Campusontwikkeling in Utrecht

Campusontwikkeling in Utrecht Over nut en noodzaak, en over lessen uit Amerika Oedzge Atzema

Colofon Deze uitgave werd mogelijk door bijdragen van: Gemeente Utrecht Hogeschool Utrecht SSH Utrecht UMC Utrecht Universiteit Utrecht Tekst: Oedzge Atzema Foto s: Ruut van Rossen e.a. Eindredactie: Marianne Kleijnen Artist impressions: Art Zaaijer Ontwerp/vormgeving: Multimedia, UMC Utrecht Drukwerk: ZuidamUithof Drukkerijen Oplage: 2000 ISBN nummer 978-90-9022907-2 We are all teachers and we are all learners. (September, 2007) Drew Gilpin Faust, 28th president of Harvard University

Woord vooraf Campusontwikkeling is gebiedsontwikkeling. En daar zijn niet alleen geld en mooie plannen voor nodig, maar ook en vooral bestuurlijke inspanning en daadkracht. Volgens de bekende stedenbouwkundige Riek Bakker is gebiedsontwikkeling geen zaak voor bange mensen (Bakker 2006). Zij stelt dat bestuurlijke moed, persoonlijke inzet en een duidelijke wil om zaken verder te krijgen en daar naar te handelen een conditio sine qua non is voor gebiedsontwikkeling. Zij houdt bestuurders een spiegel voor: Ieder project heeft een boegbeeld nodig om aan te trekken en te sleuren. Het is van belang over de eigen schaduw heen te springen en dit boegbeeld te zijn en te worden. Wie daartoe niet in staat is, kan volgens Riek Bakker beter iets anders gaan doen. Zo is het maar net. Maar hoe zit dat dan bij de campusontwikkeling in Utrecht? Utrecht is onmiskenbaar het belangrijkste centrum voor hoger onderwijs in Nederland. De kenniseconomie draait er op volle toeren. Toch is het nog maar de vraag of bijvoorbeeld De Uithof een echte campus is. En is één campus eigenlijk wel voldoende voor Utrecht? Zou er ruimte moeten zijn voor verschillende campussen? Dat zijn lastige vragen om te beantwoorden. Zeker is dat in de afgelopen jaren flinke vorderingen zijn gemaakt met de architectonische vormgeving van De Uithof, maar dat vooralsnog een boegbeeld ontbreekt zoals Riek Bakker voor ogen heeft. Om te bepalen wat een campus voor Utrecht kan betekenen, moet men eerst weten wat een moderne campus eigenlijk is. Een kennismaking met campussen in Amerika kan daarbij helpen. Daar neemt de campus al jaren een hoge vlucht en is de campus een alom aanvaard en belangrijk speerpunt van de branding van universiteiten en hogescholen. Daar werkt de campus als een magneet voor mensen, bedrijven en instellingen die iets hebben met kennis. Kortom, de vraag is wat we in Utrecht kunnen leren van Amerikaanse campussen. Bij het zoeken naar het antwoord op die vraag komt men nog al wat relativisme tegen. Zo spreekt campusexpert Alexandra den Heijer over een Amerikaans model en een Europees alternatief (Den Heijer 2007). De trends in Amerika houden meer verband met de internationalisering van het hoger onderwijs, met het vinden van duurzame en milieuvriendelijke oplossingen en met de sociale relaties tussen stad en campus. In Europa spelen vaker institutionele zaken zoals internationale samenwerking tussen universiteiten, lokale samenwerking tussen kennisinstellingen, overheden en marktpartijen en de culturele relaties tussen stad en campus. In dit boek gaan we niet zo zeer in op de verschillen tussen Amerika en Europa, maar meer op de mogelijkheden om Amerikaanse voorbeelden toe te passen op de campusontwikkeling in Utrecht. Als er al grote institutionele en culturele verschillen bestaan tussen Amerika en Europa, dan kan men die beter als inspiratiebronnen beschouwen dan als onneembare barrières. Om na te gaan wat campusontwikkeling in Amerika tegenwoordig inhoudt, en wat we daarvan uit het oogpunt van de campusontwikkeling in Utrecht kunnen leren, is in oktober 2007 een studiereis gemaakt naar campussen in Boston, Pittsburgh, Toronto en Chicago. Het reisgezelschap bestond uit mensen van de Universiteit Utrecht (UU), de Hogeschool Utrecht (HU), het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMC Utrecht), de Stichting Studenten Huisvesting Utrecht (SSHU) en de gemeente Utrecht. De reis werd

6 georganiseerd door de SSHU in samenwerking met het Rotterdamse Ruut van Rossen, Anco Schut, Ton Jochems, Klaas Beerda en 7 architectenbureau Metropolis. Pieter Duif Verhoeven. Marianne Kleijnen heeft de eindredactie Dit boek geeft een overzicht van onze ervaringen tijdens die reis; verzorgd. Ik dank hen van harte voor hun hulp. ervaringen die zo veel mogelijk zijn vertaald naar de Utrechtse Dit reisverslag is meer geworden dan een verantwoording achteraf. situatie. We nodigen de lezer graag uit om mee te maken hoe men Het is een pleidooi om in de komende jaren met verhoogde in Amerika op dit moment met campussen in de weer is. Om te energie gezamenlijk te gaan werken aan de verdere campusontwikkeling in Utrecht. We willen met dit boek anderen warm kijken naar wat tot nu toe al tot stand is gebracht. En om te bedenken wat we in Utrecht kunnen leren van deze voorbeelden. maken voor campusontwikkeling in Utrecht en hopen dat dit boek Dit boek bestaat uit foto s en tekst. De foto s zijn bijna zonder een inspiratiebron zal zijn voor iedereen die campusontwikkeling uitzondering tijdens de reis gemaakt. Ruut van Rossen heeft de in Utrecht een warm hart toedraagt. selectie gemaakt. Speciaal voor dit boek heeft Art Zaaijer artist impressions gemaakt van hoe in de toekomst campussen in de regio Utrecht er uit kunnen zien. Voor de tekst heb ik nuttige Oedzge Atzema suggesties gekregen van Leunie van Zwieten, Natalia Grygierczyk, februari, 2008 Inhoud 1. Waartoe een reis kan leiden 9 5. Noodzakelijke infrastructuur 37 2. De herontdekking van de campus 11 6. Symbiose van campus en stad 45 3. Campusontwikkeling: kwestie van ambitie en geld 19 7. Beyond De Uithof 49 4. Publiek-private samenwerking 25 8. Reis langs Amerikaanse campussen 55

8 1. 9 Waartoe een reis kan leiden De campus is terug van weggeweest. Is dit een voorbeeld van de Verenigde Staten zijn er meer dan 125 science parks. In Europa retro trend? Of hebben we te maken met een wezenlijke vernieuwing? Volgens Alexandra den Heijer, die momenteel een dissertatie De huidige campus annex science park biedt nieuwe uitdagingen staan op meer dan 850 universiteitsterreinen business incubators. schrijft over het management van campussen, is het laatste het aan kennisinstellingen, kennisbedrijven en stedelijke overheden. geval (den Heijer 2007). De campus is in haar ogen een belangrijk Eén van die uitdagingen heeft betrekking op het vastgoedmanagement van universiteiten en hogescholen. Campusontwikkeling instrument voor universiteiten en hogescholen om aansluiting te houden met de huidige kenniseconomie. De campus past daarmee biedt deze instellingen de kans om voor het eerst sinds de in het actuele beleidsstreven naar kennisvalorisatie. De campus stelselwijziging in 1994, toen de instellingen eigenaar werden van biedt een goede mogelijkheid om niet alleen kennis op te doen en hun vastgoed, het vastgoedmanagement een integraal en prominent onderdeel uit te laten maken van de corporate strategy van te delen, maar ook om kennis toe te passen. Op de campus ontstaat een kenniscluster dat de traditionele onderwijs- en de instellingen. Op deze wijze kunnen de instellingen meer onderzoekstaken van het hoger onderwijs overstijgt. maatwerk leveren èn strategische samenwerking zoeken met externe partners (Timp en Smit 2007). De ontwikkeling van Overal in de wereld zijn universiteiten en hogescholen druk bezig campussen wordt daarmee bij uitstek een publiek-private aangelegenheid. deze nieuwe potentie van de campus waar te maken. Dat doen ze niet op eigen houtje, want ook andere organisaties haken aan bij Wij hebben tijdens onze studiereis vele voorbeelden gezien van dit soort initiatieven. Dit is al langer het geval met universitaire moderne campusontwikkeling en zijn overtuigd geraakt van de medische centra, maar dit gaat nu ook op voor commerciële belangrijke sociale en economische functies die een campus kan bedrijven in bijvoorbeeld de life en computer sciences. Hoewel hebben voor de stad en regio Utrecht. De campus in Amerika het verschillende begrippen zijn, horen in de praktijk campus en brengt mensen bij elkaar, nodigt hen uit om kennis uit te wisselen science park bij elkaar. Ze zullen in dit boek in nauwe samenhang en gezamenlijk te werken aan de verdere kennisproductie. Het zijn worden gebruikt, want naast de vernieuwde campus zijn ook voorbeelden die ons in Utrecht zouden moeten inspireren om de science parks aan een ware opmars bezig. Alleen al in de campusontwikkeling meer handen en voeten te geven. Carnegie Mellon University, Pittsburgh

