Ondersteuning interactieve planvorming Gouwe Wiericke Datum: 26 maart 2007 Instituut voor Milieuvraagstukken Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen Vrije Universiteit De Boelelaan 1087 1081 HV AMSTERDAM Tel. 020-5989 555 Fax. 020-5989 553 E-mail: info@ivm.falw.vu.nl vrije Universiteit amsterdam
1. Projectplan Instituut voor Milieuvraagstukken Titel: Project: Interactieve planvorming in Gouwe-Wiericke uitvoering binnen consortium Waarheen met het veen? Opdrachtnemer: Instituut voor Milieuvraagstukken Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen Vrije Universiteit De Boelelaan 1087 1081 HV AMSTERDAM Tel. 020-5989 555 Fax. 020-5989 553 E-mail: info@ivm.falw.vu.nl Administratie: Afdeling Financiën IVM/VU De Boelelaan 1087 Amsterdam ABN Bank rekeningnr. 48.81.63.307 Kamer van Koophandel nr: KvK40530948 BTW registratienr: NL 00.25.61.03.7B.01 Opdrachtgever: Provincie Zuid Holland Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Zie: (Hoofdstuk 4: Organisatie) Uitvoering en kosten: Verantwoordelijk afdelingshoofd: Financieel contactpersoon: Onderzoeksleiding: Uitvoering: Review: Periode: Totale onderzoekskosten: (excl. 19 % BTW) Dr. R. Janssen Drs. J. Mes Ron Janssen Ron Janssen, Gustavo Arciniegas, Nancy Omtzigt Deze offerte geldt voor een periode van zes maanden na de op het voorblad vermelde datum.
2. Ondersteuning interactieve planvorming Gouwe Wiericke 2.1 Inleiding Er moet iets gebeuren om de veenweidegebieden in het westen van het land voor de langere termijn te behouden. Om de weidegebieden in stand te houden moet er bemalen worden, maar dit leidt tot inklinking van het veen, meer verzilting en waterbeheerskosten. Het gaat om het ontwikkelen, samen met belanghebbenden, van een samenhangende visie op veenweidegebieden, die rekening houdt met waterbeheer, bodem, ruimtegebruik, natuur, cultuurhistorie en klimaat. In deze inleiding wordt eerst ingegaan op het overkoepelend onderzoeksproject Waarheen met het Veen waarvan dit project deel uitmaakt. Vervolgens wordt ingegaan op de specifieke rol van dit project in dit programma. In Hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de afbakening van het studiegebied. De onderzoeksopzet is opgenomen in hoofdstuk 3 en tot slot organisatorische opmerkingen in hoofdstuk 4. Waarheen met het veen! In het onderzoeksproject Waarheen met het Veen? werken onderzoekers samen met vertegenwoordigers van beleid, beheer en gebruik, aan mogelijke oplossingen op korte en langere termijn, waarbij ook wordt geanticipeerd op effecten van klimaatverandering. Centraal daarin staat de rol van het waterbeheer. In Waarheen met het Veen? gaan we verschillende mogelijkheden voor waterbeheer onderzoeken op hun effecten en kansen voor de waterveiligheid, de waterkwaliteit, de natuur, de landbouw, de recreatie, de landschappelijke kwaliteit en de uitstoot van broeikasgassen. Want pas als je weet wat gevolgen zijn van keuzes, ook op de langere termijn, kun je verantwoorde besluiten nemen. Overigens vindt voor het aspect broeikasgasemissies afstemming plaats met onderzoek dat in het kader van het Bsik-programma Ruimte voor Klimaat wordt uitgevoerd. Doel van het deelproject van IvM-VU is op interactieve wijze kennis ontwikkelen en mobiliseren over lange-termijn consequenties van waterbeheer in relatie tot ruimtegebruik en natuur in het westelijk veenweidegebied. Er is sprake van een dilemma bij de toekomst van de veenweidegebieden: behoud van het landschap in deze gebieden met doorgaande ontwatering of behoud van de veenbodem. De