Ondernemersvisie Bedrijventerreinen REGIOBIJLAGE Zuidoost-Brabant Uitgevoerd in opdracht van: Kamer van Koophandel Brabant & Brabants Zeeuwse Werkgeversvereniging Nijmegen, 29 februari 2012
Inhoudsopgave Blz. Hoofdstuk 1 Economie van Zuidoost-Brabant 1 1.1 Economie in Zuidoost-Brabant 1 1.2 Trends en ontwikkelingen 8 1.3 Conclusies/samengevat 10 Hoofdstuk 2 Vraag en aanbod van bedrijventerreinen 11 2.1 Uitgangsituatie in Zuidoost-Brabant 11 2.2 Vraag en aanbod nader bekeken 12 Hoofdstuk 3 Adviezen Zuidoost-Brabant 14 3.1 Betekenis adviezen Zuidoost-Brabant 14 3.2 Concreet in de regio: wie doet wat? 20
Hoofdstuk 1 Economie van Zuidoost- Brabant 1.1 Economie in Zuidoost-Brabant In dit hoofdstuk gaan we beknopt in op het economisch profiel van de regio Zuidoost- Brabant: wat is kenmerkend, wat is onderscheidend, wat is normaal en wat zijn typisch regionale voorbeelden van de economische dynamiek? Economisch profiel van de regio Als het gaat over het economisch profiel van Zuidoost-Brabant verschijnt bij menigeen al snel het beeld van Brainport op het netvlies. Begonnen als Brainport Eindhoven, met een uitgebreide trackrecord aan succesvolle projecten ter stimulering van economie en innovatie in het gebied. Inmiddels staat de Brainport Zuidoost-Nederland als één van de drie topregio s in Nederland in de schijnwerpers: in deze ruime regio moet een belangrijk deel van de Nederlandse economische ontwikkeling worden gerealiseerd. Tabel 1.1 Enkele economische indicatoren op een rij Zuidoost Brabant Noord-Brabant 2000 2010 % verandering 2000 2010 % verandering Beroepsbevolking 317.000 346.000 + 9% 1.072.000 1.164.000 + 8,6% Werkgelegenheid 362.145 397.951 + 9,8% 1.149.062 1.239.579 + 7,9% Bedrijfsvestigingen 38.379 58.382 + 52,1 121.163 171.371 + 41,4% Gem. bedrijfsgrootte Ca. 9 Ca. 7-23% Ca. 9 Ca. 7-23% Bron: LISA, 2000-2010, CBS, 2000-2010 Enkele algemene economische cijfers in Zuidoost-Brabant laten zien dat de regio in grote lijnen redelijk conform het provinciale gemiddelde ontwikkelt. Eén cijfer valt bijzonder op: de regio scoort bijzonder hoog wat betreft de stijging van het aantal bedrijfsvestigingen in de Buck Consultants International 1
periode 2000-2010 1 : een stijging van meer dan 50% vergeleken met een stijging van circa 22% in de buurregio Noordoost-Brabant. Zuidoost-Brabant heeft relatief veel starters, een tendens die past bij (en cruciaal is voor) het type innovatieve kenniseconomie dat met het programma Brainport 2020 (Top Economy, Smart Society) wordt beoogd. Figuur 1.1 Werkgelegenheidsontwikkeling 2000-2010 en 2006-2010 Gemeente Helmond Gemeente Eindhoven 7.700 1.200 5.400 4.400 De Kempen Bergeijk Bladel Eersel Oirschot Reusel-De Mierden 7.000 3.300 Stedelijke regio (ring Eindhoven) Best Geldrop-Mierlo Nuenen c.a. Son en Breugel Veldhoven Subregio Zuid A2 Cranendonck Heeze-Leende Valkenswaard Waalre 11.100 2.600 475 1.300 Subregio De Peel Asten Deurne Gemert-Bakel Laarbeek Someren 4.100 3.000 Groei werkgelegenheid 2000-2010 (absoluut) in aantal banen Groei werkgelegenheid 2006-2010 (absoluut) in aantal banen Bron: LISA, 2010 Interessant feit is voorts dat circa tweederde van de participaties van de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (BOM) plaatsvindt in bedrijven in Zuidoost-Brabant 2, vooral in de speerpuntsector hightech systems & materials en in sectoren als ICT en energie. De regio scoort zeer