INHOUD Voorwoord 15 Hoofdstuk 1 Oriëntatie op de verpleegkunde 17 Inleiding 17 Leerdoelen 18 Leerkern 18 1.1 Op zoek naar een definitie van verpleegkunde 18 1.1.1 Verpleegkunde in de loop van de geschiedenis 18 1.1.2 Verpleegkunde volgens de wettelijke reglementering 21 1.1.3 Verpleegkunde volgens het beroepsprofiel van de Vlaamse Onderwijsraad 24 1.1.4 Functiedifferentiatie en verpleegkundige beroepsprofielen volgens de Vlaamse Verpleegunie 27 1.1.4.1 Wat is functiedifferentiatie 29 1.1.4.2 De uitgangspunten: functiehuis, van novice tot expert en het instapprofiel 30 1.1.4.3 De verpleegkundige functies en profielen 32 1.1.5 Het beroepsprofiel voor de verpleegkundige in Nederland 37 1.1.5.1 De verpleegkundige (artikel 3 Wet BIG, hbo-bachelor) 38 1.1.5.2 De Verpleegkundig specialist (artikel 14 Wet BIG, hbo-master) 38 1.1.5.3 De zorgkundige (artikel 34 Wet BIG, mbo-4); De allround zorgkundige (artikel 34 Wet BIG, Associate Degree) 39 1.1.5.4 Voorschrijfbevoegdheid voor verpleegkundigen 40 1.1.6 Verpleegkunde in relatie tot andere hulpverleners 40 1.1.7 Verpleegkunde volgens de maatschappij 41
6 INHOUD 1.1.8 Professioneel zelfbeeld van verpleegkundigen in de algemene Belgische ziekenhuizen en het belang hiervan voor de toekomst van het beroep 42 1.2 Van verpleging naar verpleegkunde: de weg van professionalisering en theorievorming 44 1.2.1 Gevolgen van deze evolutie 44 1.2.2 Kenmerken van professionalisering 44 1.2.3 Ontstaan van verplegingswetenschap 46 1.2.4 Belang van verplegingswetenschap 46 1.2.5 Profilering van de verpleegkunde 47 1.2.6 Relatie tussen theorie en praktijk 47 1.2.6.1 De kloof tussen theorie en praktijk 47 1.2.6.2 Generische kennis en specifieke kennis 49 1.2.7 Toekomstvisie op de verpleegkundige en verzorgende beroepen 49 1.2.7.1 Hoger opgeleid 50 1.2.7.2 Verstandige mix 50 Besluit 50 Hoofdstuk 2 Organisatie van de gezondheidszorg 53 Inleiding 53 Leerdoelen 54 Leerkern 54 2.1 Evolutie in de sector van de gezondheidszorg 54 2.1.1 Veranderingen in de samenleving 54 2.1.1.1 Hoger opleidingsniveau en meer verantwoordelijkheid voor eigen gezondheid 54 2.1.1.2 Eis tot en accent op kwaliteit 55 2.1.1.3 De socio-economische realiteit 56 2.1.1.4 Evolutie in het denken over gezondheid 58 2.1.1.5 Toenemend aantal buitenlandse patiënten/migranten 59 2.1.1.6 Veroudering en ontgroening van de bevolking) 60 2.1.2 Evolutie binnen de medische wetenschap 61 2.1.2.1 Levensverwachting en kwaliteit van leven 61 2.1.2.2 Grotere nadruk op technologie (medisch-technische en intensieve diensten) 62 2.1.2.3 Toenemend gebruik van informatica 63 2.1.2.4 Het aantal hyperspecialisaties neemt toe 63 2.1.2.5 Onderzoeks- en behandelingsmethoden verfijnen steeds meer en worden efficiënter 64 2.1.2.6 De huidige diagnosemogelijkheden zijn soms groter dan de behandelingsmogelijkheden 64 2.2 Organisatie van de gezondheidszorgvoorzieningen 65
