lezer moet zich echter terdege realiseren dat de rapportering van de visitatiecommissie slechts één fase is in het proces van kwaliteitszorg en dat het voorliggende rapport slechts een momentopname biedt van het academisch onderwijs in de rechten, het notariaat en het kerkelijk recht in Vlaanderen. Belangrijk in dit kader is de vaststelling van de commissie dat een aantal instellingen reeds maatregelen heeft genomen of voorgenomen naar aanleiding van de interne voorbereiding en het bezoek van de commissie. De commissie dankt in haar inleiding al diegenen die binnen de universiteiten bij de voorbereiding en uitvoering van deze visitatie waren betrokken. Ik sluit mij graag bij deze dank aan. Daarenboven is de VL.I.R. in het bijzonder veel dank verschuldigd aan de voorzitter en de leden van de visitatiecommissie voor de deskundigheid en de inzet waarmee zij hun opdracht hebben uitgevoerd. A. Oosterlinck Voorzitter VL.I.R. 10/ DE OPLEIDINGEN IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

3 Inhoud Voorwoord 2 Deel 1: Algemeen Deel 5 I. De onderwijsvisitatie rechten, notariaat en kerkelijk recht 7 1. Inleiding 7 2. De betrokken opleidingen 8 3. De visitatiecommissie Samenstelling Taakomschrijving Werkwijze 9 4. Korte terugblik op de visitatie Opzet en indeling van het rapport 10 II. Het referentiekader Inleiding Doelstellingen van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht Minimale eindtermen van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht Algemene didactische uitgangspunten 12 III. Algemene aandachtspunten 14 IV. De opleidingen rechten en notariaat in vergelijkend perspectief Doelstellingen van de opleiding Het programma Karakteristieken van het programma Opbouw van het programma 18 DE OPLEIDINGEN IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 3 10/1997

4 2.3. Inhoud van het programma Gebruikte werkvormen Toetsing Vaardigheden van studenten Scripties en stage De student en het onderwijs Instroom en totaal aantal studenten Slaagcijfers en rendementen Gemiddelde studieduur Studeerbaarheid Studietijd Studievoorlichting en -begeleiding De faciliteiten De afgestudeerden De staf Internationalisering Interne kwaliteitszorg 32 Deel 2: Opleidingsrapporten Universiteit Antwerpen (de opleiding rechten) Katholieke Universiteit Brussel (de opleiding rechten) Katholieke Universiteit Leuven (de opleidingen rechten en notariaat) Katholieke Universiteit Leuven (de opleiding kerkelijk recht) Vrije Universiteit Brussel (de opleidingen rechten en notariaat) Universiteit Gent (de opleidingen rechten en notariaat) 95 Bijlagen Bijlage 1: Personalia van de leden van de visitatiecommissie 107 Bijlage 2: Bezoekschema s 110 Bijlage 3: Reactie vanwege het departement rechten van de Universitaire 117 Instelling Antwerpen Bijlage 4: Reactie vanwege de faculteit van de rechtsgeleerdheid van de 118 Vrije Universiteit Brussel 10/ DE OPLEIDINGEN IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

5 DEEL I ALGEMEEN DEEL DE OPLEIDINGEN IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 5 10/1997

6 10/ DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

7 I. De onderwijsvisitatie rechten, notariaat en kerkelijk recht 1. Inleiding In dit rapport brengt de visitatiecommissie rechten, notariaat en kerkelijk recht verslag uit van haar bevindingen over de academische opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht aan de Vlaamse universiteiten, die zij in de periode november 1996-januari 1997, in opdracht van de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VL.I.R.), heeft gevisiteerd. De commissie heeft getracht om, ingevolge haar opdracht, zich een zo goed mogelijk beeld te vormen van de kwaliteit van de betrokken opleidingen en van de wijze waarop binnen het kader van deze opleidingen met de kwaliteit wordt omgegaan. Over elk van de door haar bezochte opleidingen heeft de visitatiecommissie een facultair rapport geschreven. In deze rapporten worden de conclusies en aanbevelingen per opleiding weergegeven. Op basis van de facultaire rapporten heeft de visitatiecommissie het algemene rapport opgesteld, waarin de belangrijkste conclusies en aanbevelingen per thema en vergelijkenderwijs worden aangeboden. Hierdoor krijgen de opleidingen onder meer de mogelijkheid om zich te situeren ten opzichte van elkaar. De visitatiecommissie hoopt dat haar rapport binnen de universiteiten een bijdrage zal leveren tot de verdere optimalisering van het academisch onderwijs in de rechten, het notariaat en het kerkelijk recht, en dat de realisaties en werkwijzen van bepaalde universiteiten de andere zullen inspireren en motiveren. Ten slotte hoopt de visitatiecommissie dat voorliggend rapport in zijn geheel ook nuttige informatie verschaft aan de buitenwereld over de verschillende aspecten van het academisch onderwijs in de rechten, het notariaat en het kerkelijk recht in Vlaanderen en een goed inzicht geeft in de kwaliteit van de gevisiteerde opleidingen. DE ONDERWIJSVISITATIE OPLEIDINGEN RECHTEN RECHTEN, EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND EN KERKELIJK PERSPECTIEF RECHT 7 10/1997