hoog op indicatoren voor innovativiteit: 54% van de patenten in Nederland zijn gevestigd in Zuidoost-Nederland (met de nadruk op Zuidoost-Brabant) en 45% van de private R&D investeringen komt uit deze regio 3. De Nederlandse top-3 van bedrijven met de hoogste bedrijfs-r&d zijn gevestigd in Eindhoven: respectievelijk Philips, ASML en NXP 4. Tegelijkertijd is Zuidoost-Brabant meer dan Brainport alleen. Dit blijkt onder meer uit de werkgelegenheidsontwikkeling die in ook de andere subregio s heeft plaatsgevonden. De regio s de Kempen, de Peel en Stedelijk Gebied Eindhoven (Eindhoven, Helmond en de schil) vertonen in de periode 2000-2010 een behoorlijke werkgelegenheidsgroei. Van de bijna 40.000 nieuwe banen in heel Zuidoost, zit 28% in de schil rondom Eindhoven en 18% 1 2 3 4 Bron: LISA (2011), CBS (2010) Bron: website BOM (2011) Bron: Brainport 2020 (2011) Bron: Technisch Weekblad (2010), bewerking Brainport Development (2011) Buck Consultants International 2
in De Kempen. In de andere subregio s blijkt dat het reguliere MKB de belangrijkste banenmotor is voor de regionale economie 5. Speerpunten en andere sectoren in de regio Het Rijk, de provincie en de regio Zuidoost-Brabant (eigenlijk moeten we zeggen: heel Zuidoost-Nederland, inclusief Zuidoost-Brabant) heeft met het programma Brainport 2020 een aantal speerpunten omarmd. Het gaat dan in het bijzonder om High Tech Systems, Chemie en Lifetec. Daarnaast worden enkele clusters in ontwikkeling geïdentificeerd, waaronder Automotive (Smart Mobility), Industrial Design en Food & Technology. De percentages zijn (nog) relatief bescheiden: vooral het speerpunt High Tech Systems scoort als grote werkgever, in het bijzonder in het stedelijk gebied rond Eindhoven. De andere speerpunten zijn anno 2011 nog relatief bescheiden qua omvang (in termen van werkgelegenheid). Een onmisbare kanttekening daarbij is dat de speerpunten in deze regio behoorlijk strak zijn afgebakend 6. Het kaartje hieronder illustreert de verdeling van werkgelegenheid over de speerpunten (zowel het manifest als de clusters in ontwikkeling) 7. Figuur 1.2 Speerpuntsectoren in beeld (per subregio) Gemeente Eindhoven 20818 14% 979 1% 4201 3% 427 0% 2192 2% Gemeente Helmond 2726 1704 6% 4% 224 87 641 1% 0% 2% De Kempen Bergeijk Bladel Eersel Oirschot Reusel-De Mierden 1998 5% 359 312 137 1% 1% 0% 815 2% Stedelijke regio (ring Eindhoven) Best Geldrop-Mierlo Nuenen c.a. Son en Breugel Veldhoven 9493 12% 2892 1174 398 4% 2% 1% 1070 1% Subregio De Peel Asten Deurne Gemert-Bakel Laarbeek Someren 1618 2342 4% 5% 261 30 635 1% 0% 1% Subregio Zuid A2 Cranendonck Heeze-Leende Valkenswaard Waalre 1446 4% 535 730 10 2% 2% 0% 730 2% Bron: LISA, 2011 HTS Food Automotive LifeTec Design 5 6 7 Bron: CBS, 2000-2010 O.a. in vergelijking met de regio Noordoost-Brabant, waar de speerpuntsectoren juist heel breed zijn gedefinieerd: daardoor lijkt daar een veel groter deel van de werkgelegenheid zich te concentreren in de speerpunten. Bron: KVK (2011), bewerking BCI (2011) Buck Consultants International 3