10 Ontario College of Art & Design, Toronto 2. De herontdekking van de campus Overal in de wereld wordt de campus opnieuw uitgevonden. De huidige campus is een plek vol dynamiek en bedrijvigheid, waar De huidige campus is anders dan de campus van vroeger. Toen had alles draait om kennis en innovatie. Het basisprincipe van de de campus voornamelijk een symbolische waarde. De campus huidige campus is dat de kennis binnen universiteit, hogeschool en stond voor een academische leefomgeving, inclusief statige academisch ziekenhuis wordt vermarkt (Vedovello 1997). Daarmee gebouwen en rustieke gazons. Op de traditionele campus stond de is de campus een minder vrijblijvend begrip geworden dan vroeger. tijd weliswaar niet stil, maar leek de klok langzamer te tikken. University of Toronto 11

12 De actuele belangstelling in Nederland voor het fenomeen campus In het nog recenter advies Een succesvolle start in het hoger is breder dan alleen in het hoger onderwijs. Onlangs poneerden de onderwijs (2008), bepleit de Onderwijsraad nadrukkelijk de VROM-raad en de Onderwijsraad (2007) het begrip leerwerklandschappen. Dit zijn omgevingen waar leren, werken en ruimtelijke een onderwijs- en onderzoeksruimte, en naast een productie- en bijdrage van de functie wonen aan de campus. De campus is naast kwaliteit elkaar versterken en daardoor een extra maatschappelijk consumptieruimte, ook een leefruimte in sociale zin. De Onderwijsraad vindt daarom dat studentenhuisvesting een bredere rendement moeten opleveren. Het gaat de VROM-raad en de Onderwijsraad om een betere aansluiting tussen onderwijs en functie moet krijgen dan alleen het aanbieden van m 2 woonruimte. bedrijfsleven, om meer mogelijkheden voor stedelijke vernieuwingen in de zogeheten prachtwijken en om kwaliteitsverhoging van gebruik van (onderwijs)voorzieningen. Dit pleidooi is uiteindelijk De raad bepleit op de campus meer relaties tussen wonen en het onderwijs. bedoeld om te komen tot een betere integratie binnen de studen- tenpopulatie zelf en tussen studenten en de overige bevolking. Er zijn volgens de Onderwijsraad nieuwe concepten nodig waarin de woonfunctie en de leerfunctie van studenten meer dan nu het geval is worden gemengd. Volgens ons bieden Amerikaanse campussen goede voorbeelden van deze gewenste combinatie. We zullen verschillende van deze voorbeelden bespreken. In Amerika zetten universiteiten en hogescholen volop in op de huidige versie van de campus. Toch wordt daar ook de traditionele campus gekoesterd. Gerenommeerde universiteiten zetten hun historische campus graag in de etalage. Dat is goed te zien bij Harvard University en Massachusetts Institute of Technology in en van kennisintensieve bedrijven. Daarnaast wonen op de huidige campus studenten, docenten, onderzoekers en kenniswerkers. De huidige campus is een typisch voorbeeld van een leefgemeenschap van mensen die met kennis bezig zijn. Het is daarom meer dan een vestigingsplaats voor woningen, onderwijs- en onderzoeksinstellingen en bedrijven. De campus is bij uitstek de plek waar de uitwisseling van kennis effectief wordt gefaciliteerd. Daarbij gaat het om twee zaken. Ten eerste is de campus gericht op communicatie tussen mensen. Ten tweede maakt men er gemeenschappelijk gebruik van de aanwezige voorzieningen. De moderne campus herbergt een diverse, innovatieve en uitdagende samenleving van mensen. De inrichting en de organisatie 13 Cambridge (MS) dichtbij Boston, de University of Chicago en de van de campus staat in het teken van het onderling uitwisselen University of Toronto (zie hoofdstuk 8). Deze universiteiten van ideeën, het opdoen van inspiratie in teamverband en het herontwikkelen het campusconcept, soms op bestaande locaties binnenbrengen van de buitenwereld. (zie MIT en University of Chicago) en soms op nieuwe locaties (zie Harvard University). In andere gevallen, zoals bij de Carnegie Mellon University in Pittsburgh en de Ryerson University in Toronto, herstructureert men de historische campus. Men meet de campus via allerlei ruimtelijke aanpassingen een nieuw jasje aan en geeft hem soms nieuwe functies. Bij weer andere universiteiten, zoals bij het Illinois Institute of Technology in Chicago, voldoet het aanvankelijke campusconcept niet meer en is een grondiger herstructurering van de campus nodig. In alle gevallen, en of het nu om herstructureren, herbestemmen of nieuwbouw gaat, maakt men in Amerika gebruik van aansprekende architectuur om de campus nieuw leven in te blazen en speelt de ruimtelijke inrichting en het landschap een grote rol. Op de campus draait het om kennis De huidige campus is de vestigingsplaats van kennisinstellingen, zoals universiteiten, hogescholen, universitaire medische centra, Ryerson University, Toronto University of Chicago

14 De universiteit heeft niet langer het alleenrecht op de campus. Ook andere instellingen en bedrijven bedienen zich tegenwoordig van de term campus, zoals bijvoorbeeld de High Tech Campus van Philips in Eindhoven. Ook overheden hebben belang bij de huidige campus. Zij willen via de campus hun kenniseconomie bevorderen. De afgelopen jaren zijn daarom in tal van plaatsen in Nederland campusinitiatieven ontstaan. Hoewel de eerste universitaire campus in Nederland in Enschede stamt uit de jaren zestig, ontstaan er vooral in de afgelopen jaren steeds meer campussen met woningen voor studenten. Het eerste science park in Nederland ontstond in Leiden in 1982, maar ook op dit vlak ontstaan er steeds meer initiatieven. De campus annex science park is tegenwoordig in Nederland een strategische beleidsoptie met vele belanghebbenden. Hoewel de definitie van Utrecht is klaar voor de moderne campus Een pleidooi voor verdere campusontwikkeling in Utrecht is een schot voor open doel. Utrecht is bij uitstek het onderwijs- en kenniscentrum van Nederland. Er zijn instituten van (top)wetenschap en outstanding kennisgebieden gevestigd, waarbij de Universiteit Utrecht, de Hogeschool Utrecht en het Universitair Medisch Centrum Utrecht het meest gezichtsbepalend zijn. Deze instellingen ontplooien tal van wetenschappelijke en educatieve activiteiten, waarvan de naam en faam tot ver over de landgrenzen reiken. In Utrecht gebeurt al het nodige op het vlak van campusontwikkeling. In De Uithof zijn de noodzakelijke stedenbouwkundige voorwaarden getroffen. Er zijn architectonisch interessante want er zijn inmiddels 2.000 studentenwoningen in De Uithof gebouwd. In de voetsporen van de uitbreidingen van de universiteit, de hogeschool en het medisch centrum hebben verschillende horecaondernemingen en winkels hun deuren geopend in De Uithof. Diverse jonge high tech bedrijven hebben zich in het Science Park Utrecht gevestigd. In puur functionele zin (als plaats om te studeren, te werken en te genezen) is in De Uithof aan de eisen van een huidige campus voldaan. Daarnaast staat de campus in De Uithof steeds meer in de belangstelling van de lokale en regionale overheid. Gemeente, provincie en universiteit hebben elkaar gevonden bij de ontwikkeling van een campus annex science park. Dit heeft in 2007 geleid tot de structuurvisie De Uithof. Toch laten de Amerikaanse voorbeelden zien dat er in Utrecht nog 15 de campus gaandeweg is veranderd en de vernieuwing van het campusconcept verschillende verschijningsvormen kent, is het doel van de campus hetzelfde gebleven. De campus beoogt nog steeds mensen bij elkaar te brengen en te bevorderen dat zij kennis met elkaar delen. De campus is de ideale combinatie van samen leven en samen leren. De kring van mensen op de campus is breder en opener dan vroeger. De campus van nu is een netwerk. De nadruk ligt meer op de betrokkenheid van talent dan op de exclusiviteit van geleerden, al dan niet in spé. Niet bij stedenbouw alleen De realisering van de campus behelst meer dan een bouwkundig programma; het is vooral een organisatorische opgave. Dat betekent niet dat de stedenbouwkundige opzet en de architectonische vormgeving van de campus onbelangrijk zijn. Integendeel zelfs. Ook in Amerika zet men stedenbouw en architectuur in bij de vernieuwing van de campus. Campusontwikkelingen worden gemarkeerd door een stedenbouwkundig plan. Dit is steeds meer University of Chicago noodzakelijk, want anders dan in de jaren zestig en zeventig liggen de meeste (nieuwe) campussen niet aan de buitenkant van de stad maar binnen de stedelijke bebouwing. Campusontwikkeling draagt bij aan stedelijke ontwikkeling en is een ingewikkeld proces waarbij een stedenbouwkundig plan van grote betekenis is. De stedenbouwkundige structuur en de architectonische vormgeving bepalen de verblijfskwaliteit, en daarmee de aantrekkingskracht, van de campus. Stedenbouw en architectuur zijn daarom noodzakelijke, maar niettemin geen voldoende voorwaarden voor een succesvolle campus. Een campus is pas echt geslaagd wanneer er een zelfversterkend effect optreedt: hoe meer mensen elkaar op de campus ontmoeten, hoe meer kennis er circuleert. Hoe meer kennis wordt aangewend, hoe aantrekkelijker het wordt voor anderen om gebruik te maken van de campus. De campus is een knooppunt in de wijdvertakte kenniseconomie. Hoe uitgebreider het netwerk wordt, hoe meer internationaal geprofileerd de campus is en hoe moeilijker het voor andere campussen is om die positie te evenaren. gebouwen verrezen en er is een snelle busverbinding naar het Centraal Station aangelegd. Er is ook aan de woonfunctie gedacht, De Uithof, Utrecht het één en ander moet worden gedaan om te kunnen spreken van een voldragen campus. Zonder uitzondering hebben de door ons bezochte Amerikaanse instellingen een nadrukkelijke visie op de levendigheid en leefbaarheid van de campus. Interessant is dat deze visie onderdeel uitmaakt van de centrale strategie van de betrokken instellingen. De instellingen concentreren zich op hun (top-)kwaliteiten, hun sterke kanten, hun core business. Dat houdt voor Amerikaanse universiteiten en hogescholen in dat zij uitblinken in onderwijs en onderzoek. In Amerika staan de inrichting en de organisatie van de campus in het teken van de kwaliteit van het onderwijs en het onderzoek. Meestal gaat het bij de corporate strategy van de instellingen om focus en massa. De instellingen brengen een focus aan op bepaalde fundamentele of toegepaste wetenschappelijke disciplines en proberen daarop zo veel mogelijk massa te maken. De kwaliteit van de campus is in Amerika onlosmakelijk verbonden met het verwezenlijken van deze kwaliteitsdoelstellingen. Het is in de Amerikaanse context gebruikelijk om op de campus 24 uur per dag en 7 dagen per week gebruik te kunnen maken van de voorzieningen en daar andere mensen te ontmoeten.