doorgaande ontwatering leidt tot een bodemdaling van 0,5 tot 2 m per eeuw en veroorzaakt schade aan funderingen, kaden en infrastructuur, toenemende verzilting en hoge bemalingskosten. De melkveehouderij staat onder druk door landbouwhervormingen en toenemende verstedelijking. Waterkwaliteit is, zeker bij invoering van de Europese Kaderrichtlijn Water, ook een knelpunt. Het project Waarheen met het Veen? wordt uitgevoerd en begeleid door een breed samengesteld consortium van partijen uit beleid, beheer, gebruik en onderzoek in het veenweidegebied. Het consortium fungeert als Community of Practice: een groep betrokkenen die via het vrijelijk uitwisselen van kennis leert en de kennis toepast. Het project maakt deel uit van het Bsik programma Leven met Water. Financiering vindt vanuit
dit programma plaats, met cofinanciering van participerende departementen, provincies en hoogheemraadschappen. Een belangrijk studiegebied is het gebied dat wordt omsloten door de Meije, Grecht en Oude Rijn (Bodegraven Noord plus de polder Zegveld). Voor dit gebied zijn al veel hydrologische modelberekeningen gedaan met hun effecten op de bodemdaling. Beleidspartners van het consortium in Gouwe Wiericke zijn de Provincie Zuid Holland en de Hoogheemraadschappen De Stichtse Rijnlanden en Rijnland. Onderzoekspartners zijn: Alterra, CLM, MNP, Royal Haskoning, RWS-RIZA, LEI en de Universiteit Utrecht en Vrije Universiteit. 2.2 Interactieve planvorming in veenweidegebieden Dit deelproject van Waarheen met het Veen wordt uitgevoerd door het Instituut voor Milieuvraagstukken van de Vrije Universiteit. Het project richt zich op iedereen die betrokken is bij de ruimtelijke planvorming in het veenweidegebeid. Het doel van het project is beschikbare informatie zo te ordenen en presenteren dat deze informatie door alle betrokkenen gebruikt kan worden.voor het maken van keuzes in de planvorming. Het project gaat over ruimtelijke informatie. Kaarten in allerlei vormen spelen dan ook een belangrijke rol. Met de computer kunnen kaarten op veel verschillende manieren worden gecombineerd en gepresenteerd. Zo wordt geprobeerd de kaarten af te stemmen op de informatiebehoefte van de betrokkenen. Het project kijkt ook naar andere vormen van presentatie. Zo kunnen bijvoorbeeld de gevolgen van een veranderend waterpeil in een virtuele omgeving worden afgebeeld. Op deze manier kunnen betrokkenen zich de modeluitkomsten beter voorstellen. Tot slot zal het project aandacht besteden aan het gebruik van informatie bij onderhandelingen over ruimtelijke plannen. Het project heeft twee doelen: 1. Ontwerpen en implementeren van instrumenten voor de ondersteuning van interactieve planvorming in veenweidegebieden. 2. Integreren en communiceren van binnen het consortium gegenereerde kennis over veenweidebeheer t.b.v. regionale plan- en besluitvormingsprocessen. Instrumenten voor beslissingsondersteuning en communicatie kunnen alleen worden ontwikkeld in de praktijk samen met betrokken beleidspartijen en andere stakeholders. Voor het vinden van een relevant casestudy gebied is contact gezocht met beleidspartners uit het consortium. Na een presentatie voor het project team Gouwe Wiericke en hierop volgend overleg met Rob Ligtenberg (projecteider Gouwe Wiericke), Ellen Mook (Programma team Groene Hart), Rini Bulterman (Provincie Zuid-Holland afd. water) en Hasse Goosen (Xplorelab Provincie Zuid-Holland) en Jeannette van Eck (Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden) is gekozen voor een gebied binnen Gouwe Wiericke.