Figuur 1.3 High Tech Systems, Food en Automotive in de regio Zuidoost-Brabant Mate van clustering Sterk, in en rond Eindhoven 6 3 1 5 9 7 8 2 4 Belangrijkste subregio s Eindhoven en aangrenzende gemeenten Leading firms (selectie) 1. Philips 2. ASML 3. FEI Company 4. NXP 5. OTB 6. Smit Ovens 7. VDL Groep 8. NTS 9. Frencken Group 2000 2006 2010 Groei 00-10 Groei 06-10 Aantal bedrijven: 3.114 4.107 5.296 +70,1% +29,0% Aantal banen: 37.857 36.268 38.099 +0,6% +5,0% Food Mate van clustering Vrij sterk, rondom Helmond 2 3 1 4 5 Belangrijkste subregio s Helmond als onderdeel van ZO Nederland Leading firms (selectie) 1. Bavaria 2. Campina 3. Peijnenburg 4. VION 5. Van Rijsingen 2000 2006 2010 Groei 00-10 Groei 06-10 Aantal bedrijven: 361 404 366 +1,4% -9,4% Aantal banen: 7.667 7.478 7.093-7,5% -5,1% Buck Consultants International 4
Automotive Mate van clustering Sterk. 6 5 4 Belangrijkste subregio s Helmond en Eindhoven 3 2 1 Leading firms (selectie) 1. DAF Trucks 2. VDL Groep 3. TomTom 4. Nedschroef 5. TTAI 6. Benteler Engineering Services 2000 2006 2010 Groei 00-10 Groei 06-10 Aantal bedrijven: 112 137 146 +30,4% +6,6% Aantal banen: 7.274 6.906 6.126-15,8% -11,3% Bron: BCI, 2011 De focus in economische ambities concentreert zich in Zuidoost-Brabant op de speerpunten: daar zitten de kansen voor de toekomst, vanuit het streven naar innovatie en de doorontwikkeling naar kenniseconomie. De groei qua werkgelegenheid blijft nog enigszins achter, maar de toegevoegde waarde (per arbeidsplaats) van enkele van deze speerpuntsectoren (HighTech Systems, Food & Nutritions en LifeTec) is veelal groter dan die van verzorgende sectoren, zoals diensten, detailhandel en de zorg. Tevens zien we een groei van het aantal vestigingen in deze sectoren (ruim 3.300 vestigingen in periode 2000-2010) 8 en van de mate van innovatie en de export binnen enkele van de speerpuntsectoren. Dat neemt niet weg dat nog steeds ca. 80% van de werkgelegenheid in de reguliere economie zit. De groei zat de afgelopen jaren vooral in zorg, diensten (financieel en zakelijk) en onderwijs. Relatief gezien is de ICT sector de grootste groeisector geweest 9. De economische structuur van Zuidoost-Brabant is vergelijkbaar met het nationaal gemiddelde. De grootste sectoren qua werkgelegenheid zijn diensten, groot- en detailhandel, industrie, zorg en onderzoek/adviesdiensten. Ook bouw en onderwijs zijn sterk vertegenwoordigd in de regio. Onderstaand kaartje illustreert de spreiding van de grootste bedrijven. Een aantal van de bedrijven zit in de speerpuntsectoren, de rest is verspreid over andere sectoren zoals zakelijke dienstverlening (in brede zin) 10. Het merendeel van deze bedrijven is gevestigd in de stedelijke regio Eindhoven. 8 9 10 Bron: KvK Brabant (2011) Bron: CBS (2000-2010) Bron: KvK Brabant (2011) Buck Consultants International 5
Figuur 1.4 Top 100 grootste bedrijven in Zuidoost-Brabant LifeTec High Tech Systems & Materials Food Automotive Bron: KvK, 2011 Buck Consultants International 6
Zoals in de vorige paragraaf reeds gesteld, is de afgelopen tien jaar de bedrijvigheid en de werkgelegenheid in Zuidoost-Brabant gegroeid (39.000 arbeidsplaatsen in 2000-2010). Deze groei heeft plaatsgevonden in enkele van de eerder genoemde speerpuntsectoren (HTS, Lifetec en design), maar vooral in de overige sectoren. De ICT sector is in Zuidoost-Brabant relatief gezien grootste groeisector, de industrie is de afgelopen jaren fors afgenomen in werkgelegenheid (met ruim 18.000 arbeidsplaatsen). Opvallend is ook dat in verschillende speerpuntsectoren het aantal vestigingen weliswaar toeneemt, maar grosso modo de werkgelegenheid wel achteruit is gegaan (in de Automotive en Food & Nutrition). High Tech Systems is in beperkte