16 Door de ruime openingsuren en de kwaliteit van het aanbod klassieke campus met inwonende studenten. Behalve in Leiden vormen de voorzieningen de noodzakelijke infrastructuur van de zijn er nu science parks in Amsterdam, Rotterdam, Wageningen, campus. De campus met al die voorzieningen is in Amerika het Enschede, Groningen, Tilburg, Eindhoven en Maastricht. visitekaartje van de kennisgemeenschap en de uitnodiging tot Zonder campus wordt het lastig om de Utrechtse kenniseconomie participatie aan die gemeenschap. nog meer op de internationale kaart te zetten. Daarbij gaat het niet alleen om de uitbouw van De Uithof tot een volwaardige Om van De Uithof een moderne, op Amerikaanse leest geschoeide campus. Tijdens de reis werd ons duidelijk dat er in de meeste campus te maken, moet nog het nodige gebeuren. De noodzaak Amerikaanse steden meer dan één campus is. Campusontwikkeling hiertoe groeit met de dag. Utrecht kan immers als het belangrijkste onderwijs- en onderzoekscentrum moeilijk achterblijven bij organisatie van De Uithof. Verschillende locaties in Utrecht en in in Utrecht omvat volgens ons meer dan alleen de inrichting en de andere steden in Nederland waar her en der campussen en Amersfoort komen in aanmerking als potentiële campus. In het science parks worden opgericht. Zo hebben naast Enschede ook hoofdstuk Beyond De Uithof doen we daarvoor enkele voorstellen. Nyenrode Business University (in Breukelen), het University College in Utrecht en de Roosevelt Academy in Middelburg een 17 Charles M. Harper Center, University of Chicago, Graduate School of Business

18 3. 19 Campusontwikkeling: kwestie van ambitie en geld Dé campus bestaat niet, zeker niet in Amerika. Elke campus heeft wordt in dit model mondjesmaat verbeterd. Dit gebeurt alleen als een eigen geschiedenis en achter elke campus schuilt een ander kwaliteitseisen hiertoe aanleiding geven. Het is een schraalhans, strategisch beleid. Toch zijn er wel enkele algemene lijnen te keukenmeester model. Er vindt in dit model niet of nauwelijks trekken bij campusontwikkeling. De Amerikaan M. Perry Chapman nieuwbouw plaats. De bestaande gebouwen worden enkel en schreef recent een boek over de manier waarop men in Amerika op alleen door de kennisinstellingen gebruikt en gebruikers van dit moment campussen ontwikkelt (Chapman 2006). buiten worden geweerd. Zijn centrale stelling is dat campussen meer te bieden hebben dan Dit model kost betrekkelijk weinig geld. Bovendien hebben de een fysieke inrichting. Het gaat volgens Chapman bij campussen centrale besturen van de instellingen in dit model weinig of geen om meer dan gebouwen, openbare ruimte en het omliggende landschap. De gebeurtenissen, de ervaringen, de activiteiten en de departementen proberen zelf voldoende middelen vrij te spelen bemoeienis met de ontwikkeling van de campus. De faculteiten en herinneringen van mensen bepalen de kwaliteit van de campus. voor huisvesting. Deze huisvesting voldoet doorgaans slechts aan In Amerika streeft men naar een campus met een zo hoog de minimumeisen voor gezondheid en veiligheid. De faculteiten en mogelijke belevingskwaliteit. Het hangt af van de ambitie en de departementen kunnen boven dit niveau uitsteken door meer fondsenwerving hoever instellingen en hun partners willen gaan middelen te vergaren, zoals sponsorgelden vanuit het bedrijfsleven, meer collegegeld van studenten en giften van alumni. bij campusontwikkeling. Chapman beschrijft drie ideaaltypen. We zijn tijdens de reis naar Noord-Amerika weinig voorbeelden Illinois Institute of Technology, Chicago van dit model tegengekomen. De situatie van enkele jaren geleden Back to the future bij het Illinois Institute of Technology (Chicago) doet nog het meest aan dit model denken. Deze universiteit/ hogeschool had te Dit model is het minst ambitieus. In feite verandert er volgens dit maken met een neerwaartse spiraal (nadelige locatie, ondoelmatige gebouwen, minder studenten, minder geld). Inmiddels model weinig tot niets op de bestaande campus. Van echte herontwikkeling van de campus is in dit model geen sprake. heeft IIT met deze trend gebroken door de bereikbaarheid van de De fysieke inrichting van de campus (gebouwen, openbare ruimte) universiteit te verbeteren, in het centrum van de campus enkele