3. Gouwe Wiericke: Veenweidelandschap in verandering Gouwe Wiericke is een veenweidegebied centraal in het Groene Hart. Het gebied bestaat uit de gemeenten Bodegraven en Reeuwijk en de aangrenzende delen van de gemeenten Boskoop, Gouda, Vlist en Woerden en valt geheel binnen de Provincie Zuid Holland. Het water in het oostelijk deel van het gebied wordt beheerd door het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en het westelijk deel door het Hoogheemraadschap van Rijnland. Het gebied is voor het grootste deel veenweidelandschap, dat hoog aangeschreven staat vanwege zijn natuurlijke en cultuurhistorische waarden. Het veenweidegebied kent ook problemen: bodemdaling die de fysieke houdbaarheid van het landschap ter discussie stelt, versnippering van het waterbeheer, een slechte waterkwaliteit in relatie tot KRWdoelstellingen en de veranderende economische positie van de melkveehouderij door besluitvorming in Europees verband (Strategische agenda Gouwe Wiericke 2007). Figuur 1 Gouwe Wiericke (Strategische agenda Gouwe Wiericke 2007) Bodegraven-Noord In de strategische agenda worden voor een aantal deelgebieden ontwikkelopgaven gedefinieerd. Voor de toekomst van Bodegraven Noord is behoud van het karakteristieke
veenweidelandschap en de daarvoor benodigde agrarische sector van belang. Dit betekent dat in dit gebied perspectief moet blijven voor de landbouw, welke wordt afgestemd op een duurzaam natuurlijk systeem van bodem en water. De ambitie beperkt zich niet tot de landbouw, maar richt zich ook op uitbreiding van de natuur, het oplossen van de wateropgave en het versterken van de recreatieve mogelijkheden. Inzet daarbij is realisatie van de ecologische hoofdstructuur voor zover de gronden aan te kopen zijn (Strategische agenda Gouwe Wiericke 2007). Figuur 2 Ontwikkelopgave Bodegraven-Noord (Strategische agenda Gouwe Wiericke 2007) Dit gebied leent zich uitstekend als case studie omdat voor dit gebied een duidelijke en gebiedsspecifieke ontwerpgave is gedefinieerd. De aan deze ontwerpopgave gekoppelde onderzoeksvragen vallen voor een belangrijk deel samen met de onderzoeksvragen en studiegebied van het project Waarheen met het Veen?. Het is dan ook te verachten dat kennis vanuit dit project zinvol kan worden ingezet.belangrijk zijn hierbij de volgende deelprojecten: Landbouw, innovatie, peilstrategieën en verbreding (WUR-LEI)
Natuur in het veenweidegebied (Universiteit Utrecht) Waterberging in het veenweidegebeid (RWS-RIZA) Veiligheid tegen overstromen in het veenweidegebied MNP Waterkwaliteit in het Veenweidegebied (RWS-RIZA) Broeikasgassen in het veenweidegebeid (MNP) Peilstrategieën en bodemdaling in Bodegraven-Noord en Zegveld (Alterra) Ontwerpopgaven voor Bodegraven-Noord en Zegveld (Royal Haskoning) Maatschappelijke kosten en baten van een functie-volgt-peil strategie voor Bodegraven- Noord en Zegveld (LEI) Effctiviteit van de positionering van een groenblauwe corridor tussen de Nieuwkoopse Plassen en de gebieden tussen de Enkele/Dubbele Wiericke en de Reeuwijkse Plassen (IVM/ BSIK KvR ) Met het studiegebied Bodegraven-Noord zijn we in staat drie doelen te realiseren: 1. Ontsluiten van kennis over bodem, water en landbouw bij voorgenomen beleid en ongewijzigd beleid; 2. Concretiseren en visualiseren van toekomstige knelpunten voor waterbeheer, natuur en landbouw; 3. Communiceren van kennis en inzichten naar publieke en private stakeholders gebruik makend van Touch Table workshops en een interactieve website. Reeuwijkse plassen Oude Hollandse waterlinie. Vanuit de provincie Zuid-Holland is te kennen gegeven dat het interessant is om ook de gebieden ten zuiden van de Oude Rijn in de analyse te betrekken (Driebruggen en Venster). In de strategische agenda zijn deze gebieden ondergebracht onder de ontwerpopgave Reeuwijkse plassen Oude Hollandse waterlinie.