INHOUD 7 2.2.1 Preventieve en curatieve gezondheidszorg 65 2.2.2 Intra-, extra- en transmuraal 65 2.2.3 Echelonnering 66 2.2.3.1 Het begrip echelonnering 66 2.2.3.2 Doel van de echelonnering 66 2.2.3.3 Criteria bij het maken van de indeling 66 2.2.3.4 Bespreking van de verschillende echelons (trappen, lijnen) 67 2.2.4 De gezondheidszorg in België 68 2.2.4.1 Bevoegdheden van de verschillende bestuursniveaus in België 68 2.2.4.2 Overzicht van de medische diensten in België 70 2.3 De werkomgeving van de verpleegkundige 81 2.3.1 Algemeen 81 2.3.2 Concrete tewerkstelling 81 2.3.3 Magneet ziekenhuizen (Magnet Hospitals) 87 2.3.3.1 Wat is een Magneet ziekenhuis? 87 2.3.3.2 Het magneetconcept en de Nursing Work Index 89 2.3.3.3 Accreditering 90 2.4 Impact van Europa op de gezondheidszorg in België 91 2.4.1 Inleiding 91 2.4.2 Het verdag van Maastricht 91 2.4.3 Vrij verkeer in de Europese Unie 93 2.4.3.1 Vrij verkeer van personen 93 2.4.3.2 Vrij verkeer van diensten 94 2.4.4 Europese referentiecentra 95 2.4.5 De Europese Unie: Sociaal Beleid en Volksgezondheid 96 2.4.6 Europa en het Hoger onderwijs: De Bolognaverklaring en de Europese richtlijn 2005/36/EC 97 Hoofdstuk 3 Visies in de verpleegkunde 99 Inleiding 99 Leerdoelen 100 Leerkern 100 3.1 De begrippen visie en concept 100 3.2 Mensvisies 101 3.2.1 Mensvisies algemeen 101 3.2.2 Individuele mensvisies 103 3.2.3 Een mensvisie voor de verpleegkunde 103 3.2.3.1 Reductionistische mensvisie, reductionisme en het medisch model 104
8 INHOUD 3.2.3.2 Holistische mensvisie, holisme en humanistische geneeskunde 105 3.2.3.3 Holisme en reductionisme: een complementaire benadering 107 3.2.3.4 Bruikbaarheid van reductionisme en holisme 108 3.2.3.5 Het holisme: een bruikbare mensvisie voor de verpleegkunde 109 3.3 Visie op gezondheid 109 3.3.1 Samenhang met mensbeeld 109 3.3.2 Gezondheid en ziekte: een omschrijving van de begrippen 110 3.4 Visie op zorg als kernbegrip in de verpleegkunde 111 3.4.1 Het concept zorg in het algemeen 112 3.4.2 Zorg: zorgbehoefte en zorgaanbod 112 3.4.3 Zelfzorg of basiszorg 113 3.4.3.1 Omschrijving 113 3.4.3.2 Voorwaarden voor zelfzorg 113 3.4.3.3 Kenmerken van zelfzorg 114 3.4.3.4 Zelfzorg bij gezonden 114 3.4.3.5 Zelfzorg bij zieken 114 3.4.3.6 Zelfhulptechnieken en zelfhulpgroepen in verband met ziekte 116 3.4.3.7 Voordelen van zelfzorg 118 3.4.4 Mantelzorg 118 3.4.4.1 Omschrijving 118 3.4.4.2 Kenmerken van zelfzorg 118 3.4.4.3 Takenpakket van mantelzorgers 119 3.4.4.4 Voordelen van mantelzorg (toegepast in een instelling) 120 3.4.4.5 Kwetsbaarheid en andere nadelen van mantelzorg 120 3.4.5 Professionele zorg 121 3.4.5.1 Omschrijving 121 3.4.5.2 Kenmerken van professionele zorg 122 3.4.5.3 Verpleegkundige zorg volgens Benner en Wrubel 123 3.4.5.4 Relatie tussen verpleegkundige en patiënt 123 3.4.5.5 Betekenis van de zorg voor de zorgontvanger 124 3.4.6 Zorgmix (zorgketen) 125 Hoofdstuk 4 Verpleegkundige theorieën en modellen 127 Inleiding 127 Leerdoelen 127 Leerkern 128 4.1 Verpleegkundige theorieën en modellen in het algemeen 128 4.1.1 Definitie 128 4.1.2 De functies van verpleegkundige theorie 128 4.1.3 Indeling van de verpleegkundige theorieën (en afgeleide modellen) 129