mate gegroeid qua werkgelegenheid (+0,6%), maar vooral het aantal vestigingen is enorm gegroeid (+70%). Tabel 1.2 Grootste groeiers in Zuidoost-Brabant Selectie grootste groeiers (absoluut) (2005-2010, banen) 1. Van Rooi Meat +240 2. Van Loon Meat +220 3. Prodrive +199 4. OTB Solar +190 5. M. van Happen Transport +184 6. Fashion Wheels +179 7. Navteq Europe +178 8. Groentehof +166 9. UPS +164 10. Deli XL +121 Selectie grootste groeiers* (2005-2010, groeipercentage) 1. Van Rooi Meat 970% 2. M. van Happen Transport 970% 3. Fashion Wheels 460% 4. SNA Europe 340% 5. Prodrive 315% 6. Cim Solutions 255% 7. Navteq Europe 247% 8. Janssen de Jong Infra 240% 9. Van Loon Meat 227% 10. Van Dorp Installaties 221% Bron: LISA, 2010 Een analyse van snelgroeiende bedrijven 11 maakt ook duidelijk dat een deel van de groei voortkomt uit de speerpuntsectoren (food, high tech systems) en een deel uit de meer reguliere en ondersteunende sectoren (zoals handel, logistiek). Vestigingsklimaat Zuidoost-Brabant beschikt over een prima en op onderdelen uitstekend vestigingsklimaat. De bereikbaarheid is de afgelopen jaren sterk verbeterd en ook de komende jaren wordt nog geïnvesteerd in een verdere optimalisatie voor verschillende modaliteiten (vliegen, rijden, fietsen). Denk aan het unieke - initiatief om de doorstroming op de A58 in publiekprivate samenwerking fors te verbeteren. Aandachtspunt in de regio, zeker in relatie tot de hooggespannen ambities in de speerpuntsectoren, is het toekomstig arbeidspotentieel. De vergrijzing in Zuidoost-Brabant heeft ondermeer een grote impact op het onderwijs, overheid, vervoer en de bouw (komende 10 jaar verlaat 11.300 werknemers de arbeidsmarkt). Voor de zakelijke diensten, han- 11 De lijst geeft een overzicht van snelgroeiende commerciële bedrijven, publieke en non-profit organisaties (o.a. grote zorginstellingen) zijn buiten beschouwing gelaten omdat deze minder vaak zijn gevestigd op bedrijventerreinen. Buck Consultants International 7
del/reparatie en horeca/catering verdwijnen (op de middellange termijn) nog eens 27.000 werknemers de arbeidsmarkt. Deze economie brede ontwikkelingen spelen in alle subregio s in Zuidoost-Brabant 12. Daarnaast kampen ook de speerpuntsectoren met een belangrijke uitdaging wat betreft het arbeidspotentieel: Arbeidsmarktproblematiek Brainport In Brainport 2020 is de alarmbel geluid: arbeidspotentieel is de belangrijkste uitdaging voor de toekomst. Er zijn te weinig technisch opgeleiden en internationale kenniswerkers in Zuidoost Nederland. Dit betreft niet alleen hoogopgeleiden, maar voornamelijk ook technisch geschoolde MBO-ers (vaklieden). Tot 2040 krimpt, volgens prognoses van het CBS, de potentiële beroepsbevolking in Zuidoost-Nederland met 15%. Dit betekent dat er in 2040 267.000 arbeidskrachten minder beschikbaar zullen zijn. Daarnaast groeit het aantal technische banen fors in Zuidoost-Nederland. Dit betekent de regio te maken krijgt met tekorten op de arbeidsmarkt. Met name vacatures voor technisch geschoolde MBO ers zullen open blijven staan. Het gaat om stuwende banen, die het hart vormen van de private R&D-basis en exporterende industrie. Een blijvend tekort kan ertoe leiden dat bedrijven activiteiten verplaatsen en Zuidoost-Nederland inboet aan aantrekkingskracht voor bedrijven en kennisinstellingen. Het tegengaan van structurele, oplopende tekorten op de arbeidsmarkt