20 architectonisch aansprekende gebouwen neer te zetten (o.a. van de architect Rem Koolhaas) en het bedrijfsleven uit te nodigen om te participeren in verschillende incubators en andere bedrijfsverzamelgebouwen. De University of Toronto is een ander voorbeeld. Dit is, zelfs naar Europese begrippen, een grote universiteit. De universiteit bestaat uit verschillende vestigingen verspreid over drie campussen. Het is in feite een uitgestrekt conglomeraat van faculteiten, departementen en schools. De universiteit van Toronto heeft een decentrale bestuursstructuur en elk onderdeel moet z n eigen broek ophouden. Dit heeft tot gevolg dat geen van de onderdelen de noodzaak voelt om gezamenlijk te gaan investeren in de revitalisering van de drie campussen. Elk van de onderdelen heeft voldoende fondsen en investeert in het eigen vastgoed. University College, University of Toronto Click & Mortar In dit model wordt ingezet op afstandonderwijs, inclusief de uitbouw van internetverbindingen. Het model hanteert een dubbele strategie. Enerzijds biedt het studenten en medewerkers de mogelijkheid thuis te studeren en te werken. Dit spaart op de campus onderwijs- en kantoorruimte uit. Anderzijds wordt een deel van deze uitgespaarde ruimte opnieuw ingericht als flexplekken voor studenten, docenten en onderzoekers. Dit verhoogt de gebruikskwaliteit van onderwijs- en onderzoeksruimten. Dit model bevordert weliswaar de ontmoetingsfunctie van de campus, maar het gaat om geregisseerde ontmoetingen met een relatief lage frequentie. Het model is minder ingesteld op toevallige ontmoetingen. Er wonen nauwelijks studenten, docenten, onderzoekers en kenniswerkers op deze campussen. Zij komen er op afspraak, besteden er betrekkelijk weinig tijd en vertrekken weer na het bezoek aan de campus. Het sociale ontmoetingsaspect is wel nadrukkelijk aanwezig in de opgeknapte onderwijsen onderzoeksruimten, maar ontbreekt op de campus zelf. Het model is vooral gericht op efficiënt gebruik van tijd en geld. In dit model verbetert de kwaliteit van de campus door meer geld in minder m 2 te steken, maar dit heeft vooral betrekking op de front office van de campus. Dit deel van de campus fungeert als visitekaartje. Tijdens onze reis kwamen we dit model het duidelijkst tegen op het Ontario College of Art & Design (Toronto). Deze universiteit / hogeschool bestaat uit zes gebouwen en een kleine campus. De campus is niet meer dan een parkje dat is ontstaan door middel van het optillen van de bebouwing. Dit levert letterlijk en figuurlijk een architectonisch hoogstandje op. Er is geïnvesteerd in nieuwe onderwijsruimten. Tijdens ons bezoek werd in deze ruimten interactief onderwijs gegeven waarbij de laptop een standaard attribuut was voor studenten en docent........... Het oppervlak van de campus neemt in dit ontwikkelingsmodel.. 21.... toe als dit nodig is voor het onderwijs, het onderzoek en de...... valorisatie van kennis. Toch zal men in dit model meestal niet...... zozeer kiezen voor uitbreiding van het aantal m 2, maar eerder voor...... doelmatig gebruik van bestaande ruimte. Dit kan worden bewerkstelligd door een betere spreiding van het gebruik in de tijd (24 uur.......... per dag, 7 dagen in de week) en door optimalisering van de...... bezetting en de benutting van de ruimte (efficiënte roostering)....... Op de schaal van de gehele campus kan in dit model ruimtewinst...... worden geboekt door een meer uitgekiende differentiatie van.... front & back offices............. Van de door ons bezochte universiteiten en hogescholen beantwoordt het Massachusetts Institute of Technology (Cambridge MS...... College of Art & Design, Toronto...... bij Boston) het meest aan dit model. Omdat het MIT een internationaal vooraanstaande onderzoeksuniversiteit is en de laatste.......... The Intellectual Agora jaren steeds is uitgeroepen tot de beste universiteit van de...... Verenigde Staten, zijn er op de campus perfecte voorzieningen...... Dit model is het rolmodel van de moderne campus. De campus...... fungeert als ontmoetingsplaats van kennis en vormt een integraal.... onderdeel van de stedelijke samenleving van de standplaats....... De inrichting van gebouwen en openbare ruimte staat geheel in...... het teken van het opdoen en uitwisselen van kennis. Er worden op...... de campus vele activiteiten en gebeurtenissen georganiseerd....... Zij zijn bedoeld om andere mensen met belangstelling voor.... wetenschap en cultuur te ontmoeten. Daarnaast biedt het model...... ruimte aan kennisintensieve bedrijven....... Niet alleen studenten, docenten, onderzoekers en kenniswerkers...... zijn welkom op de campus, maar ook mensen die niet aan de op...... de campus gevestigde kennisinstellingen en kennisbedrijven zijn.... verbonden. De voorzieningen op de campus staan open voor...... iedereen die er gebruik van wil maken, zij het meestal tegen...... betaling. Er is geen sprake van exclusief gebruik door de campusbevolking. Simmons Hall, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS)................

22 voor studenten en medewerkers. Naar aanleiding van enkele inderdaad 24 uur per dag en 7 dagen in de week door. Samen met 23 incidenten heeft men aan het MIT volop geïnvesteerd in studentenhuisvesting, een studentenservicecentrum en een sport- en fitness de nabij gevestigde jonge kennisbedrijven, biedt het MIT het de door alumni en bedrijven gesponsorde researchlaboratoria en centrum. Op de campus van het MIT gaat het (kennis)leven schoolvoorbeeld van de moderne campus. Student Centre, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS) Harvard Green Initiative Cultuur en natuur staan voorop oplossingen. Van de door ons bezochte campussen spannen Harvard University en de University of Chicago op dit punt de Een ambitieuze cultuur heeft een positieve invloed op de ontmoetingsfunctie van de campus. De Amerikaanse cultuur verschilt verblijfsklimaat van de campus en een duurzame bedrijfsvoering kroon. Zo beoogt het Harvard Green Initiative een duurzaam in dit opzicht van de Nederlandse cultuur. Het zou te overwegen van de voorzieningen te bevorderen. De University of Chicago laat zijn om in Utrecht te breken met die Nederlandse traditie. Door in zich daarbij inspireren door de campusinrichting van de Engelse Utrecht een campusontwikkeling te initiëren volgens het Intellectual Agora model, kan een verschuiving optreden in de cultuur de botanische tuin in het centrum van de campus en transfor- universiteiten in Cambridge en Oxford. De universiteit renoveert aan de Utrechtse universiteit en hogeschool. Er wordt wel eens meert de belangrijkste verkeersader op de campus (the Midway) gezegd dat in Nederland studenten en docenten, patiënten en tot een groene verblijfsruimte. Daarnaast besteedt men veel doktoren, onderzoekers en ondernemers tevreden zijn met een aandacht aan kleinschalige groene verbindingsroutes op de zesje. Het uiteindelijke doel van campusontwikkeling is deze campus. cultuur te doorbreken. De campusontwikkeling aan beide gerenommeerde Amerikaanse In Amerika houdt men bij de inrichting van de campus veel universiteiten staat in het teken van duurzame maatregelen. Men Zesiger Sports & Fitness Centre, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS) rekening met groenkwaliteiten en zoekt men naar duurzame bevordert een milieuefficiënt en intensief gebruik van de openbare

24 ruimte ( people, planet, profit ). We kwamen dit thema ook tegen recreatieve invalshoek vanzelfsprekend. Om de vergelijking met de op de andere bezochte campussen. Alle door ons in Amerika Amerikaanse campussen te kunnen doorstaan, zal bij de ontwikkeling van De Uithof een landschappelijke verbinding moeten bezochte campussen koesteren hun groene kwaliteit. Duurzaamheid is het Leitmotif van alle campussen die we hebben gezien. worden gelegd met het Kromme Rijngebied en het landgoed Deze ervaringen sporen met de centrale ideeën van de structuurvisie De Uithof. Dit ligt voor de hand, want De Uithof is tot stand goed mogelijk gebruik van de groene kwaliteiten van de botani- Oostbroek. In De Uithof zelf zou men moeten streven naar een zo gekomen door het vervallen van de militaire kringenwet, met sche tuin in De Uithof. Kleinschalige, groene verbindingszones daarin het fort Werk aan de Hoofddijk. De groene verankering van zoals men die bij de University of Chicago op dit moment aanlegt, De Uithof in de revitalisatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zullen de verblijfskwaliteit van De Uithof aanmerkelijk verbeteren. (deel Kraag van Utrecht) is zowel vanuit cultuurhistorische als De Uithof, Utrecht 4. Publiek-private samenwerking Campusontwikkeling in Amerika vindt plaats binnen een sterk op macht naar samenspel tussen publieke en private partijen. In het de behoefte van de vraag gericht institutioneel kader. Dit betekent geval van campusontwikkeling gaat het om een samenspel tussen dat de wensen van de gebruikers, zoals studenten, patiënten en overheden, instellingen en bedrijven. De verschuiving van minder ondernemers, centraal staan. Zij worden ook zo veel mogelijk overheid, meer markt houdt in dat beleggers, projectontwikkelaars en bouwers meer betrokken raken bij campusontwikkeling. betrokken bij de plannen. Dit vereist een open en flexibele opstelling van de betrokken publieke en private partijen. In Bovendien opereren de betrokken kennisinstellingen en woningbouwcorporaties meer marktconform. De rol van de overheid is Amerika weet men overlappende bevoegdheden en competentieproblemen zoveel mogelijk te voorkomen. Bij de campusontwikkeling in Amerika doet iedere partner zijn deel vanuit de eigen planvorming op lange termijn actief in de gaten houdt en zich die van een gemengd bedrijf, dat wil zeggen dat men vooral de specialiteit en het eigen belang. Dit leidt vaak tot verrassende daarbij vooral richt op het maatschappelijke en immateriële oplossingen. rendement en minder op het directe financiële rendement. De Amerikaanse manier van campusontwikkeling sluit aan op de (Van Rooy et al. 2006). huidige ideeën over gebiedsontwikkeling in Nederland. Daarin Campusontwikkeling is een prima voorbeeld van gebiedsontwikkeling. Zo is de omvang van het gebied te overzien. Het gaat om de wordt het vertrouwde Rijnlandse sturingsmodel, dat voornamelijk gericht is op de realisering van publieke voorzieningen en op het ontmoetingsruimte waar uitwisseling en productie van kennis bereiken van consensus tussen publieke partijen, ingeruild voor plaatsvindt. Daarnaast heeft de campus een uitstraling op de een meer Angelsaksisch sturingsmodel waarin privatisering en stedelijke omgeving, in zowel sociaal-culturele als sociaaleconomische zin. De invloedsfeer van de campus is dus groter dan marktwerking de boventoon voeren. Kenmerk van de toepassing van dit model in de ruimtelijke ordening is dat er meer vrijheid van het feitelijke gebied waar zich de voorzieningen van de campus handelen is door minder regelgeving, maar dat verboden ook bevinden. harder zijn dan voorheen. Er valt in dit sturingsmodel minder te Diverse factoren bepalen het succes van gebiedsontwikkeling (Van overleggen en meer te handelen. In bestuurlijke zin betekent dit Rooy et al. 2006). Daarbij kan men een onderscheid maken tussen een overgang van government naar governance, van overheids- coördinatie en uitvoering. Bij coördinatie spelen in eerste instantie 25