8 2. De betrokken opleidingen De visitatiecommissie heeft de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht bezocht aan de volgende universiteiten: van 12 t/m 14 november 1996: Universiteit Antwerpen 1 van 28 t/m 29 november1996: Katholieke Universiteit Brussel van 11 t/m 13 december 1996: Katholieke Universiteit Leuven van 18 t/m 20 december 1996: Vrije Universiteit Brussel van 20 t/m 22 januari 1997: Universiteit Gent 3.1. Samenstelling 3. De visitatiecommissie De visitatiecommissie rechten, notariaat en kerkelijk recht werd ingesteld door de VL.I.R. bij besluit van 30 april De commissie had de volgende samenstelling: Voorzitter: - Prof. Em. Dr. J.E. Krings, emeritus gewoon hoogleraar Faculteit Rechtsgeleerdheid, Vrije Universiteit Brussel. Leden: - Prof. Dr. J.H.J. Bourgeois, verbonden aan het Europacollege en Akin, Gump, Strauss, Hauer & Feld. - Prof. Dr. E. De Corte, gewoon hoogleraar Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Katholieke Universiteit Leuven. - Prof. Em. Dr. Ph. Godding, emeritus gewoon hoogleraar rechtsgeschiedenis Université Catholique de Louvain. - Prof. Dr. E.A.A. Luijten, emeritus hoogleraar notariaat en burgerlijk recht Katholieke Universiteit Nijmegen, thans hoofddocent Notariële Beroepsopleiding Nederland. - Prof. Dr. K. Walf, gewoon hoogleraar canoniek recht Katholieke Universiteit Nijmegen De eerste cyclus van de rechtsopleiding wordt georganiseerd door de Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius te Antwerpen, de tweede cyclus door de Universitaire Instelling Antwerpen. In het kader van het eenheidsstreven van de Antwerpse Instellingen, dat geleid heeft tot het decreet van 22 december 1995 betreffende de eenmaking van de Universiteit Antwerpen, heeft de VL.I.R. er reeds van bij de invoering van het stelsel van onderwijsvisitaties voor geopteerd de verschillende instellingen als één geheel te beschouwen. Het was niet meer dan logisch ook voor de visitatie rechten, notariaat en kerkelijk recht de eerste en tweede cyclus van de rechtsopleiding als één opleiding te beschouwen. 2. Prof. Dr. K. Walf werd aan de visitatiecommissie toegevoegd met het oog op de beoordeling van de opleiding kerkelijk recht, en heeft alleen deelgenomen aan het bezoek aan de K.U.Leuven. 8 10/1997 DE OPLEIDINGEN DE ONDERWIJSVISITATIE RECHTEN EN RECHTEN, NOTARIAAT NOTARIAAT IN VERGELIJKEND EN KERKELIJK PERSPECTIEF RECHT

9 Mevr. A. Van Linthoudt, stafmedewerker onderwijsbeleid verbonden aan het VL.I.R.-secretariaat, trad op als secretaris van de commissie. Voor een kort curriculum vitae van de leden van de visitatiecommissie wordt verwezen naar bijlage Taakomschrijving De taak van de visitatiecommissie, die in het instellingsbesluit is omschreven, was: a. op basis van de door de faculteiten aan te leveren informatie en door middel van ter plaatse te voeren gesprekken, zich een oordeel te vormen over de kwaliteit van de opleiding (inclusief de kwaliteit van de afgestudeerden) en over de kwaliteit van het onderwijsproces (inclusief de kwaliteit van de onderwijsorganisatie), mede gelet op de eisen/verwachtingen die voortvloeien uit de facultaire taak iedere student voor te bereiden op de zelfstandige beoefening van de wetenschap of de beroepsmatige toepassing van wetenschappelijke kennis; b. het doen van aanbevelingen om te komen tot kwaliteitsverbetering Werkwijze De commissie hield haar installatievergadering op 8 oktober Tijdens deze vergadering heeft de commissie een referentiekader geformuleerd (zie algemeen deel, hoofdstuk II.), waarin de minimumeisen werden vastgelegd waaraan een opleiding rechten, notariaat of kerkelijk recht naar haar opvatting zou moeten voldoen. Voorts werden er de zelfstudies besproken en het programma van de bezoeken opgesteld. De bezoeken zijn aan alle universiteiten, met uitzondering van de K.U.Brussel die alleen de eerste cyclus van de rechtsopleiding aanbiedt, en de K.U.Leuven waar ook de opleiding kerkelijk recht wordt georganiseerd, volgens een analoog stramien verlopen 3. Tijdens de namiddag voorafgaand aan het eigenlijke bezoek vond een voorbereidende vergadering van de visitatiecommissie plaats. Hierna volgde een kennismaking met vertegenwoordigers van de academische overheid, van de faculteit en met de opleidingsverantwoordelijken. Tijdens de eigenlijke visitatie heeft de commissie gesprekken gevoerd met het faculteitsbestuur en de opstellers van de zelfstudie, afzonderlijk met studenten en AP-leden uit de opleidings-, onderwijs- of curriculumcommissies en/of faculteitsraad, de kandidatuursstudenten, de licentiestudenten, de AAP-leden en bursalen, de ZAP-leden eerste en tweede cyclus, afgestudeerden, verantwoordelijken voor studieadvies en -begeleiding, ombudspersonen en verantwoordelijken voor internationalisering. In elk programma werd tevens de mogelijkheid tot bijkomende gesprekken voorzien. Deze konden plaatsvinden op verzoek van de visitatiecommissie zelf of op verzoek van betrokken personen uit de bezochte universiteit. Verder heeft de commissie kennis genomen van bijkomende informatie, zoals scripties, verslagen, schriftelijk studiemateriaal, tijdschriften en handboeken, door de opleidingen ter beschikking gesteld. Tevens werden onderwijsruimten, computerfaciliteiten en bibliotheken bezocht. 3. De bezoekschema s van de visitatiecommissie zijn toegevoegd als bijlage 2. DE ONDERWIJSVISITATIE OPLEIDINGEN RECHTEN RECHTEN, EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND EN KERKELIJK PERSPECTIEF RECHT 9 10/1997

10 Aan het einde van elk bezoek werden, na intern beraad van de visitatiecommissie, de voorlopige bevindingen mondeling gepresenteerd aan de gevisiteerde opleiding. Als laatste stap in het visitatieproces heeft de commissie haar bevindingen, conclusies en aanbevelingen in voorliggend rapport vastgelegd. 4. Korte terugblik op de visitatie Met dit rapport wil de commissie een constructieve bijdrage leveren tot de kwaliteit van de opleidingen in het domein van de rechten, het notariaat en het kerkelijk recht in Vlaanderen. Zij heeft haar opdracht niet beschouwd als eenrichtingsverkeer dat louter zou gericht zijn op het leveren van kritiek, doch is er steeds van uitgegaan dat de visitatie in de eerste plaats een samenwerking tussen de commissie en de betrokken opleidingen moest inhouden. Hierbij is ze er zich van bewust dat haar opvattingen op een aantal punten afwijken van deze van de instellingen zelf en dat zij wellicht aanbevelingen heeft geformuleerd waar de faculteiten het niet mee eens zijn. Volgens de commissie moet het in eerste instantie de bedoeling zijn dat dit rapport binnen elke faculteit aanleiding geeft tot discussie en dat wordt nagegaan op welke punten de faculteit zelf verbetering nodig acht, en in welke mate dit binnen de gegeven randvoorwaarden te verwezenlijken is. Tot haar genoegen heeft de commissie vastgesteld dat een aantal instellingen reeds maatregelen heeft genomen of voorgenomen naar aanleiding van de interne voorbereiding en het bezoek van de commissie. Deze reacties wijzen er volgens haar op dat het voorliggende rapport slechts de weergave kan zijn van een momentopname en dat het op een aantal punten reeds voorbijgestreefd zal zijn op het moment van publicatie. Ondanks het vele werk en de vaststelling dat de beschikbare tijd meermaals te kort was, heeft de commissie haar opdracht met genoegen uitgevoerd. Zij wenst haar dank uit te spreken ten aanzien van al diegenen die binnen de universiteiten bij de voorbereiding en uitvoering van deze visitatie waren betrokken. De commissie heeft de gastvrijheid en de vriendelijkheid waarmee zij door de verschillende instellingen werd ontvangen ten zeerste op prijs gesteld. In het bijzonder heeft zij waardering voor de grote openheid waarin de gesprekken werden gevoerd. 5. Opzet en indeling van het rapport Voorliggend rapport bestaat uit twee delen. In een eerste deel beschrijft de commissie in hoofdstuk II het referentiekader waarvan zij is uitgegaan bij de beoordeling van de gevisiteerde opleidingen. In hoofdstuk III worden enkele algemene aandachtspunten betreffende de rechtsopleidingen geformuleerd. Tevens worden in dit deel in hoofdstuk IV voor de opleidingen rechten en notariaat de belangrijkste bevindingen per thema en vergelijkenderwijs weergegeven. In het tweede deel van het rapport brengt de commissie verslag uit over de verschillende opleidingen die zij heeft gevisiteerd /1997 DE OPLEIDINGEN DE ONDERWIJSVISITATIE RECHTEN EN RECHTEN, NOTARIAAT NOTARIAAT IN VERGELIJKEND EN KERKELIJK PERSPECTIEF RECHT