INHOUD 9 4.1.4 Relatie tussen verpleegkundige theorie en verpleegkundig model 131 4.1.5 Belang van de verpleegmodellen 132 4.1.6 Indeling van de verpleegkundige theorieën en afgeleide modellen 132 4.1.6.1 Zelfzorgtheorie 133 4.1.6.2 Adaptatietheorieën 133 4.1.6.3 Relatietheorieën 134 4.1.6.4 Holistische theorieën 134 4.1.6.5 Interactionistische theorieën 134 4.1.6.6 Behavioristische theorieën of gedragstheorieën 135 4.2 Bespreking van een aantal verpleegkundige modellen 136 4.2.1 Het zelfzorgmodel van Virginia Henderson 137 4.2.1.1 Omschrijving 137 4.2.1.2 Voordelen en beperkingen van het model 138 4.2.2 Het zelfzorgmodel van Orem 138 4.2.2.1 Algemeen 138 4.2.2.2 De theorie van de zelfzorg 139 4.2.2.3 De theorie van het zelfzorgtekort 140 4.2.2.4 De theorie van het verpleegkundig handelen (verpleegkundig vermogen) 141 4.2.2.5 Voordelen en beperkingen van het model 141 4.2.3 Interactiemodellen 142 4.2.3.1 Het model van Orlando 142 4.2.3.2 Het model van King 142 4.2.4 Het adaptatiemodel van Callista Roy 143 4.2.4.1 Omschrijving 143 4.2.4.2 Behoeften ingedeeld volgens modi 144 4.2.4.3 De mens als adaptief systeem 144 4.2.4.4 De functie van de verpleegkundige volgens Roy 145 4.2.4.5 Voor- en nadelen van het model 145 4.2.5 Het holistisch model van M. Grypdonck, gebaseerd op M. Rogers en C. Roy 146 4.2.5.1 Omschrijving 146 4.2.5.2 De begrippen rollen, relaties en milieu 146 4.2.6 Het Neuman-Systems Model 147 4.2.6.1 Inleiding 147 4.2.6.2 De theorieën en concepten 147 4.2.6.3 Het model en de samenhang tussen de concepten 148 4.2.6.4 Neuman over anamnese, doelstellingen en interventies 150 4.6.2.5 Besluit 151 Besluit 152
10 INHOUD Hoofdstuk 5 Integrerende Verpleegkunde (IV) 153 Inleiding 153 Leerdoelen 153 Leerkern 154 5.1 Ontstaan van IV 154 5.2 Basisfilosofie van IV 154 5.2.1 Verantwoordelijkheid als kernbegrip van IV 154 5.2.2 De holistische mensvisie van Martha Rogers 155 5.2.2.1 Uitgangspunten en wezenskenmerken 155 5.2.2.2 De mens als unieke en globale eenheid 155 5.2.2.3 Voortdurende wisselwerking in een open systeem 156 5.2.2.4 Het menselijk leven: irreversibel en in één richting 157 5.2.2.5 Het menselijk leven: patroon en organisatie 159 5.2.2.6 Abstraheren, symboliseren, verbeelding en gevoel 159 5.3 Doelstellingen van IV 160 5.4 Hulpmiddelen voor IV 160 5.4.1 Heroriëntering van de functies 160 5.4.1.1 Taaktoewijzing 160 5.4.1.2 Patiëntentoewijzing 161 5.4.2 Systematisch verpleegkundig handelen 162 5.4.3 Verbeteren van de communicatie 162 5.4.4 Optimaliseren van de verpleeguren 162 Besluit 163 Hoofdstuk 6 Systematisch Verpleegkundig Handelen (SVH) 165 Inleiding 165 Leerdoelen 165 Leerkern 166 6.1 Plaats van het SVH 166 6.2 Methodisch werken in de verpleegkunde 166 6.2.1 Hoe problemen benaderen? 166 6.2.1.1 Met gissen en missen ( trial and error ) 166 6.2.1.2 Intuïtief 167 6.2.1.3 Vanuit traditie 167 6.2.1.4 Een meer wetenschappelijke benadering: systematisch en doelgericht 167 6.2.2 Wie heeft baat bij het methodisch werken in de verpleegkunde? 168 6.2.2.1 De patiënt (cliënt, resident, bewoner) 168 6.2.2.2 De verpleegkundige 168 6.2.2.3 De organisatie 168 6.3 SVH als een cyclisch proces 169