26 urgentie en commitment een grote rol. Urgentie hangt samen met de maatschappelijke notie dat er iets moet gebeuren. De stimulering van de kenniseconomie is weliswaar een belangrijk beleidsmotief, maar deze legt te weinig gewicht in de schaal om als maatschappelijk urgent te boek te staan. In Amerika wordt campusontwikkeling veelal gekoppeld aan de verbetering van de aantrekkelijkheid van stadscentra en van de leefkwaliteit in probleemwijken. Dat zouden we in Utrecht ook moeten doen (zie Beyond De Uithof ). Bij commitment hebben bestuurders van de betrokken overheden en kennisinstellingen een zware verantwoordelijkheid. Van hen wordt verlangd dat zij bezield en bevlogen leiderschap vertonen waardoor investeringen tot stand komen. We hebben in Amerika fraaie staaltjes van zulk leiderschap gezien. Bestuurlijk commitment In Amerika nemen de onderwijsinstellingen (universiteit, hogeschool) meestal het initiatief bij campusontwikkeling en betrekken andere partners bij dit initiatief. De schaal waarop deze campusontwikkeling plaatsvindt, overtreft vaak de fysieke afmetingen van de campus zelf. We komen daar in het volgende hoofdstuk nog op terug. Het is van belang dat men in Amerika universiteiten en hogescholen steeds meer ziet als belangrijke Urban Developers (Perry & Wiewel 2005). Dat betekent dat de relatie tussen de besturen van de stad en van universiteit/hogeschool vanaf het begin cruciaal is voor het welslagen van campusontwikkeling. De Ryerson University (in Toronto) biedt het meest uitgesproken voorbeeld van een dergelijke aanpak. Deze universiteit/hogeschool heeft de eigen ambities (verbetering en uitbreiding van technologisch hoogstaande onderwijs- en onderzoeksruimten, nieuwe studentenhuisvesting) gekoppeld aan de revitalisering van het Central Business District van Toronto. Men vond een gewillig oor bij het gemeentebestuur, dat overigens een veel minder goed Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS) Ryerson University, Toronto.......... contact heeft met grote broer van Ryerson, de University of.. Duidelijke rolverdeling 27.... Toronto. Gemeente en universiteit vonden elkaar op het gemeenschappelijke belang van de revitalisering van de binnenstad en de De betrokkenheid van marktpartijen is de volgende door Van Rooy............ verhoging van de aantrekkingskracht van Ryerson University. Beide et al. (2006) genoemde succesfactor voor gebiedsontwikkeling....... beleidsdoelstellingen ondersteunen elkaar; een voorbeeld van een Deze betrokkenheid steekt uit boven de financiering van campusontwikkeling, want het gaat ook om de waardevolle praktijkkennis.... win-win situatie. Ryerson University heeft in dit verband zes...... heldere doelstellingen opgesteld en heeft in eigen opdracht door over de haalbaarheid van de plannen. Daarnaast weten marktpartijen vaak creatieve oplossingen te bedenken en waken zij over...... een architectenbureau een masterplan laten maken. Een consortium van vier commerciële partijen is betrokken bij de uitvoering de snelheid waarmee de plannen worden gerealiseerd. Tijd kost............ van dit masterplan. Dit plan is daarna met Jan en Alleman in immers geld..... Toronto besproken, waardoor de universiteit/hogeschool ook In Amerika is de grens tussen het publieke en private domein...... onder de bevolking veel weerklank vond voor de op onderdelen dunner dan in Europa en in Nederland. Bij alle bezochte campusontwikkelingen waren nadrukkelijk marktpartijen betrokken....... rigoureuze bouwplannen. De Ryerson University heeft op deze...... manier voldaan aan twee andere door Van Rooy et al. (2006) Tijdens de reis werd ons bovendien duidelijk dat zowel de betrokken kennisinstellingen als de betrokken marktpartijen vanaf het...... genoemde succesfactoren voor gebiedsontwikkeling, namelijk.... vroegtijdige betrokkenheid van volksvertegenwoordigers en van begin van het ontwikkelingstraject veel waarde hechten aan een...... bewoners. Door volksvertegenwoordigers vroegtijdig in het proces zo doorzichtig mogelijke opstelling van elkaar. Elke partij speelt...... de eigen strategische doelen uit te leggen en daarbinnen oplossingsrichtingen voor te leggen, is veel aan duidelijkheid gewonnen. Ook in Amerika zullen er partijen zijn die in dergelijke processen een eigen rol in dit proces en heeft eigen verantwoordelijkheden............. Met betrekking tot de lokale bevolking ging het de Ryerson een verborgen agenda hebben, maar het was voor ons opvallend.... University niet zo zeer om draagvlak te kweken, maar meer om dat in Amerika iedereen vooraf zoveel mogelijk op de hoogte is van...... enthousiasme en coproductie tot stand te brengen. De lokale de doelstellingen van elk van de betrokken partijen en van de rol...... bevolking moet trots kunnen zijn over de plannen. Een aanstekelijk die iedereen in het proces wenst te spelen. Transparantie tijdens...... enthousiasme van de zijde van de kennisinstelling doet daarbij de campusontwikkeling is ook in Nederland cruciaal....... wonderen. Ook in Utrecht doen de Universiteit Utrecht en de.... Hogeschool Utrecht er goed aan op corporate -niveau het belang Volgens Van Rooy et al (2006) is gebiedsontwikkeling gericht op...... van campusontwikkeling te onderstrepen. Van bestuurders van de het constructief verbinden van zo veel mogelijk belangen ten...... UU en de HU mag gevraagd worden dat zij de campusplannen van dienste van de totstandkoming van een nieuwe ruimtelijke...... harte uitdragen en andere betrokken partijen, zoals het UMC inrichting. Belangenbehartiging vereist onderhandelen....... Utrecht hiervoor enthousiast maken. De gemeente Utrecht zou de Bij gebiedsontwikkeling gaat het niet om het traditionele positionele onderhandelen, maar om het persoonlijke onderhandelen..... maatschappelijke urgentie van campusontwikkeling in de stad...... moeten onderschrijven en uitdragen. Vervolgens zullen alle Bestuurders leggen dan al vroeg op tafel wat men persoonlijk...... partners zo goed mogelijk hun campusbeleid op elkaar moeten belangrijk vindt. Men is minder uit op compromissen en wil graag...... afstemmen. echte consensus bereiken. In Amerika viel ons op dat inderdaad........