11 II. Het Referentiekader 1. Inleiding Bij de beoordeling van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht is de visitatiecommissie uitgegaan van de doelstellingen die de verschillende faculteiten zichzelf hebben gesteld. Respect voor de eigenheid van een opleiding en voor de diversiteit van dezelfde opleiding over de verschillende universiteiten heen veronderstelt immers dat in de eerste plaats wordt nagegaan of elke faculteit erin slaagt de eigen doelstellingen te realiseren. Dit neemt echter niet weg dat van elke opleiding mag worden verwacht dat zij een aantal minimumeisen verwezenlijkt. Daarom heeft de commissie de door de faculteiten gestelde doelstellingen en de manier waarop deze worden ingevuld ook getoetst aan de door haar geformuleerde minimumeisen, welke in onderstaand referentiekader worden weergegeven. Het referentiekader omvat de doelstellingen van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht, de minimale eindtermen die van de opleidingen mogen worden verwacht en een aantal algemeen didactische uitgangspunten. Tot slot moet worden opgemerkt dat de commissie dit referentiekader noch vóór, noch tijdens de bezoeken expliciet heeft bekend gemaakt, om de instellingen toe te laten onbevangen met de commissie van gedachten te wisselen over het eigen functioneren. Uiteraard is het referentiekader wel impliciet gebleken uit vragen en suggesties tijdens de gesprekken en uit de voorlopige conclusies tijdens de mondelinge rapportering. 2. Doelstellingen van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht De opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht moeten vakbekwame en maatschappelijk bekwame juristen vormen, met een kritische geest, die zelfstandig probleemsituaties kunnen ontleden en tot een oplossing brengen, en daarom analytisch maar ook synthetisch moeten kunnen denken. HET DE OPLEIDINGEN REFERENTIEKADER RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 11 10/1997

12 De licentie notariaat heeft bijkomend tot doelstelling een praktijkgerichte opleiding te bieden die leidt naar het ambt van notaris of een functie als academisch gevormd medewerker in het notariaat. Om deze algemene doelstellingen te realiseren, moeten de opleidingen minimaal aan onderstaande eindtermen voldoen. 3. Minimale eindtermen van de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht a. De juridische faculteiten dienen de algemene doelstellingen te vertalen in eindtermen die een duidelijke en concrete weergave moeten zijn van wat de student minimum moet hebben bereikt. Op deze manier kan worden vermeden dat de toetsing op het einde van het academiejaar louter op reproductie is gericht. Een concretisering van de doelstellingen in de eindtermen moet tevens toelaten bij de toetsing na te gaan of de student méér heeft bereikt dan datgene wat minimum is vereist. b. De visitatiecommissie is van mening dat de opleidingen rechten, notariaat en kerkelijk recht minimaal aan volgende eisen dienen te voldoen: in de eerste plaats gericht zijn op het aanleren van beginselen, en minder op het nastreven van encyclopedische volledigheid, dit vooral met het oog op het aanleren van het autonoom en effectief onderkennen, structureren en oplossen van juridische problemen, steunend op een degelijke theoretische en methodologische onderbouw; een ruime, algemene vorming in de humane wetenschappen bieden; onder de nodige begeleiding zelfstudie aanleren en aanmoedigen, dit onder meer in het kader van het voor juristen onontbeerlijke levenslang leren; de studenten via seminaries, practica en dergelijke voldoende in contact brengen met wetenschappelijk onderzoek met het oog op het ontwikkelen van de vaardigheden en attitudes om actief deel te nemen aan wetenschappelijke activiteiten van de discipline; een correct taalgebruik, een voldoende informaticakennis (onder andere omwille van de toenemende informatisering van de rechtspraak) en, voor wat betreft de juridische terminologie, een grondige kennis van het Nederlands en van andere talen, aanleren; van de opleiding kerkelijk recht mag tevens worden verwacht dat zij een voldoende kennis van het Latijn bijbrengt; de nodige aandacht besteden aan de persoonlijkheidsvorming van de student, waarbij ook maatschappelijke vaardigheden niet over het hoofd mogen worden gezien. 4. Algemene didactische uitgangspunten 1. De faculteiten zijn verantwoordelijk voor de wetenschappelijke en de beroepsvoorbereidende relevantie, de effectiviteit en de efficiëntie van het opleidingsprogramma. Het opleidingsprogramma moet aansluiten bij de doelstellingen en minimumeisen zoals hierboven geformuleerd, het moet een goede samenhang vertonen, waarbij de grondige opleiding van de eerste 12 10/1997 DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND HET REFERENTIEKADER PERSPECTIEF