Figuur 3. Reeuwijkse Plassen Oost Waterlinie variant 1 (Strategische agenda Gouwe Wiericke 2007)
Na overleg met Alterra en Haskoning wil ik voorstellen deze uitbreiding vooralsnog achterwege te laten om de volgende redenen: In het gebied zal naar onze verwachting de ruimtelijke discussie focussen op de positie en de omvang van de Natte As. Wij vermoeden dat dit een beperktere insteek is dan in Bodegraven Noord plaats vindt. Het consortium richt zich vooral op de trits: waterpeilen, bodemdaling, inrichting. Deze problematiek speelt in zeer geringe mate in het gebied rond Driebruggen. In het gebied rond Driebruggen is landinrichting recent afgesloten. Grote ruimtelijke veranderingen op afzienbare termijn zijn in dit gebied dan ook maatschappelijk gezien onwenselijk. De beperking van bodemdaling staat niet hoog op de strategische agenda en zal de ligging van de natte as nauwelijks sturen. De benodigde kennis is nog niet voor dit gebied opgebouwd binnen Waarheen met het Veen?. Het uitvoeren van de hydrologische berekeningen door Alterra zal enige maanden inzet en daarmee aanzienlijke kosten met zich meebrengen. Ook de inbreng van andere partijen zoals Haskoning en LEI zal alleen op basis van nieuwe opdrachten kunnen worden uitgevoerd. Opnemen van de Reeuwijkse plassen in de case studie betekent het toevoegen van een derde partij: Hoogheemraadschap van Rijnland. Dit kan wat betreft beschikbaarheid en kwaliteit van benodigde gegevens een complicerende factor zijn en maakt het project organisatorisch ook complexer. Omdat ook in de strategische agenda als afzonderlijke de ontwikkelopgave zijn gedefinieerd stellen wij voor om ons vooralsnog te richten op Bodegraven-Noord. Bij een succesvolle toepassing kan in een later stadium alsnog worden besloten om additionele fondsen vrij te maken om de voor andere gebieden noodzakelijk onderzoek uit te besteden. In dit project zal al wel rekening worden gehouden met een eventuele uitbreiding in de toekomst.
4. Projectplan Ruimtelijke informatie afgebeeld op digitale kaarten staat centraal in dit project. Communicatie met gebruikers van deze informatie gebeurt via de Touch Tabel en een interactieve website. De Touch table is een tafel waarop kaarten kunnen worden afgebeeld en waar gebruikers kaarten kunnen tekenen op de afgebeelde ondergrond of anderszins ruimtelijke informatie kunnen toevoegen. Een interactieve website biedt gebruikers de mogelijkheid om kaartinformatie op verschillende manieren te raadplegen aan de kaart gekoppelde informatie te raadplegen maar ook om kaartlagen te combineren of op een gebruikerspecifieke manier te presenteren. Na het verzamelen van de benodigde ruimtelijke informatie is de eerste stap het ontwikkelen van referentiealternatieven. Referentie alternatieven zijn inrichtingsalternatieven die worden ontwikkeld om de oplossingsruimte af te bakenen. Referentiealternatieven maken zichtbaar hoe een goede ruimtelijke inrichting kan ontstaan met ruimtelijke keuzes die het primaat leggen bij een van de gebiedsdoelen of met een specifieke combinatie van doelen. Referentiealternatieven dienen als startpunt voor de discussie in de Verkennende ambtelijke workshop (4). Gedacht wordt aan drie tot vier alternatieven ieder met een relatief zwaar accent op een van de doelen voor het gebied. De eerste drie workshops (4, 6 en 8) zijn verkennend en vooral gericht op uitwisselen van kennis en informatie. De tweede serie workshops (11 en 12) is gericht op convergentie: het zoeken naar een of een beperkt aantal oplossingsrichtingen. De onderliggende gedachte van deze workshop is dat het gericht beschikbaar stellen van de informatie het de deelnemers aan het proces mogelijk maakt goede compromissen te sluiten en daarmee een voor iedereen acceptabel eindresultaat. De fasering van de tweede serie workshops is sterk afhankelijk van het politieke proces en kan in overleg op dit proces worden aangepast. Consultatie van stakeholders (10,13) is bedoeld om meningen te peilen en kwantitatieve uitspraken te kunnen doen over de mening van inwoners van het gebied. Onder stakeholders worden alle private en publieke partijen verstaan.