INHOUD 11 6.3.1 Algemeen 169 6.3.2 Fase 1: Gegevens verzamelen 169 6.3.2.1 Omschrijving 169 6.3.2.2 Welke gegevens verzamelen? 171 6.3.2.3 Wanneer gegevens verzamelen? 171 6.3.2.4 Bronnen voor gegevensverzameling 172 6.3.2.5 Hulpmiddelen voor het hanteren en communiceren van gegevens 173 6.3.3 Fase 2: Verpleegproblemen vaststellen 177 6.3.3.1 Overgang van gegevensverzameling naar probleemformulering 177 6.3.3.2 Wanneer ontstaan verpleegproblemen? 178 6.3.3.3 Soorten verpleegproblemen 179 6.3.4 Fase 3: Doelstellingen bepalen en evaluatiecriteria aangeven 180 6.3.4.1 Doelstellingen 180 6.3.4.2 Evaluatiecriteria 181 6.3.5 Fase 4: Acties plannen en uitvoeren 182 6.3.5.1 Planningsproces 182 6.3.5.2 Acties uitvoeren 183 6.3.6 Fase 5: Het proces evalueren en bijsturen 183 6.3.6.1 Functie 183 6.3.6.2 Redenen om te evalueren 183 6.3.6.3 Evaluatievragen 183 Hoofdstuk 7 Basisprincipes met betrekking tot verplegingstechnieken 185 Inleiding 185 Leerdoelen 185 Leerkern 186 7.1 Bepaling van een verplegingstechniek (manuele vaardigheid) 186 7.2 Belang van technieken in de verpleegkunde 186 7.3 De basisprincipes in verband met verplegingstechnieken 187 7.3.1 Algemeen 187 7.3.2 Basisprincipe 1: Hygiëne en steriliteit 187 7.3.3 Basisprincipe 2: Veiligheid en het voorkomen van specifieke gevaren 189 7.3.4 Basisprincipe 3: Beleving van de patiënt 189 7.3.5 Basisprincipe 4: Zelfzorg en inspraak van de patiënt 192 7.3.6 Basisprincipe 5: Comfort 193 7.3.7 Basisprincipe 6: Ergonomie 194 7.3.8 Basisprincipe 7: Economie 194 7.3.9 Basisprincipe 8: Ecologie 195 Besluit 195
12 INHOUD Hoofdstuk 8 Verpleegkundige diagnostiek 197 Inleiding 197 Leerdoelen 198 Leerkern 198 8.1 De term diagnose in evolutie 198 8.2 Het begrip verpleegkundige diagnose 199 8.2.1 Verpleegkundige diagnostiek: algemeen 199 8.2.2 Verschil tussen een medische en een verpleegkundige diagnose 200 8.3 Multi-disciplinaire problemen 202 8.4 Welzijnsdiagnosen 202 8.5 Functie van verpleegkundige diagnostiek 203 8.6 Verpleegkundige diagnostiek: twee dimensies 204 8.6.1 Verpleegkundige diagnostiek als proces 204 8.6.2 Verpleegkundige diagnostiek als product 205 8.6.3 Relatie tussen verpleegkundige diagnose als proces en als product 207 8.7 Taxonomie 207 8.7.1 Definitie 207 8.7.2 Doel van de taxonomie: algemeen 208 8.7.3 Taxonomie met betrekking tot het classificeren van verpleegkundige diagnoses 208 8.7.4 Classificatiesystemen met betrekking tot andere fasen van het verpleegproces 210 8.7.4.1 Nursing Intervention Classification (NIC) 210 8.7.4.2 Nursing Outcomes Classification (NOC) 214 8.7.5 Het gebruik van verpleegkundige zorgresultaten in de verpleegkundige praktijk 216 8.7.5.1 Het verpleegplan 216 8.7.5.2 Het tijdstip van meten 217 8.7.5.3 Gebruik van beoordelingsschalen 218 8.7.6 Taxonomie van Verpleegkundige Zorgresultaten 218 8.8 Problemen bij de ontwikkeling en classificatie van verpleegkundige diagnoses 219 8.9 Verpleegkundige informatica en het elektronisch patiëntendossier 220 8.9.1 Definitie verpleegkundige informatica 220 8.9.2 Het elektronische patiënten dossier (EPD) 221 8.9.3 Classificaties en ordeningen 221 8.10 Opmerkingen en besluit 222 Opmerkingen en besluit 224