13 cyclus de nodige basisvaardigheden bijbrengt die een zekere differentiatie en specialisatie tijdens de tweede cyclus mogelijk maken, zonder evenwel het zicht op de totaliteit van het vakgebied te verliezen. 2. Studenten dienen mede verantwoordelijk te zijn voor de effectiviteit en de voortgang van hun studie. 3. Hiertoe dienen de faculteiten alles in het werk te stellen om aan de studenten de gelegenheid te geven verantwoordelijkheid op te nemen bij het tot stand brengen van een naar vorm en inhoud kwalitatief hoogstaand aanbod, onder andere door hen de nodige inspraak in de onderwijsorganen te garanderen en hen te betrekken bij onderwijsevaluaties. Een dergelijk aanbod dient zowel te beantwoorden aan de eisen die aan een universitair opleidingsprogramma in het algemeen kunnen worden gesteld, met name eisen betreffende de te realiseren leerdoelen, de vormgeving en de invulling van het feitelijk leer- en vormingsproces en van de evaluatie, als aan de specifieke eisen die met betrekking tot het vakgebied vooropstaan, zoals wetenschappelijk gehalte, actualiteit, beroepsgerichtheid enzovoort. 4. Wat de leerdoelen betreft, staat de relevantie voorop. Deze relevantie kan worden afgewogen aan het wetenschappelijk actualiteitsgehalte en de beroepsvoorbereidende kwaliteit van de doelstellingen. Een opleiding dient bovendien van meet af aan de eind- en intermediaire doelstellingen van de opleiding en van de afzonderlijke opleidingsonderdelen aan de student bekend te maken, en dit in relatie tot de toelatingseisen en de vereiste voorkennis, vaardigheden en attitudes. 5. Wat het feitelijke leer- en vormingsproces betreft, zijn overwegend drie aspecten beslissend. a. De inhoudelijke invulling ervan genereert eisen naar de kwaliteit van het beschikbare studiemateriaal en de bredere documentaire ondersteuning van het proces, evenals naar de coherentie waarmee het feitelijk proces de vooropgestelde leerdoelen dekt. b. Er kunnen eisen worden gesteld in verband met de gebruikte werkvormen, de ondersteuning ervan met gepaste communicatie- en informatietechnologieën, de beschikbare materiële infrastructuur, enzovoort. Het leerproces dient met name ondersteund te worden door een moderne didactische uitrusting en door goed aansluitend studie- en onderwijsmateriaal, dat in voldoende mate voor de studenten beschikbaar is. Een gevarieerd gebruik van aangepaste didactische werkvormen en een efficiënte begeleiding ervan met relevante technologieën zijn van belang. c. In hoofde van de student dient te worden gekeken naar zijn belasting, zijn mogelijkheden voor efficiënt gebruik van de studietijd, enzovoort. Bovendien is van belang of in de mate van het mogelijke rekening wordt gehouden met individuele verschillen, onder meer in studietempo. Dit laatste kan bijvoorbeeld blijken uit differentiatievoorzieningen binnen het programma, uit de dosering tussen contactonderwijs en zelfstudie, enzovoort. 6. De belangrijkste eis ten aanzien van de examinering is dat de vorm en inhoud hiervan moeten overeenstemmen met de vooropgestelde leerdoelen en de wijze waarop deze vertaald worden in het leer- en vormingsproces. De exameneisen en -vormen dienen vooraf aan de studenten duidelijk bekend te worden gemaakt. Voorts dient ook aandacht te worden besteed aan aspecten als de billijkheid van de evaluatie, de betrouwbaarheid van de toetsing en de kwaliteit van de geleverde feedback. 7. De opleiding dient te voorzien in een systeem van studie- en studentenbegeleiding dat gericht is op het voorkomen en tijdig signaleren van studieproblemen, alsmede op het doen van suggesties voor oplossingen. HET DE REFERENTIEKADER OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 13 10/1997

14 III. Algemene aandachtspunten De rechtsfaculteiten worden met een aantal factoren geconfronteerd die van de docenten een grondige aanpassing qua methodes, en van de faculteiten qua middelen hebben gevergd en dit nog steeds vergen. Een eerste factor is de wetgevingsstortvloed; er zijn meer wetgevers dan in het verleden: de gewesten, België en de Europese Gemeenschap; het normenbestand is aanzienlijk gegroeid; op een aantal gebieden wordt de wetgeving bijzonder veelvuldig gewijzigd. Dit heeft gevolgen voor rechtspraak en rechtsleer wat hun omvang en bijsturing betreft. Het hoeft geen betoog dat dit een grondige aanpassing van leermethodes impliceert. Een tweede factor is het aantal studenten. In de jaren tot en met is de instroom van generatiestudenten gestegen met 49,10% (van in tot in ). Sindsdien zijn er jaarlijkse fluctuaties opgetreden maar is de instroom nooit ver gedaald beneden het relatief hoge peil dat in werd bereikt. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van het totaal aantal studenten in de verschillende studiejaren van de verschillende instellingen in het academiejaar Tabel 1: Aantal studenten rechten aan de Vlaamse instellingen in het academiejaar KUBr KULv KULAK RUG UA VUB Totaal 1e kan e kan e lic e lic e lic Totaal Deze aantallen zijn exclusief de generatiestudenten van de KULAK, daar de cijfers voor de KULAK ontbreken voor de academiejaren en /1997 DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN ALGEMENE VERGELIJKEND AANDACHTSPUNTEN PERSPECTIEF

15 Duidelijk is dat het doceren in auditoria met vijfhonderd studenten andere pedagogische vaardigheden vergt dan het doceren aan een groep van vijftig studenten. De rechtsfaculteiten moeten het hoofd bieden aan conflicterende eisen. In de eerste plaats mede als gevolg van het groeiend aanbod juristen en de sterk toegenomen judificering van het maatschappelijk gebeuren is een gedeeltelijke verschuiving in de vraag naar juristen ontstaan: een juristenopleiding wordt thans verlangd voor een aantal beroepen die in het verleden voor niet-academisch gevormde personen toegankelijk waren. In deze beroepen wordt meer op de technische kennis van het recht dan op het nadenken over en het bijdragen tot de ontwikkeling van het recht de nadruk gelegd. Echter, in de tweede plaats, is thans merkelijk meer dan in het verleden, de behoefte ontstaan aan juristen die een bijdrage leveren tot het instandhouden en het verder uitbouwen van de maatschappij als rechtsmaatschappij. In de derde plaats levert de opleiding wat bepaalde beroepen betreft geen juristen af die onmiddellijk kunnen tewerkgesteld worden. Dit komt tot uiting in twee verschijnselen. Enerzijds volgt een toenemend aantal juristen in Vlaanderen, in België of in het buitenland een voortgezette academische opleiding. Niet duidelijk is of dit verschijnsel verband houdt met de omstandigheid dat de verstrekte opleiding wellicht teveel op kennis van het recht zou afgestemd zijn, met de wetgevende stortvloed die tot specialisering noopt, dan wel met het groter aanbod waardoor aan de vraagzijde meer eisen worden gesteld. Anderzijds wordt een bijkomende praktijkopleiding, die reeds lang in de advocatuur en het notariaat bestaat, thans ook voor andere juridische beroepen georganiseerd of in het vooruitzicht gesteld. Treffend is het aanzienlijk aantal mislukkingen in de eerste kandidatuur. In het academiejaar mislukte gemiddeld 60,53% van de generatiestudenten in de Vlaamse rechtsopleidingen. Voor de ganse eerste kandidatuur bedroeg het gemiddelde falingspercentage 57,28%. De vraag is of de baten van de onbeperkte mogelijkheid om een eerste kandidatuur te volgen opwegen tegen de maatschappelijke kost van het bijzonder hoog percentage van mislukkingen. Aandacht verdient dat de meeste Vlaamse rechtsfaculteiten zich ertoe genoopt voelen de kennis van vreemde talen te verbeteren, zoniet bij te brengen, en de schrijf- en spraakvaardigheid in de moedertaal te verbeteren. Vraag is of dit wel tot de taak van de rechtsfaculteiten behoort. ALGEMENE DE OPLEIDINGEN AANDACHTSPUNTEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 15 10/1997