28 iedereen in een vroeg stadium van de campusontwikkeling open was over de eigen belangen en vervolgens zakelijk met deze verschillen omging. Het kan in dit verband geen kwaad om wat dieper in te gaan op de belangen van de verschillende bij campusontwikkeling betrokken partijen. Belangen van universiteit en hogeschool bij campusontwikkeling Universiteiten en hogescholen in Amerika versterken met de campus hun reputatie als leidende onderwijsinstellingen. De campus is een concurrentiefactor van de instelling op de internationale onderwijsmarkt. Alle door ons bezochte Amerikaanse Niet alleen in Amerika, maar ook in Nederland, is er in het hoger onderwijs steeds meer oog voor excellentie. Er mag tegenwoordig in het hoger onderwijs weer worden gevraagd om excellentie. Dit geldt in het bijzonder voor het onderzoek. De Nederlandse universiteiten zijn de afgelopen twintig jaar veel meer prestatiegericht geworden (Ministerie van OCW, 2007). En ze zijn daarin ook behoorlijk succesvol geweest. Uit internationale vergelijkingen blijkt dat de Nederlandse universiteiten alleen Angelsaksische universiteiten voor moeten laten gaan (OECD 2007). Dat zijn vaak universiteiten die onder een ander financieel regime opereren dan de Nederlandse. Terecht wijst de econoom Arnoud Boot in zijn recent gehouden diesrede erop dat internationale concurrentie in het hoger onderwijs veel meer opgaat voor het onderzoek dan voor het aandacht aan te besteden. Studenten, docenten en onderzoekers zijn namelijk nu al gebaat met een internationaal georiënteerd en qua kennisuitwisseling mede lokaal ingericht onderwijsklimaat. Bij het eerste genoemde punt kan men denken aan Engelstalig onderwijs, bij het tweede aan voldoende uitnodigende voorzieningen op de campus. Door een goed geoutilleerde campus zijn instellingen in staat internationaal talent aan zich te binden. Dit geldt dus niet alleen voor het Utrechtse University College, maar ook voor de universiteit en hogeschool in het algemeen. Daarnaast speelt een goed geoutilleerde campus in op de als gevolg van het ict-gebruik voortgaande individualisering en versplintering van onderwijs en onderzoek (zie ook het ontwikkelingsmodel Clicks & Mortar). Een goede campus is niet zo zeer een vervanging voor onderwijs op afstand via internet, maar meer een 29 instellingen begonnen hun presentaties met een verwijzing naar hun internationale reputatie. Topuniversiteiten als Harvard en MIT (in Cambridge bij Boston) en de universiteiten van Chicago en Toronto behoeven hun reputatie niet van de daken te schreeuwen. Ook voor deze topuniversiteiten vormt de campus een vooraanstaand onderdeel van de op internationaal onderwijs en onderzoeksmarkt gerichte corporate strategy. onderwijs. Hij meent dat de Nederlandse instellingen voor hoger onderwijs tot nu gefaald hebben door het gebrek aan concurrentie in het bieden van hoge kwaliteit onderwijs en in het vormgeven en uitvoeren van allerlei activiteiten die de toegevoegde waarde van universiteiten en hogescholen voor de lokale economie optimaliseren. (Boot 2008, p. 19). Boot pleit voor meer concurrentie op beide punten en komt tot de conclusie dat wetenschappelijke excellentie daarbij de belangrijkste factor is die universiteiten in de strijd kunnen werpen. De uitdaging ligt er in om de binding met de complementaire voorziening. Kennis bestaat niet alleen uit gecodificeerde kennis, dat wil zeggen kennis die ligt opgeslagen in boeken en internet. Het gaat ook om intuïtieve kennis ( tacit knowledge ) die in het brein zit van individuele mensen. Het is bij campusontwikkeling de kunst om bovenop het aanbod van voorzieningen voor gecodificeerde kennis (bibliotheek, internetverbindingen) ook de uitwisseling van intuïtieve kennis te faciliteren. Dit kan bijvoorbeeld via het creëren van ontmoetingsmogelijkheden waar face-to-face contact tussen mensen Bibliotheek Carnegie Mellon University, Pittsburgh verschuiving van intramurale naar extramurale zorg. Veel ziekenhuizen zijn bezig met zogeheten zorgboulevards. Hier biedt men niet alleen zorgondersteuning aan patiënten ( care and cure, preventieve zorg), maar ook allerlei andere diensten aan bezoekers en medewerkers (winkels, dienstverlening, recreatieve voorzieningen, opleiding- en vergaderfaciliteiten). Corporate strategy, Harvard University, Cambridge (MS) omgeving te verstevigen, dat wil zeggen met bedrijven en voormalige studenten. Verder pleit Boot voor een sterke samenwerking tussen kennisinstellingen en overheden bij het creëren van een op kennisproductie gericht lokaal vestigingsklimaat. Hun rol is onmisbaar aangezien private partijen daartoe slechts in beperkte mate in staat zijn, vanwege onderlinge coördinatieproblemen. Kortom, universiteiten en hogescholen hebben er op het vlak van onderwijs en maatschappelijke verankering alle belang bij om een vooruitstrevend campusbeleid te voeren. De concurrentiefactor van de campus wordt in Nederland, zeker in vergelijking tot Amerika, tot nu toe onderbenut. Er is alle reden om hier meer plaatsvindt. Bibliotheken spelen in dit verband een belangrijke rol. Zo heeft men de inrichting van de bibliotheek aan de Carnegie Mellon University in Pittsburgh afgestemd op dit sociale motief. Belangen van universitaire medische centra bij campusontwikkeling Een universitair medisch centrum heeft andere belangen bij een campus dan de universiteit en hogeschool. Voor een universitair medisch centrum past de ontwikkeling van een campus in de St. Michael Hospital, Toronto, remember it all starts with caring

30 Het bijzondere van universitaire medische centra is dat dergelijke zorgboulevards in het teken staan van het verlenen van diensten op basis van de nieuwste wetenschappelijke medische kennis. Patiënt, bezoeker en medewerkers worden op de campus doordrongen van de grote kenniskwaliteit van het universitaire medische centrum. Via elektronische informatie worden zij op de hoogte gesteld van het voortreffelijke kennisniveau van het medische centrum. Daarnaast zijn er aangename ontmoetingsruimten (bijv. koffiebars) voor patiënten, bezoekers, onderzoekers, docenten, studenten en andere medewerkers. Op de medische campus is ook plaats voor gespecialiseerde boekhandels, internetcafés, reisbureaus (voor bezoek aan internationale congressen en komst van buitenlandse gasten), woonbemiddelingsbureaus en uitzendbureaus. Bovendien is een universitair medisch centrum een interessante vestigingsplaats voor in het bijzonder life science bedrijven. Belangen van het bedrijfsleven bij campusontwikkeling De belangen van het bedrijfsleven in campusontwikkeling nemen toe. In Amerika investeren steeds meer bedrijven in campussen en science parks. Deze ontwikkeling is in de afgelopen tien jaar in een stroomversnelling geraakt, nadat lange tijd de belangstelling van het bedrijfsleven gering was. Zo vond in Amerika de science park gedachte al in 1951 ingang op de Stanford University in San Francisco, maar kende deze een relatief lange incubatietijd. Pas in het begin van de jaren tachtig groeide het aantal science parks in Amerika zienderogen, omdat toen pas de wetgeving werd aangepast. Dat betekende een voordelige patent- en belastingwetgeving en het toestaan van research joint ventures tussen universiteiten en bedrijfsleven. Daarnaast is ook de opkomst van nieuwe economische activiteiten van belang. Zo groeide het science park van de Stanford University uit tot wat later bekend werd als Silicon Valley. Het gebruik van gemeenschappelijke ictvoorzieningen, trainingsmogelijkheden van de universiteit en flexibele huisvestingsmogelijkheden zijn de belangrijkste redenen voor bedrijven om zich op een science park te vestigen. Daarnaast spelen vestigingsplaatsfactoren op stedelijke schaal een rol, zoals aanwezigheid van een afzetmarkt voor kennisintensieve producten, nabijheid van toeleveranciers en dienstverleners, aanwezigheid van een hoog opgeleide beroepsbevolking, toegang tot venture capital, goede bereikbaarheid en een aantrekkelijke woonomgeving. Corporate leaders in Amerika investeren niet zozeer in science parks om vooraan te staan bij de transfer van fundamenteel onderzoek, maar vooral om op tijd talentvolle en creatieve studenten te rekruteren. Eén van de meeste opvallende voorbeelden kwamen we tegen aan de Carnegie Mellon University (Pittsburgh). Daar bevindt zich het Carnegie Mellon s Collaborative Innovation Centre. Dit is een bedrijfsverzamelgebouw met Apple, Intel en Google als belangrijke huurders. Daarnaast wordt er op deze campus momenteel volop gebouwd aan het Gates Center voor Computer Science. Het gaat hier niet in de eerste plaats om laboratoria voor deze computergiganten, maar om experimenteerruimten voor studenten en docenten waar deze bedrijven samen met de universiteit experimenteer- en onderzoeksprogramma s draaien. Ondertussen gaat uiteraard het selectieproces op de arbeidsmarkt door. Kleine kennisintensieve bedrijven, die al dan niet spin off s van de universiteiten en ziekenhuizen zijn, halen naast kennisvoordelen en arbeidsmarktvoordelen ook marketingvoordelen uit hun aanwezigheid op de campus. De nabijheid van een gerenommeerde universiteit biedt hen namelijk een imagovoordeel. Volgens onderzoek heeft dit een positief effect op hun overlevingskans (Ferguson & Olofsson 2004). Bedrijven die zich vestigen op science parks krijgen een soort kwaliteitsstempel. Ook hier is sprake van een win-win situatie. Nieuwe bedrijven maken markttechnisch gebruik van de vestiging op het science park, terwijl hun komst weer bijdraagt aan de naamsbekendheid van het science park. Het mes snijdt zodoende aan twee kanten. Op deze manier probeert onder meer het Illinois Institute of Technology (Chicago) zowel haar fundamentele als toegepast wetenschappelijke status te verhogen. 31 Gates Center, Carnegie Mellon University, Pittsburgh Illinois Institute of Technology, Chicago