Nr Periode Activiteit Product 1 April-Juni 2007 Verzamelen digitale kaartinformatie - Provincie Zuid Holland - Royal Haskoning - Alterra - Hh. De Stichtse Rijnlanden (HDSR) - Luchtfoto s - Historische kaarten Digitale kaartenbak 2 Mei 2007 Probleemdefinitie: - Definitie referentiealternatieven - Opstellen beoordelingskader Werkdocument 3 Juni-Aug 2007 Touch table - Implementeren tekenfaciliteit Touch table - Invoeren digitale kaarten in de Touch table - Invoeren referentiealternatieven in de Touch table - Beschikbaar maken van tekenroutines in de Touch table Database Software 4 Sept 2007 Verkennende ambtelijke workshop - Workshop gericht op afbakening van het beleidsprobleem met deelnemers van Provincie Zuid- Holland en HDSR. - Instrument in deze workshop is Touch Table met digitale kaarten van het gebied, referentiealternatieven en tekenfaciliteit. Workshop Workshopverslag 5 Okt. 2007 Lessen uit de workshop: interne discussie Provincie Zuid- Holland, HDSR, IVM, Royal Haskoning en Alterra. Notitie 6 Okt. 2007 Consortium workshop - Nadere uitwerking ontwerpopgaven - Formulering aanvullende onderzoeksvragen Workshop Workshopverslag 7 Dec. 2007 Ontwikkelen website - Beschikbaar maken van relevante kaartinformatie - Interactieve kaartpresentaties plangebied Onderdeel veenweide website 8 Jan. 2008 Verkennende stakeholder workshop - Workshop gericht op afbakening van het beleidsprobleem met alle private en publieke stakeholders. - Instrument in deze workshop is Touch Table met digitale kaarten van het gebied, referentiealternatieven en tekenfaciliteit. Workshop Workshopverslag 9 Jan 2008 Ruimtelijke oplossingen voor Bodegraven-Noord (alternatieven, effecten, prioriteiten en beoordeling). Notitie
10 Maart 2008 Consultatie stakeholders dmv de website Verslag 11 Sept. 2008 Wetenschappelijke workshop interactieve planvorming - Workshop gericht op convergentie naar een beperkt aantal ruimtelijke oplossingen als input voor de stakeholder workshop - Workshop gericht op het integreren van de benodigde informatie voor de stakeholder workshop - Instrument in deze workshop is de Touch Table aangevuld met evaluatiemethoden zoals bijvoorbeeld multicriteria analyse en grafische evaluatiemethoden. 12 Nov 2008 Stakeholder workshop interactieve planvorming - Workshop gericht op convergentie naar een of een beperkt aantal oplossingen. -Instrument in deze workshop is de Touch Table aangevuld met evaluatiemethoden zoals bijvoorbeeld multicriteria analyse en grafische evaluatiemethoden Workshop Workshopverslag Workshop Workshopverslag 13 Dec. 2008 Consultatie stakeholders dmv de website Verslag Op dit moment is nog niet precies te overzien hoe de verschillende onderzoeksprojecten uit Waarheen met het Veen en Klimaat voor Ruimte kunnen bijdragen aan dit project. Kennis is aanwezig om veel voor dit gebied relevante vragen aan te pakken. Gedacht kan worden aan de volgende vragen: Wat is de samenhang tussen waterpeilhoogtes en de mogelijkheden voor agrarisch beheer? Welke variatie aan oplossingen voor een duurzamere waterhuishouding zijn denkbaar en wat is het draagvlak hiervoor? Vooral extremen wb omvang peilvak, peilhoogtes? Wat is samenhang tussen locatie en inrichting van een robuuste ecologische verbinding en de duurzame ontwikkeling van het veenweidelandschap waar de verbinding deel van uitmaakt?