16 IV. De opleidingen rechten en notariaat in vergelijkend perspectief In dit hoofdstuk geeft de visitatiecommissie een overzicht van de situatie met betrekking tot een aantal kwaliteitsaspecten inzake onderwijs, onderwijsorganisatie en randvoorwaarden van de opleidingen rechten en notariaat aan de verschillende universiteiten. Per onderwerp geeft zij haar bevindingen weer en verwijst hierbij naar de toestand aan de bezochte faculteiten. Dit biedt de faculteiten niet alleen de mogelijkheid zich, althans voor deze punten, te positioneren ten opzichte van elkaar, maar kan tevens een stimulans zijn om van elkaar te leren. De commissie besteedt in dit hoofdstuk voornamelijk aandacht aan de elementen die haar het meest in het oog zijn gesprongen of die zij belangrijk acht, en aan vaststellingen die zij in meerdere faculteiten heeft gedaan. De lezer dient er zich derhalve bewust van te zijn dat het niet de bedoeling van de commissie is om de deelrapporten in dit hoofdstuk in detail te herhalen. Ten slotte wenst de commissie op te merken dat zij in dit hoofdstuk enkel blijft stilstaan bij de opleidingen rechten en notariaat. Gezien het feit dat de opleiding kerkelijk recht alleen wordt aangeboden aan de bijzondere faculteit kerkelijk recht van de K.U.Leuven, en gezien de eigenheid van deze faculteit, leek het de commissie weinig zinvol haar conclusies en aanbevelingen betreffende deze opleiding in onderstaand vergelijkend deel op te nemen. Voor de conclusies en aanbevelingen met betrekking tot de opleiding kerkelijk recht wordt verwezen naar het deelrapport van deze opleiding. 1. Doelstellingen van de opleiding In alle zelfstudies worden de doelstellingen van de rechtsopleiding omschreven. Dit gebeurt voor de meeste instellingen op heldere en duidelijke wijze. Aan de K.U.Brussel zijn de doelstellingen vrij algemeen en eerder vaag omschreven. In de zelfstudies wordt eveneens aandacht besteed aan een omschrijving van de eindtermen. Hierover schijnt bij de instellingen een vrij grote onduidelijkheid te bestaan. Alleen in de zelfstudie van de K.U.Leuven zijn de eindtermen helder en duidelijk geformuleerd, en voldoet de omschrijving aan de definitie van het begrip eindtermen, namelijk datgene wat minimaal van de afgestudeerde 10/ DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

17 mag verwacht worden met betrekking tot kennis, vaardigheden, attitudes,... 5 Bij de UA komen de eindtermen te veel neer op een herhaling van de doelstellingen, bij de RUG zijn ze een loutere opsomming van inhouden, en ook in de zelfstudies van de K.U.Brussel en de VUB zijn de doelstellingen onvoldoende geconcretiseerd in eindtermen. In het algemeen zijn de gestelde doelstellingen in de gegeven omstandigheden en met de gegeven middelen realiseerbaar, al hebben de meeste instellingen te kampen met eerder ongunstige financiële randvoorwaarden. Vooral aan de RUG brengt de beperkte omvang van de staf de realisering van de doelstellingen in het gedrang, onder meer omdat de studenten onvoldoende worden begeleid. Ook aan de UA rijzen als gevolg van de budgettaire beperkingen moeilijkheden voor de personeelsomkadering, evenals voor de bibliotheek van de UIA. Aan de VUB kan de realisatie van de doelstellingen enigszins worden bemoeilijkt door tekorten, onder andere voor wat betreft de bibliotheek. Daarnaast meent de commissie dat aan de K.U.Leuven een aantal middelen wellicht beter zou kunnen worden ingezet met het oog op het bereiken van de gestelde doelen. Zo zijn bijvoorbeeld sommige hoorcolleges niet steeds voldoende maatschappelijk gericht. Wel komt de aandacht voor een maatschappelijke betrokkenheid van het onderwijs tot uiting in andere opleidingsonderdelen, ondermeer in de verplichte reflectie over antropologie en recht in de eerste licentie en de reflectiecolleges in de tweede en de derde licentie waaruit de studenten er één dienen te kiezen. De doelstellingen beantwoorden aan alle instellingen aan de minimumeisen die de commissie met betrekking tot de opleiding rechten heeft geformuleerd in haar referentiekader. Aan de VUB is bij de commissie wel de vraag gerezen of de studenten voldoende in contact komen met wetenschappelijk onderzoek. De doelstellingen kunnen aan alle instellingen worden beschouwd als doelstellingen voor een universitaire opleiding, al is de commissie van oordeel dat de rechtsopleidingen te lijden hebben onder een aantal tekorten van de huidige instroom van studenten, onder meer op het vlak van taalkennis en historische kennis, en zich daarom gedwongen voelen ook opdrachten uit te voeren die niet tot de taak van een universitaire opleiding behoren. Alle rechtsfaculteiten leveren voldoende inspanningen om de doelstellingen bij de studenten bekend te maken. Wel acht de commissie het in het algemeen aanbevelenswaardig de doelstellingen, eindtermen, examenvereisten en beoordelingscriteria voor elk opleidingsonderdeel apart duidelijk te formuleren in de respectieve syllabi. Ten slotte heeft de commissie vastgesteld dat de operationalisering van de doelstellingen in het programma in het algemeen aan alle instellingen voldoet, met uitzondering van de K.U.Brussel, waar wat dit betreft enige verbetering mogelijk is. In de zelfstudies van de instellingen die de licentie in het notariaat aanbieden, zijnde de K.U.Leuven, de RUG en de VUB, worden de doelstellingen van deze opleiding omschreven. Het programma van de notariaatsopleiding van de K.U.Leuven voldoet aan de eisen om de gestelde doelstellingen te bereiken. Dit geldt niet voor het programma van de VUB, doch hier is een volledige programmaherziening in het vooruitzicht gesteld die zal ingaan vanaf het academiejaar Met betrekking tot de doelstellingen van de notariaatsopleiding van de RUG zijn door de commissie geen bijzondere opmerkingen gemaakt. DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 17 10/1997