........ 32 Ontwikkeling en exploitatie acquisitie van de campus en science park, terwijl commerciële.... 33.. Naast kennisintensieve bedrijven hebben ook vastgoedbedrijven partijen de bouw en verhuur van gebouwen ter hand nemen..... belang bij campusontwikkeling. Evenals bij gebiedsontwikkeling...... in het algemeen zijn grondposities vaak doorslaggevend voor het Het is in Amerika normaal dat marktpartijen hun expertise...... kunnen realiseren van de plannen. Cruciaal is dat free riding (projectontwikkelaars) en kapitaal (beleggers) inbrengen bij de...... wordt voorkomen, dat wil zeggen dat er partijen aan tafel zitten ontwikkeling en exploitatie van campussen en science parks. In...... die alleen uit zijn op het binnenhalen van de grondwaardestijging. Amerika wordt het vastgoed op science parks zonder uitzondering door marktpartijen ontwikkeld en geëxploiteerd. Deze...... Dit geldt zeker voor campussen en science parks die doorgaan.... voor duur onroerend goed (Massey et al. 1992). Naast hoge marktpartijen zijn slagvaardig en flexibel in acquisitie, ontwikkeling en servicing van bedrijven. Dit gaat ook op voor een typische........ opbrengsten gaat het ook om hoge kosten, want er is veel geld.... gemoeid met campusontwikkeling vanwege de hoge intrinsieke onderzoeksuniversiteit als Massachusetts Institute of Technology....... investeringen (infrastructuur, hoge kwaliteit van gebouwen en Deze universiteit is niet betrokken bij de exploitatie van het.... voorzieningen e.d.) en hoge exploitatierisico s. Kenmerk van nabijgelegen science park en heeft nauwelijks bemoeienis met...... gebiedsontwikkeling is dat de financiering van de realisatie een welke bedrijven zich hier vestigen. Voor wat betreft de bedrijvigheid op de campus van MIT doet de universiteit zelf op commer-........ integrale opgave is. Dit vraagt om zorgvuldige financial engineering, een kennisveld dat bij de meeste overheden en kennisciële basis aan projectontwikkeling. Men verkoopt de eigen.......... instellingen onvoldoende is ontwikkeld. gebouwen op de vrije markt en investeert vervolgens in nieuwe.... De ontwikkeling van een campus vraagt een lange adem van gebouwen en de inrichting van de openbare ruimte op de campus....... partijen die de risico s kunnen dragen. Daarom moet bij campusontwikkeling goed worden nagedacht over de vastgoedstrategie en Dit lijkt in Nederland nog toekomstmuziek. Toch legt men ook in............ de bijbehorende organisatie. Er zijn verschillende vormen van Nederland de ontwikkeling en exploitatie van science parks vaak...... exploitatie en beheer van campussen en science parks mogelijk in handen van marktpartijen. Neem bijvoorbeeld het Science Park.... (Ferguson & Olofsson 2004, Westhead & Batstone 1998). Amsterdam dat de komende jaren flink wordt uitgebreid. BAM...... In de eerste plaats kan de universiteit of hogeschool ervoor kiezen ontwikkelt daar de zogeheten Living Plot van kleinschalige en...... de campus geheel onder eigen verantwoordelijkheid te ontwikkelen en te exploiteren. Dit komt in Amerika nauwelijks voor, en ook ontwikkelaars in dit park werkzaam zijn (Van Kleef 2007). Verder.. tijdelijk te gebruiken bedrijfsruimten, terwijl er ook drie andere.......... steeds minder in Nederland. Een tweede vorm is een projectteam doet het bedrijf ASP NV de exploitatie van vijf bedrijfsverzamelgebouwen op dit park. Het kan geen kwaad in het kader van de.... Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS).. waarin verschillende partners samen de verantwoordelijkheid.... hebben over ontwikkeling en exploitatie. Meestal neemt de lokale campusontwikkeling in Utrecht eens een balletje op te werpen...... overheid of de universiteit dan wel de hogeschool het beheer van naar projectontwikkelaars en beleggers. Een opvallende ervaring.... commerciële partijen. Samenwerking met deze partijen is op zich duidelijke scheidslijn te trekken tussen wetenschap en commercie... het onroerend goed op zich en bieden commerciële partijen hun tijdens de reis was dat de bezochte kennisinstellingen zich officieel.. prima voor de kennisinstellingen, maar wel op basis van ieders Bovendien beseft men ook aan Amerikaanse universiteiten en.... adviezen en diensten aan. Bij de derde organisatievorm is er sprake nogal gereserveerd opstellen ten aanzien van kennisvalorisatie. Zij.. competentie. Kennisinstellingen maken daarom graag een strikte hogescholen dat het niet zo kan zijn dat vindingen met mogelijke.. van een speciaal voor de campusontwikkeling opgezet bureau. vinden eigenlijk dat kennisvalorisatie niet past bij hun kernactiviteiten. Dit geldt in het bijzonder voor de kennistransfer naar...... scheiding tussen kennis en commercie. De praktijk is overigens commerciële waarde op de plank blijven liggen... Dit bureau is verantwoordelijk voor de marketing, organisatie en.. vaak anders. Ook in Amerika is in menig incubatiecentrum geen Hoewel commerciële toepassingen van kennis niet tot de kern-................................

.................. 34 activiteiten van de kennisinstellingen behoren, zien ze wel in dat de ontwikkeling van campus en science park in ons land zal daadwerkelijke bouw. Bovendien levert deze partij projecten van...... het hun maatschappelijke taak is om vindingen voor commerciële toenemen. Men kan deze ontwikkeling als een kans zien. Langs goede kwaliteit. De expertise van de SSHU op dit vlak kan tot......... ontwikkeling aan te bieden. Kennisinstellingen in Amerika deze weg slaat men mogelijk twee vliegen in één klap, namelijk voordeel strekken bij de campusontwikkeling in Utrecht.......... begeleiden dus wel degelijk studenten en medewerkers bij de kostenbeheersing tijdens de bouw en waardevermeerdering van......... commercialisering van hun vindingen. Dat doen ze door aparte het eigen vastgoed. Overigens is het verstandig om de Amerikaanse......... organisaties in het leven te roepen. Deze Technology Transfer voorbeelden op dit punt niet al te klakkeloos te kopiëren. Als er...... Offices bedruipen zichzelf met de inkomsten van patenttoepassingen en technologielicenties. Het commerciële succes van zulke dit ten koste gaan van het collectieve kennisdoel dat de campus een overschot aan privaat kapitaal zit in zulke initiatieven, dan kan.................. TTO s wordt bepaald door enerzijds de wetenschappelijke reputatie beoogt (Van Dinteren 2007). Dit pleit er voor dat de publieke......... van de betrokken faculteiten en departementen en anderzijds het instellingen en de lokale en regionale overheden hun krachten en......... aantal hoogwaardige technologische bedrijven in de regio financiën bundelen en vanuit die positie samenwerking zoeken...... (Friedman & Silberman 2003). In De Uithof wil men vooral op het met commerciële partijen.......... gebied van Life Sciences en Geosciences (klimaat, duurzaamheid, grote steden) investeren in een sterke nationale en interna- ziekenhuis) en de overheden (provincie, gemeente) geen zeggen- Dit betekent uiteraard niet dat de instellingen (hoger onderwijs,.................. tionale profilering van het onderzoek. In Amerika zoeken de TTO s schap hebben over de inrichting en organisatie van de campus.......... dan naar interessante commerciële partners en richten de Essentiële onderdelen van de campusontwikkeling zoals infrastructuur, voorzieningen, openbare ruimte, maar ook het statuut...... instellingen zelf incubators voor startende bedrijven op.......... De exploitatie van zulke incubators is vaak wel in handen van van toegang en toelating van bedrijven behoren binnen de......... private organisaties. bestaande Nederlandse context tot de verantwoordelijkheden van......... de betrokken kennisinstellingen en overheden. Men zou kunnen......... overwegen een projectorganisatie voor campusontwikkeling in...... Kostenbeheersing en waardevermeerdering Utrecht in het leven te roepen. Op deze wijze zou men problemen......... rond de inbreng van de verschillende partners vóór kunnen zijn......... Campusontwikkeling naar Amerikaanse snit stelt nieuwe eisen aan (vgl. de problemen rond de inbreng van verschillende partijen bij......... het bouw- en beheermanagement van de betrokken kennisinstellingen. Zij kunnen de campus niet langer in hun eentje ontwikke- een dergelijke projectorganisatie hebben vertegenwoordigers van de ontwikkeling van het stationsgebied in Utrecht, Hillen 2007). In............... len en zullen allianties moeten aangaan met andere partijen. de betrokken kennisinstellingen en overheden zitting. In Utrecht......... Campusontwikkeling verlangt uiteindelijk van alle partijen een bestaat steeds meer ervaring met publiek-private samenwerking......... actieve opstelling, waarbij men tijdig mogelijkheden en kansen op bij de ontwikkeling van campusgerelateerde projecten. Zo is Rabo......... de vastgoedmarkt weet te onderkennen en te benutten. In Amerika Vastgoed betrokken bij de bouw van City Campus Max, een......... gaan de onderwijsinstellingen zelf steeds commerciëler om met woningcomplex voor circa 1.000 studenten en andere starters op...... hun eigen vastgoed. Gezien de lange termijn financiële perspectieven van de instellingen voor hoger onderwijs in Nederland Deze commerciële partij maakt geen gebruik van subsidies en de woningmarkt (Manshanden 2007)................... verwachten we dat de betrokkenheid van commerciële partijen bij verhoogt de snelheid en efficiëntie van de voorbereiding en de... 35