5. Organisatie Instituut voor Milieuvraagstukken Het IVM verzamelt data, ontwerpt en implementeert de in de projectopzet genoemde instrumenten en verzorgt de ondersteuning van het gebruik van deze instrumenten. Het IVM ondersteunt het gebruik van de instrumenten in de genoemde workshops. Uitvoering vindt plaats in nauw overleg met de Provincie Zuid Holland en het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Provincie Zuid Holland (PZH) PZH coördineert in overleg met SDR het planvormingsproces, bepaalt de agenda, nodigt stakeholders uit en verzorgt de beleidsmatige terugkoppeling. PZH verzorgt de noodzakelijke beleidsmatige en inhoudelijke inbreng in dit proces. PZH verstrekt waar nodig noodzakelijke data en bieden ondersteuning bij de transfer van deze data. Het Xplorelab van PZH verzorgt de procesondersteuning tijdens de workshop. Het Xplorelab draagt zorg voor de verspreidng van kennis over de gebruikte instrumenten middels de door het Xplorelab uit te brengen Ïnstrumentenwijzer. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (DSR) SDR verzorgt de noodzakelijke beleidsmatige en inhoudelijke inbreng in dit proces en draagt zorg voor de beleidsmatige terugkoppeling. SDR verstrekt waar nodig noodzakelijke data en bieden ondersteuning bij de transfer van deze data. Projectgroep Waarheen met het Veen Onderzoek binnen het kader van de werkzaamheden van Definitief Projectplan van het project Waarheen met het Veen? Organisatie Instituut voor Milieuvraagstukken, Vrije Universiteit PZH Projectteam Gouwe Wiericke Provincie Zuid-Holland Afdeling Water Provincie Zuid-Holland XploreLab Provincie Zuid-Holland GIS afdeling Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Waarheen met het Veen? Alterra Waarheen met het Veen? Royal Haskoning Waarheen met het Veen? Deelnemers Ron Janssen Gustavo Arciniegas Nancy Omtzigt Rob Ligtenberg Ellen Mook Rini Bulterman Hasse Goosen PM Jeanette van Eck Peter Jansen, Cees Kwakernaak Frank Stroeken PM
6. Begroting Onderzoeksactiviteiten die worden uitgevoerd binnen de opdracht van het consortium Waarheen met het Veen zullen niet bij de Provincie Zuid-Holland of het Hoogheemraadschap. De Stichtse Rijnlanden in rekening worden gebracht. Materiele kosten zoals kosten die samenhangen met het organiseren van workshops, kosten van vervoer en installatie van de Touch table, verwerven van data, verzorgen van informatiemateriaal en mailings zullen door de provincie worden gedragen. Onderzoeksactiviteiten die geen onderdeel uitmaken van het Definitief Projectplan van het project Waarheen met het Veen? kunnen alleen op basis van een aanvullende opdracht worden uitgevoerd.
7. Curriculum vitae betrokken medewerkers
8. Het Instituut voor Milieuvraagstukken Het Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM) houdt zich sinds 1971 als oudste universitair milieuonderzoeksinstituut in Nederland bezig met complexe milieuvraagstukken. De doelstelling van het instituut is bij te dragen aan duurzame ontwikkeling en aan het behoud en verbetering van de kwaliteit van het milieu door wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Het IVM probeert via een multidisciplinaire aanpak tot effectieve analyse en oplossingen te komen. De verbindende factoren tussen de onderzoekers zijn hun zorg om het milieu en de wil om grensverleggend onderzoek van hoge kwaliteit te verrichten. Het instituut is in onderzoeksevaluaties herhaaldelijk tot beste in Nederland benoemd. Het IVM heeft ongeveer 140 medewerkers in dienst, georganiseerd in vier afdelingen: Chemistry and Biology, Economics and Technology; Environmental Policy Analysis; en Spatial Analysis and Decision Support. De onderzoekers van het IVM werken in veel projecten samen met partners van binnen- en buitenlandse instituten. Sinds 2001 is het IVM een instituut binnen de Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen (FALW) aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het instituut heeft een Graduate Studies Programme voor Master opleidingen en promotie trajecten. Voor meer informatie zie http://www.ivm.falw.vu.nl/home/index.cfm.