INHOUD 13 Hoofdstuk 9 Zorgcoördinatie en klinische zorgpaden: twee voorbeelden van zorgmanagement 225 Inleiding 225 Leerdoelen 226 Leerkern 226 9.1 Zorgcoördinatie 226 9.1.1 Definitie en omschrijving 226 9.1.2 Zorgcoördinatie in de verpleegkunde 226 9.1.3 Functie en betekenis van zorgcoördinatie 227 9.1.4 Niveaus van zorgcoördinatie 229 9.1.5 Voor zorgcoördinatie vereiste vaardigheden en attitudes 230 9.2 Klinische paden 231 9.2.1 Definitie en omschrijving 231 9.2.2 Klinische paden als concept 232 9.2.3 Klinische paden als proces 234 9.2.4 Klinische paden als methode 234 9.2.5 Het klinische pad als product 236 9.3 Netwerk klinische paden 237 9.4 Besluit 237 Hoofdstuk 10 Evidence-Based Practice in de verpleegkundige zorg 239 Inleiding 239 Leerdoelen 240 Leerkern 241 10.1 Evidence-based medicine en evidence-based practice 241 10.2 Wat is evidence? 242 10.3 De hiërarchie in de evidence 242 10.4 EBP, richtlijnen en protocollen 244 10.5 Implementatie van evidence-based practice 246 10.6 Internationale en nationale ontwikkelingen in evidence-based nursing 248 10.6.1 Hinderpalen voor Evidence-Based Nursing 249 10.6.2 Ontstaan Cochrane Nursing Care Field 249 10.6.3 Evidence-based nursing in Vlaanderen 251 10.6.4 Het Belgian Centre for Evidence-Based Medicine (CEBAM): The Belgian branche of the Dutch Cochrane Centre 253 10.6.5 De Belgian Inter-university Collaborative Centre for Evidence-based Practice (BICEP) 255 10.6.6 EBM-Practice-Net 255
14 INHOUD Hoofdstuk 11 Minimale Verpleegkundige gegevens (MVG) 257 Inleiding 257 Leerdoelen 258 Leerkern 258 11.1 Definities 258 11.2 Waarom minimale gegevens registreren? 258 11.3 De MVG-registratie van 1988-2007 259 11.4 Actualisering van de MVG-registratie 260 11.4.1 Waarom actualisering? 260 11.4.2 Nursing Intervention Classification (NIC) als taal en kader voor de actualisering van MVG 262 11.4.3 Het verschil tussen MVG en NIC 262 Hoofdstuk 12 Zorglogistiek 265 Inleiding 265 Leerdoelen 265 Leerkern 266 12.1 Industrial engineering 266 12.1.2 Systeem- en procesdenken 266 12.1.3 Probleemoplossingsattitude 267 12.2 Zorglogistiek in zorginstellingen 268 12.3 Types zorglogistiek 268 12.4 Kwaliteitsverbeteringsconcepten 270 12.4.1 Lean thinking in de gezondheidszorg 271 12.4.2 Six Sigma en Lean Six Sigma 272 12.4.3 Andere concepten 274 12.5 Trends in zorglogistiek 275 Bijlage 1 A-B-C handelingen: Aangepaste versie 9 juni 2007 L 277 Bijlage 2 De zorgkundige 285 Bijlage 3 Zelfzorgbehoeften volgens Orem 289 Bijlage 4 Het Neuman Systems model 291 Bijlage 5 Lijst met mogelijke sterke en zwakke punten van patiënten vanuit het verpleegmodel van M. Grypdonck 293 Bijlage 6 Model voor gegevensverzameling volgens het verpleegmodel van M. Grypdonck, gebaseerd op M. Rogers en C. Roy 295 Bijlage 7 De functionele gezondheidspatronen volgens M. Gordon 297 Bibliografie 301 Trefwoordenlijst 313