36 5. 37 Noodzakelijke infrastructuur Omdat kennis ook op de campus niet vanzelf ontstaat, zal er fors verhogen. Dit geldt tevens voor de beide bezochte campussen moeten worden geïnvesteerd in een faciliterende infrastructuur. in Chicago. Zonder zulke infrastructuur blijven belangrijke organisatorische doelstellingen van de campus, zoals internationalisering en De situatie in Canada verschilt op dit punt enigszins met die in de kennisvalorisatie, holle woorden. De beloften van de moderne Verenigde Staten. Aan de University of Toronto regelen de colleges campus als kenniscentrum worden dan niet waargemaakt. de huisvesting van studenten. Vooral in het eerste jaar wonen de Het gaat bij de ontwikkeling van een campus uiteindelijk om de studenten op de campus. De Ryerson University in Toronto wil wel inrichting en organisatie van een samenleving van mensen die het aantal studentenwoningen vergroten, maar heeft hiervoor elkaar aantrekken omdat zij dezelfde belangstelling hebben voor weinig ruimte op de eigen campus. Men stimuleert projectontwikkelaars om in de buurt rondom de universiteit dergelijke kennis. Een goede infrastructuur met betrekking tot bereikbaarheid en voorzieningen is daarvoor onontbeerlijk. woningen commercieel te verhuren. Huisvesting staat in de door ons in Canada bezochte campussen minder hoog op de prioriteitenlijst dan in de Verenigde Staten. Leefbaarheid staat centraal Door de bouw van meer studentenwoningen op de campus neemt De moderne campus in Amerika is een leefgemeenschap. Alle door de vraag naar leefbaarheid verder toe. Dit is ook het geval in ons bezochte universiteiten/hogescholen werken op dit moment De Uithof, waar, zoals gezegd, inmiddels 2.000 studentenwoningen aan uitbreiding van het aantal (studenten)woningen. Zo streeft de zijn gebouwd. De meeste Amerikaanse universiteiten proberen Boston University er naar om binnen vier jaar al hun undergraduate studenten (ongeveer 30.000 studenten) op de campus te zeggen niet alleen voor undergraduate studenten, maar ook voor zoveel mogelijk een mix aan woningen te neer te zetten, dat wil huisvesten. Aan Harvard wil men in 2011 50% van alle graduate graduate studenten, post docs, jonge gezinnen van buitenlandse studenten (12.500 studenten) een woning op de campus kunnen onderzoekers en visiting professors. In Nederland heeft men in aanbieden. Amsterdam soortgelijke plannen. Op het science park Amsterdam MIT heeft de afgelopen jaren op dit punt al een forse inhaalslag komen uiteindelijk 700 studentenwoningen en 650 dure koop- en gemaakt. Ook de Carnegie Mellon University in Pittsburgh wil het huurwoningen voor buitenlandse gastdocenten en voor de gewone huidige percentage op de campus woonachtige studenten (20%) Amsterdamse mark (van Kleef 2007). Simmons Hall, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge (MS)

38 Toegankelijkheid en bereikbaarheid Een campus trekt mensen aan en zorgt daarom voor een toename aan verkeersstromen. In Amerika probeert men de toeloop van verkeer naar de campus op verschillende manieren te stroomlijnen. Amerika is een autoland en de bereikbaarheid per auto is daar ook voor de meeste kennisinstellingen een belangrijk punt. Goed per autoweg ontsloten locaties aan de rand van de stad waren dan ook lange tijd de meest favoriete vestigingsplaatsen voor een campus. Ook De Uithof in de oksel van de A27 en A28 is zo n prima autolocatie. Dit locatievoordeel van een campus telt tegenwoordig minder zwaar dan vroeger. In Amerika hebben diverse campussen meer last dan gemak van een goede autolocatie. Een mooi voorbeeld is de Boston University die gelegen is bovenop een belangrijk knooppunt van autowegen, maar daarvan bij de bouw van de nieuwe campus eigenlijk meer nadeel dan voordeel heeft. Men probeert bij de Boston University bovendien door middel van de bouw van meer woningen op de campus het forensisme onder studenten te verminderen. Een ander voorbeeld is Harvard waar men belangrijke goederenvervoerstromen op de campus zoveel mogelijk onder de grond stopt. Dit komt de verblijfskwaliteit van de campus uiteraard 39 ten goede. Aan de Carnegie Mellon University zoekt men de Ryerson University, Toronto, dubbel ruimtegebruik oplossing in het stimuleren van verbindingen voor het langzame verkeer (op de fiets, ter voet) op en naar de campus. En ook in Amerika wordt een goede relatie met openbaar vervoer tussen de campus en de (binnen)stad belangrijker. Het meest uitgesproken was dat in Chicago (ITT) en in Boston (Boston University). In de Nederlandse situatie is vooral het gebruik van openbaar vervoer van belang. In De Uithof is in de afgelopen jaren een snelle busverbinding met de binnenstad tot stand gekomen. Er bestaan bovendien steeds concretere plannen om een snelle tramverbinding De Uithof, Utrecht De meeste Amerikaanse campussen worstelen met parkeerproblemen. De Ryerson University in de binnenstad van Toronto lost dit probleem op door dubbel ruimtegebruik van een nabijgelegen parkeergarage. Samen met winkeliers en entertainmentondernemers, zoals een bioscoophouder, exploiteert men een commerciële parkeergarage waarin ook ruimte is gereserveerd voor het personeel van de universiteit. De University of Chicago zoekt de oplossing in het intensiveren van het ruimtegebruik aan de randen van de campus. Hier bouwt men nieuwe parkeergarages aan de rand van de campus, waarmee men voorkomt dat het autoverkeer reikt tot in het centrum van de campus. aan te leggen tussen De Uithof en het Centraal Station. Daarnaast komt er een Park & Ride in De Uithof. De ontsluiting van De Uithof is in eerste instantie een taak van de gemeente en het Bestuur Regio Utrecht. Ook op dit punt biedt Amsterdam een leerzaam voorbeeld. Daar neemt de gemeente het initiatief om een gloednieuw NS-station te bouwen op het Science Park, evenals de aanleg van een spoortunnel en een aansluiting op de A10 (van Kleef 2007). De Uithof verkeert ook qua verkeersligging in een uitstekende positie om de campusfunctie in de komende jaren te versterken. Binnen de Noordvleugel Utrecht (de regio Utrecht-Amersfoort- Hilversum) heeft De Uithof een strategische geografische ligging. Nu zegt geografie op zich natuurlijk weinig; het gaat vooral om de verkeerstechnische ligging. De vooruitzichten van De Uithof zijn ook in dit perspectief gunstig. Door de aanleg van een Park & Ride en de komst van een tramverbinding wordt de bereikbaarheid van De Uithof vanuit de wijde omgeving en vanuit de stad vergroot. Verdere aansluiting in het kader van het regionale vervoersnetwerk binnen de Noordvleugel Utrecht is geboden (verbindingen naar Hilversum en naar Zeist, eventueel Amersfoort). Boston University