De vitaliteit van het schadeloosstellingsrecht in onteigeningszaken

De vitaliteit van het schadeloosstellingsrecht in onteigeningszaken

ISBN 978-90-78066-52-1 ISSN 1574-1915 NUR 820-823 2011, J.A.M.A. Sluysmans Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgeverij. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16h tot en met 16m Auteurswet 1912 jo. het Besluit van 27 november 2002, Stb. 2002, 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken dient men zich tot de Stichting Instituut voor Bouwrecht te wenden. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

De vitaliteit van het schadeloosstellingsrecht in onteigeningszaken Een studie naar theorie en praktijk PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op dinsdag 28 juni 2011 klokke 13.45 uur door Jacobus Antonius Maria Alexander Sluysmans geboren te Heerlen in 1975

Promotiecommissie Promotoren: prof. mr. T. Barkhuysen prof. mr. P.C.E. van Wijmen (Tilburg University) Overige leden: prof. mr. D.W. Bruil (Rijksuniversiteit Groningen) prof. mr. J.E.M. Polak prof. mr. B.P.M. van Ravels (Radboud Universiteit Nijmegen) prof. dr. W.J.M. Voermans

Voorwoord De onteigenings- en cassatieadvocaat J.H. de Brauw sprak als voorzitter van de Nederlandse Juristen Vereniging op de 85 e vergadering van die vereniging - die op 26 en 27 juni 1959 werd gehouden in het Gemeentelijk Concertgebouw te Haarlem - zijn gehoor als volgt toe: Het is een stelling, die alleen door haar veelvuldige herhaling de uiterlijke schijn van waarheid heeft, dat onteigeningsrecht iets bijzonder ingewikkelds, onbegrijpelijks en zelfs geheimzinnigs is, zodat slechts enkelen daarvan verstand kunnen hebben. Niets is minder waar. Het onteigeningsrecht vormt een beperkt en overzichtelijk gebied, dat, ondanks alle steeds wisselende en soms ingewikkelde problemen ieder zich eigen kan maken met niet meer moeite dan andere gebieden des rechts. Die woorden bevatten nu, meer dan vijftig jaar later, nog veel waarheid. Het onteigeningsrecht wordt door velen gezien als een bijzonder rechtsgebied, met een eigen procesrecht, vol schadeleerstukken die het karakter hebben van een mandarijnenwetenschap en beoefend door een kleine club van vooral heren op leeftijd. Bij nadere bestudering blijkt dat beeld echter onjuist. Het onteigeningsrecht bewoont weliswaar een zolderkamer, maar dan toch een bijzonder frisse en propere zolderkamer in het huis van het Nederlands recht, waarbinnen (vandaag de dag) ook betrekkelijk veel jonge juristen zij het wel pas na voltooiing van hun rechtenstudie - vol enthousiasme hun weg weten te vinden. Ik ben zelf bij toeval in het onteigeningsrecht terechtgekomen. Als beginnend advocaat mocht ik werken onder de hoede van Mr J.G. de Vries Robbé, zowel toen als nu een van de grote namen binnen het Nederlandse onteigeningsrecht. Aan zijn hand ben ik dit fascinerende rechtsgebied binnengewandeld om tot de ontdekking te komen hoe mooi met name het schadeloosstellingsrecht in onteigeningszaken in elkaar steekt. Zoals Telders al in 1968 met recht noteerde: In het onteigeningsrecht kruisen de regels niet, zo min als de stralen van de zon. ( ) Aan het begin staat niets anders dan het gebod: schadeloos te stellen voor (niets anders dan) onteigening, zonder uitzondering, in volledigheid. Geïnspireerd door deze gaafheid van het schadeloosstellingsrecht in onteigeningszaken en voorzien van in een periode van meer dan tien jaar opgedane (praktijk) kennis heb ik in september 2009 contact gezocht met Tom Barkhuysen en Peter van Wijmen om de mogelijkheden van een buitenpromotie te bespreken. Dit contact heeft geresulteerd in het voorliggende boek. Uiteraard dank ik mijn beide promotores voor hun enthousiasmerende begeleiding en hun steeds snelle respons op mijn concepten die het mij mogelijk maakte dit proefschrift in betrekkelijk korte tijd af te ronden. v

Voorwoord Ik dank ook zowel mijn secretaresse Leonora Bloem, die de voorbije anderhalf jaar vele (type)uren aan het manuscript heeft besteed en de stapels geraadpleegde literatuur keer op keer opnieuw op orde heeft weten te brengen, als mijn (advocaat-)stagiaire Gina de Graaff, die zorgde voor de vloeiende summary. Tot slot - maar wel in de voornaamste plaats - dank ik mijn lieve echtgenote, Elske, zonder wier onvoorwaardelijke steun ik niet in staat zou zijn geweest om dit werk te voltooien. Dit onderzoek is afgerond op 1 mei 2011. Met latere rechtspraak of publicaties is geen rekening gehouden. Jacques Sluysmans Den Haag, mei 2011 vi

Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van afkortingen v xi Hoofdstuk 1 Inleiding 1 1.1 Opzet 1 1.2 Onderzoeksmethode 5 1.3 Leeswijzer 7 Hoofdstuk 2 De wording van de wet van 1851 9 2.1 Inleiding 9 2.2 De invloed van Napoleon 9 2.3 De roep om een eigen wet 11 2.4 De wet van 1841 14 2.5 De Grondwet van 1848 20 2.6 De Onteigeningswet van 1851 22 2.7 Bevindingen 29 Hoofdstuk 3 De opstelling van de rechter ten aanzien van het onteigeningsrecht 31 3.1 Inleiding 31 3.2 Schets van de gerechtelijke onteigeningsprocedure 32 3.3 Het karakter van de onteigeningsprocedure 35 3.4 Eerste fase: de procedure leidende tot het onteigeningsvonnis 41 3.4.1 Procedurekeuze 41 3.4.2 Benoeming van een derde 42 3.4.3 Depot 44 3.4.4 Interveniënten 46 3.4.5 Weersproken derde 48 3.4.6 Verzet 50 3.4.7 Cassatieverklaring 51 3.4.8 Toepasselijkheid van burgerlijk procesrecht 53 3.5 Tweede fase: de procedure leidende tot het schadeloosstellingsvonnis 54 3.5.1 Getuigenbewijs 54 3.5.2 Positie van niet toegelaten derden 55 3.5.3 Hoor en wederhoor 55 3.5.4 Vereenzelviging 57 3.5.5 Volledige schadeloosstelling 58 vii

Inhoudsopgave 3.5.6 Economisch eigenaar 59 3.5.7 Huurder van niet-bedrijfsruimte 59 3.5.8 Kosten van bijstand 61 3.6 Bevindingen 63 Hoofdstuk 4 De volledige schadeloosstelling: basisregels 67 4.1 Inleiding 67 4.2 De coup van 1864 69 4.3 Rechtstreeks en noodzakelijk gevolg van onteigening 72 4.3.1 Onteigening als oorzaak 72 4.3.2 Rechtstreeks gevolg 74 4.3.3 Noodzakelijk gevolg 76 4.4 Ficties 78 4.5 Peildatum 80 4.6 Ficties bij waardering 81 4.6.1 Algemeen 81 4.6.2 Veronderstelde vrijwilligheid 82 4.6.3 Schadeverhogende activiteiten na terinzagelegging 83 4.6.4 Eliminatie 84 4.6.5 Egalisatie 87 4.6.6 Bijzondere geschiktheid 93 4.6.7 De maatman bij bijkomende schade 98 4.6.8 De kapitalisatiefactor 100 4.6.9 De gefixeerde vergoeding 102 4.6.10 Kosten van bijstand 102 4.7 Bevindingen 104 Hoofdstuk 5 Het rechterlijk streven naar volledige schadeloosstelling 107 5.1 Inleiding 107 5.2 De nuancering van basisficties 107 5.3 De uitbreiding van het begrip onteigening 108 5.4 Ontwikkeling in rechtstreeks en noodzakelijk gevolg 110 5.5 Nuancering van de peildatum 116 5.6 Nuancering van tervisielegging 118 5.7 Nuancering van invloed van bestemmingsplan 119 5.8 Onwinbare bodembestanddelen 129 5.9 Nuancering van de objectieve benadering 131 5.10 Bevindingen 133 Hoofdstuk 6 Rechtsvinding 137 6.1 Inleiding 137 6.2 Theorie van rechtsvinding 137 viii

Inhoudsopgave 6.3 Taalkundige interpretatie 142 6.4 De bedoeling van de wetgever 142 6.4.1 Procesregels 142 6.4.2 Schaderegels 146 6.5 Systematische argumentatie 148 6.6 Evaluatieve argumentatie 152 6.6.1 Algemeen 152 6.6.2 Beginselen 152 6.6.2.1 Algemene rechtsbeginselen 152 6.6.2.2 Beginselen van onteigeningsrecht 154 6.6.2.3 Regels 155 6.7 Bronnen van legitimatie 157 6.7.1 Wet, beginselen en rechtspraak 157 6.7.2 Europees recht 157 6.7.3 Doctrine 159 6.8 Bevindingen 160 Hoofdstuk 7 De wetswijziging van 1981 163 7.1 Inleiding 163 7.2 De aanloop naar de wetswijziging 164 7.3 Analyse van het wetsontwerp 167 7.4 Bevindingen 175 Hoofdstuk 8 De procedure in feitelijke aanleg 177 8.1 Inleiding 177 8.2 De positie van de deskundigen 179 8.2.1 Regels rondom deskundigen 184 8.2.1.1 Algemeen 184 8.2.1.2 Materiële waarborgen 187 8.2.1.3 Procedurele waarborgen 188 8.2.1.4 Bevindingen 195 8.2.2 Duur van de procedure 197 8.2.3 Gespecialiseerde rechtspraak 202 8.2.4 Hoger beroep 206 8.3 Bevindingen 211 Hoofdstuk 9 De invloed van Europees recht 213 9.1 Inleiding 213 9.2 Artikel 6 EVRM 213 9.3 Artikel 1 EP 220 9.4 Het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie 231 9.5 Bevindingen 232 ix

Inhoudsopgave Hoofdstuk 10 Samenvattende slotbeschouwingen en aanbevelingen 233 10.1 Inleiding 233 10.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen 234 10.3 Aanbevelingen 240 10.3.1 Introductie 240 10.3.2 Opschonen 240 10.3.3 Procesregels 242 10.3.3.1 Algemeen 242 10.3.3.2 Versnellingen 242 10.3.3.3 Verbeteringen 244 10.3.3.4 Wat (toch) geen wijziging behoeft 250 10.3.4 Schaderegels 250 10.3.5 Praktische toepassing 253 10.3.6 Slotsom 256 Samenvatting 259 Summary 263 Résumé 267 Lijst van geraadpleegde literatuur 271 Jurisprudentieregister 301 Kernbepalingen 311 Lijst van geraadpleegde deskundigen 327 Curriculum vitae 329 Trefwoordenregister 331 x