18 2. Het programma 2.1. Karakteristieken van het programma De programma s van de opleidingen rechten aan de K.U.Brussel en de UA bieden voldoende mogelijkheden om het probleemoplossend vermogen van de studenten te ontwikkelen, het onafhankelijk en kritisch denken aan te scherpen en het zelfstandig leren en werken te bevorderen. Ook aan de K.U.Leuven voldoet het programma in het algemeen aan deze eigenschappen, al meent de commissie dat hier nog te veel de nadruk wordt gelegd op het doceren onder de vorm van hoorcolleges, met te weinig mogelijkheden voor de studenten om in kleinere groepen te komen tot gezamenlijke bespreking van en discussie over bepaalde thema s. De visitatiecommissie heeft er aan de VUB op basis van de inhoud van het programma onvoldoende zicht op gekregen of voldoende mogelijkheden worden geboden om het probleemoplossend vermogen van de studenten te ontwikkelen, het onafhankelijk en kritisch denken aan te scherpen en het zelfstandig leren en werken te bevorderen. Een positieve invloed in dit opzicht wordt wellicht uitgeoefend door de praktische oefeningen, die in ruime mate in het programma zijn opgenomen. Eerder negatief werken het veelal voorlezend karakter van de hoorcolleges, de eerder reproductieve gerichtheid van de meeste examens, het feit dat niet alle studenten in de derde licentie een grondig schriftelijk werkstuk dienen te maken en het ontbreken van studiemateriaal voor een aantal opleidingsonderdelen. Aan de RUG wordt in de licenties voldoende aandacht geschonken aan het ontwikkelen van het probleemoplossend vermogen en het onafhankelijk en kritisch denken, doch in de kandidaturen gebeurt dit niet steeds op voldoende wijze. Het zelfstandig leren en werken wordt door de opleiding voldoende bevorderd, doch dit is in grote mate het gevolg van het feit dat de studenten wegens een gebrek aan begeleiding niet anders kunnen dan zelfstandig te werken. Aan de VUB worden volgens de commissie voldoende mogelijkheden geboden om zicht te krijgen op de samenhang tussen de opleiding en de latere beroepsuitoefening. Aan de K.U.Leuven en de UA zou in dit opzicht een meer uitgesproken contact met de praktijk wenselijk zijn. Aan de RUG heeft de commissie zich hierover niet kunnen uitspreken. De opleiding van de K.U.Brussel, een eerste-cyclusopleiding, is voldoende afgestemd op de doorstroming naar een tweede-cyclusopleiding aan een andere instelling, met uitzondering van de RUG, waar, in tegenstelling tot elders, reeds in de eerste cyclus een aanzienlijk aantal juridische opleidingsonderdelen wordt gedoceerd Opbouw van het programma De opleidingen rechten aan de Vlaamse universiteiten bestaan uit twee cycli. De eerste cyclus omvat twee kandidaturen, de tweede cyclus drie licenties. Met uitzondering van de K.U.Brussel, die alleen de eerste cyclus aanbiedt, wordt door alle bezochte instellingen de volledige opleiding georganiseerd. De eerste cyclus van de opleiding aan de K.U.Leuven wordt ook aangeboden aan de KULAK te Kortrijk. De opleiding notariaat, die wordt aangeboden aan de K.U.Leuven, de RUG en de VUB, bestaat uit één licentie en is toegankelijk voor licentiaten in de rechten. De commissie heeft vastgesteld dat alle programma s in het algemeen evenwichtig zijn qua opbouw en een goede samenhang vertonen. 10/ DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

19 Wel heeft de commissie betreffende de opbouw van het programma een aantal aanbevelingen geformuleerd. Wat de UA en de VUB betreft, meent de commissie dat (gedeelten van) de respectieve opleidingsonderdelen Rechtsinformatica en Informatica toegepast op de rechtsmethodologie vroeger in de opleiding aan bod zouden moeten komen, dit om de studenten zo vroeg mogelijk vertrouwd te maken met de juridische databanken en hen de nodige opzoekingsmethoden bij te brengen. Naar de commissie heeft vernomen zal vanaf het academiejaar aan de UA aan deze suggestie worden tegemoet gekomen. Aan de K.U.Brussel zou kunnen worden overwogen de tweede kandidatuur iets zwaarder te maken, daar deze aanzienlijk lichter is dan de eerste. Deze relatief lichte tweede kandidatuur kan de studenten voor problemen plaatsen in de eerste licentie, waar opnieuw een grotere inzet wordt verwacht. De commissie heeft vernomen dat vanaf het academiejaar aan deze suggestie zal worden tegemoet gekomen door een programmawijziging. De RUG heeft geopteerd voor een andere programma-invulling dan de overige instellingen, door reeds vanaf de eerste cyclus een aanzienlijk aantal juridische opleidingsonderdelen aan te bieden. Dit heeft ongetwijfeld een aantal voordelen. Toch dient een bijzondere aandacht te worden besteed aan de manier waarop deze juridische opleidingsonderdelen, die zwaar zijn voor studenten met slechts een beperkte ervaring met universitair onderwijs, worden gedoceerd. Ook meent de commissie dat, hoewel het wegvallen van de algemene opleidingsonderdelen in de eerste cyclus wordt gecompenseerd door de zogenaamde reflectie-onderdelen in de derde licentie, toch een algemene inleiding tot de wijsbegeerte zou moeten worden gedoceerd in de eerste cyclus. Verder heeft de commissie aan de RUG aanbevolen het zware opleidingsonderdeel Zakenrecht te verschuiven van de tweede kandidatuur naar de eerste licentie, daar het zo beter zou aansluiten bij Zekerheden, dat wordt geprogrammeerd in de tweede licentie. De andere instellingen zijn minder ver gegaan dan de RUG in het overhevelen van juridische basisonderdelen van de tweede naar de eerste cyclus, al doceren ook zij sinds een aantal jaren opleidingsonderdelen als Verbintenissenrecht en Staatsrecht / Grondwettelijk Recht in de tweede kandidatuur. Het betreft hier zware opleidingsonderdelen, doch dit wordt aan de meeste instellingen goed opgevangen door een specifieke begeleiding van de studenten. Aan de K.U.Leuven heeft de commissie aanbevolen de werkcolleges Verbintenissenrecht en Staatsrecht van de eerste licentie naar de tweede kandidatuur te verschuiven, of in een andere vorm van begeleiding bij deze opleidingsonderdelen te voorzien. Dit zal naar de commissie heeft vernomen vanaf het academiejaar worden verwezenlijkt. Het aanbod aan keuze-opleidingsonderdelen is aan alle instellingen voldoende. De commissie is van mening dat de studenten geen al te grote vrijheid mag worden gelaten bij het samenstellen van hun programma, zeker niet wanneer het aanbod omvangrijk is, daar op die manier het risico zou kunnen worden gecreëerd op het samenstellen van minimumpakketten, waarbij niet meer met de inhoud doch alleen met de moeilijkheidgraad van de opleidingsonderdelen rekening wordt gehouden Inhoud van het programma De visitatiecommissie heeft vastgesteld dat de opleidingen rechten aan de Vlaamse universiteiten globaal genomen actueel en van goed niveau zijn. Het niveau van de opleidingsonderdelen in de eerste cyclus, zowel de algemeen menswetenschappelijke als de juridische, is doorgaans goed. DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 19 10/1997

20 Wel is de commissie van mening dat de algemene opleidingsonderdelen in de mate van het mogelijke beter zouden moeten aansluiten bij de juridische vorming van de studenten. Ook het niveau van de opleidingsonderdelen in de tweede cyclus, zowel de verplichte als de keuzeopleidingsonderdelen, is in het algemeen goed. Aan de UA heeft de commissie zich wegens tijdsgebrek onvoldoende kunnen informeren om hierover uitspraak te kunnen doen. Ook aan de K.U.Leuven was het, gezien de grote verscheidenheid aan keuze-opleidingsonderdelen, niet gemakkelijk hierop een goed zicht te krijgen. Aan de RUG lijken enkele opleidingsonderdelen, vooral in de eerste cyclus, nog te veel afgestemd op het bijbrengen van materiële kennis, eerder dan basisregels en structuren van het recht. Aan de VUB heeft de commissie, omwille van het ontbreken van een syllabus voor een aantal opleidingsonderdelen, niet op het niveau van alle opleidingsonderdelen zicht kunnen krijgen. Wat de opleiding notariaat betreft, meent de commissie dat aan de K.U.Leuven meer aandacht dient te worden besteed aan het huwelijksvermogensrecht en aan een verdieping van het erfrecht, de testamenten en de schenkingen. Ook zou naar het oordeel van de commissie enige aandacht moeten worden besteed aan de rechtsgevolgen van nieuwe samenlevingsvormen. Wellicht kan hiervoor de nodige ruimte worden vrijgemaakt in het aanzienlijke aandeel dat het opstellen van akten momenteel van het programma uitmaakt. Ook aan de RUG zou meer aandacht mogen worden besteed aan erfrecht, schenkingen en testamenten De commissie meent echter dat in het huidige programma de ruimte hiervoor ontbreekt. Deze zou wellicht te vinden zijn door beperking of afschaffing van één of meer van de kleine opleidingsonderdelen Inrichting van het notariaat, Notariële deontologie en Notarieel boekhouden, onderwerpen die wellicht beter in de latere praktijk kunnen worden aangeleerd. Aan de VUB heeft de commissie kennis genomen van het ontwerp van een nieuw programma, dat waarschijnlijk in werking zal treden vanaf het academiejaar De commissie juicht toe dat onderdelen zoals het contractenrecht, het opstellen van notariële akten en het notariële fiscale recht meer plaats zullen innemen, daar deze onderwerpen in het huidige programma onvoldoende aan bod komen. Een verzwaring hiervan zal in het nieuwe programma terecht gepaard gaan met een vermindering van het gerechtelijk privaatrecht, de inrichting van het notariaat en de deontologie; inzicht in deze onderdelen kan beter na afronding van de studie, tijdens de verplichte praktijkstage, worden bijgebracht Gebruikte werkvormen De gekozen onderwijsvormen en -middelen zijn doorgaans adequaat. Wel heeft de commissie terzake een aantal aanbevelingen geformuleerd. Aan de K.U.Leuven lijkt het onderwijssysteem, ondanks inspanningen om daaraan te verhelpen, in grote onderdelen toch nog te veel op reproductie gericht, eerder dan op het bijbrengen van inzicht. Dit is ook aan de RUG het geval, wat met zich meebrengt dat van de studenten niet steeds een voldoende actieve inbreng in het leerproces wordt verwacht. Om dit te verhelpen, heeft de commissie de RUG aanbevolen meer praktische oefeningen te organiseren. Aan de UA bestaat een goed evenwicht tussen hoorcolleges en practica, al wordt ook hier, vooral in de tweede cyclus, van de studenten nog te veel reproductie verwacht. Aan de K.U.Leuven en de UA heeft de commissie vastgesteld dat sommige seminaries geen echte seminaries zijn, in de zin van bijeenkomsten waarin een bepaald thema gezamenlijk wordt behandeld en bediscussieerd, maar eerder neerkomen op het, al dan niet onder begeleiding, opstellen van individuele scripties. Andere seminaries aan deze instellingen voldoen wel aan de vereisten van een seminarie. 10/ DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF

21 Een probleem dat aan de K.U.Leuven reeds jaren aansleept, betreft de organisatie van de werkcolleges. In een relatief groot aantal gevallen kunnen de studenten, omwille van de geldende quota, niet de werkcolleges van hun voorkeur volgen. Dit zou op zich geen probleem mogen zijn, aangezien de werkcolleges tot doel hebben de studenten een aantal vaardigheden bij te brengen, en geen voorbereiding op het examen van het overeenkomstige hoorcollege mogen zijn. Omdat de werklast voor de studenten echter aanzienlijk kan verschillen naargelang het gevolgde werkcollege, en omdat een aantal werkcolleges de facto toch voorbereidt op het examen, ontstaat er een fundamentele ongelijkheid tussen de studenten naargelang de gevolgde werkcolleges. De commissie meent dat zo spoedig mogelijk een structurele oplossing voor dit probleem dient te worden gezocht. Aan de VUB meent de commissie dat het positief is dat een groot aantal opleidingsonderdelen wordt aangevuld met verplichte praktische oefeningen, die in de kandidaturen vooral zijn gericht op een herhaling van de leerstof, en in de licenties op een praktische toepassing ervan. Wel is ze van mening dat meer duidelijkheid zou moeten worden gecreëerd omtrent de reglementen en de concrete invulling van deze praktische oefeningen. Tevens betreurt de commissie dat niet op systematische wijze is voorzien in de organisatie van seminaries en dat niet alle studenten van de derde licentie minstens één diepgaand schriftelijk werkstuk dienen te maken. Ook aan de RUG zou meer duidelijkheid moeten worden gecreëerd omtrent de doelstellingen van de verschillende soorten praktische oefeningen, en meer eenvormigheid in de mate waarin de resultaten ervan meetellen voor het eindresultaat. Wat het schriftelijke studiemateriaal betreft, wenst de commissie in het algemeen op te merken dat de opleidingen in de mate van het mogelijke zouden moeten trachten te voorkomen dat de studenten een -doorgaans zeer duur- handboek dienen aan te schaffen, maar dat daarentegen zoveel mogelijk zou moeten worden voorzien in syllabi. Verder meent de commissie dat aan de VUB een inspanning dient te worden geleverd om voor elk opleidingsonderdeel, en zeker voor de kandidaturen, een degelijke syllabus ter beschikking te stellen. Aan de RUG heeft de commissie vastgesteld dat enkele syllabi, vooral in de eerste cyclus, te omvangrijk zijn en niet aangepast aan het bevattingsvermogen van kandidatuursstudenten. Wat de notariaatsopleiding betreft, acht de commissie het van grote waarde dat aan de K.U.Leuven het opstellen van akten praktisch wordt ingeoefend in drie opleidingsonderdelen, mits hieraan ook de nodige theoretische aandacht wordt besteed. Aan de VUB worden de meeste opleidingsonderdelen gedoceerd onder de vorm van hoorcolleges, doch gezien het geringe aantal notariaatsstudenten vervaagt de grens tussen hoor- en werkcolleges, en is er in de hoorcolleges voldoende ruimte voor discussie Toetsing De commissie heeft bij alle bezoeken inzage genomen in een steekproef van de haar ter beschikking gestelde examenvragen. Op basis hiervan heeft zij de indruk dat de moeilijkheidsgraad van de examens bij alle opleidingen behoorlijk is. Aan de K.U.Leuven lijken de examens voldoende representatief voor de gedoceerde leerstof. Dit is ook het geval aan de RUG, zeker voor de examens die toetsen op inzicht. De examens die eerder kennisgericht zijn, zijn er in een aantal gevallen te gedetailleerd. Aan de K.U.Brussel, de UA en de VUB heeft de commissie zich niet kunnen uitspreken over de representativiteit van de examens voor de gedoceerde leerstof. Aan de K.U.Brussel zijn de examens naar het oordeel van de commissie voldoende gericht op het toetsen van inzicht. Aan de VUB is dit voor de meeste examens niet het geval; zij zijn te eenzijdig gericht op reproductie door de studenten. Ook aan de K.U.Leuven, de RUG en de UA verwachten DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF 21 10/1997

22 een aantal examens nog te veel reproductie van de studenten, en zijn zij onvoldoende gericht op het toetsen van inzicht. Aan de K.U.Brussel en de UA voldoen de examenvormen aan de inhoud en de doelstellingen van de opleidingsonderdelen. Positief is dat de meeste examens mondeling verlopen, met schriftelijke voorbereiding. De commissie heeft de K.U.Leuven, de RUG en de VUB aanbevolen een inspanning te leveren om, vooral in de eerste cyclus, op zijn minst een aantal mondelinge examens met schriftelijke voorbereiding te (blijven) organiseren. Vooral aan de VUB worden te veel examens afgenomen onder de vorm van meerkeuzevragen. Ook aan de K.U.Leuven en de RUG wordt steeds meer tot deze examenvorm overgegaan. De commissie heeft er begrip voor dat dit omwille van het groot aantal te ondervragen studenten soms moeilijk anders kan, maar meent dat het aantal examens dat onder deze vorm wordt afgenomen toch zou moeten worden beperkt, en dat men er inzonderheid bij meerkeuze-examens moet over blijven waken dat ze voldoende toetsen op inzicht. De examenprocedure lijkt aan alle instellingen correct te worden toegepast. De commissie heeft in elk geval geen klachten vernomen die op het tegendeel zouden wijzen. Hierop wordt overal toegezien door een ombudspersoon. Aan de VUB is er alleen een centrale ombudspersoon, die door de studenten onvoldoende is gekend. De commissie heeft aanbevolen, naast deze centrale ombudspersoon, ook op facultair niveau een dergelijke functie in te stellen. Deze functie kan volgens de commissie best worden uitgeoefend door een lid van het assisterend academisch personeel. Ten slotte is de commissie van mening dat het semestersysteem dat wordt toegepast aan de UA enkele specifieke problemen met zich meebrengt. Hoewel in de eerste kandidatuur slechts een beperkt aantal examens wordt afgenomen na het eerste semester, is de mening geopperd dat het voor sommige studenten nadelig zou kunnen zijn dat zij reeds in januari, dit is na amper drie maanden universitair onderwijs te hebben genoten, worden geconfronteerd met definitieve examens. Anderzijds dient te worden erkend dat sinds de invoering van het semestersysteem de slaagcijfers zijn gestegen door de lagere examendruk in juni Vaardigheden van studenten De commissie is van mening dat het voor een jurist essentieel is over goede taalvaardigheden te beschikken, zowel in de moedertaal als in andere talen. Het bijbrengen van deze vaardigheden hoort echter in principe niet tot de taak van een universitaire opleiding. Daartegenover staat dat men niet blind mag zijn voor de gebrekkige talenkennis van de huidige generatie instromende studenten. Een oplossing hiervoor dient volgens de commissie, althans voor wat betreft de vaardigheden in andere talen dan de moedertaal, gezocht te worden in een systeem waarbij de studenten bij het begin van het academiejaar worden geconfronteerd met taalexamens. Dit kan eventueel worden gespreid over de twee kandidaturen. Het cijfer van de studenten die slagen, wordt opgenomen in de reeks van examencijfers van het einde van het academiejaar. De studenten die niet zijn geslaagd, zouden gedurende het academiejaar verplicht moeten worden hun tekorten op te halen, en op het einde van het academiejaar opnieuw een examen af te leggen. De taalopleidingsonderdelen zouden op die manier tot het programma behoren, doch mogen niet de plaats innemen die toekomt aan algemeen menswetenschappelijke en juridische opleidingsonderdelen. 10/ DE OPLEIDINGEN RECHTEN EN NOTARIAAT IN VERGELIJKEND PERSPECTIEF