in de Brainport sleutelsectoren (High Tech Systems, Automotive, LifeTech, Food Systems en Design) is het doel van het Programma Werken van Brainport Development. Bron: Brainport 2020 (2011) Top economy, Smart society Zoals gezegd staat de regio in de schijnwerpers van het Rijk. Een belangrijk deel van die aandacht is echter geconcentreerd op de speerpunten en daarmee impliciet op het stedelijke gebied rond Eindhoven (en rond Greenport Venlo, Sittard-Geleen en Maastricht). De overige subregio s in Zuidoost-Brabant (Kempen, Peel, A2-Zuid) hebben uiteraard relaties met de ambities van Brainport 2020, maar de economie en het vestigingsklimaat zijn voor een belangrijk deel ook meer traditioneel van aard en gericht op het regulier MKB. 1.2 Trends en ontwikkelingen Sectortrends en -ontwikkelingen De impact van de economie brede trends en ontwikkelingen (zie hoofdnotitie) op individuele economische sectoren, zoals de topsectoren in Zuidoost-Brabant is groot. De grote dynamiek, de sterke ((inter)nationale) positie en groeiperspectieven van deze sectoren, maakt ze niet alleen economisch van groot belang voor de regio, maar maakt het ook dat ze in ruimtelijke zin een belangrijke rol gaan spelen. Voor Zuidoost-Brabant geldt dat er diverse topsectoren vertegenwoordigd zijn. Echter niet al deze sectoren worden gekenmerkt door vestigingen op bedrijventerreinen. Enkele rele- 12 UWV (2011), Regionale Arbeidsmarktschets Zuidoost-Brabant Buck Consultants International 8
vante trends en ontwikkelingen binnen deze sectoren (zowel nationaal als specifiek voor Zuidoost-Brabant) die bepalend zijn voor de ruimtevraag worden hieronder geschetst: High Tech Systems De sector HTSM is landelijk goed voor 6,7% van het BNP en neemt jaarlijks 4,2 miljard and R&D uitgaven voor zijn rekening 13. (Bron: Topsectorplan Holland High Tech) De ambities in de sector (nationaal) zijn een verdubbeling van de export en een toename van de toegevoegde waarde met 50 % in 2020. (Bron: Topsectorplan Holland High Tech) De regio Zuidoost-Brabant is het zwaartepunt van de sector HTMS. Hier zijn veel grote systeembouwers, toeleveranciers en kennisinstellingen geconcentreerd. 37% van de banen en 76% van de R&D uitgaven bevinden zich in Zuidoost-Brabant. (Bron: Topsectorplan Holland High Tech) Grote bedrijven in de sector hebben zich ontwikkeld tot kop-staart bedrijven. Veel is uitbesteed aan het MKB, waardoor nabijheid voor de toeleveranciers van groot belang is voor maatwerk en flexibiliteit. De clustering van meerdere grote bedrijven rond de Brainport houdt in dat zich hier ook veel toeleveranciers bevinden. (Bron: Topsectorplan Holland High Tech, BCI) Specifieke vestigingseisen: productiebedrijven vragen middelgrote tot grote kavels op moderne terreinen, stedelijke omgeving (bijvoorbeeld Park Forum, GDC, Habraken), toeleveranciers vaak op lokale terreinen, R&D in een hoogwaardiger omgeving (à la High Tech Campus) (Bron: BCI). Automotive Zuidoost-Brabant heeft een grote concentratie van bedrijven in de automotive sector zoals DAF, NXP en VDL Groep. Ook de HTA Campus wordt in Helmond ontwikkeld. Hier wordt de komende jaren een centrum met laboratoria, werkplaatsen en kantoren gebouwd. De HTA Campus biedt tevens mogelijkheden voor kleinschalige innovatieve bedrijven (Bron: Topsectorplan Holland High Tech) De bedrijven in de automotive sector zijn allen sterk op de export gericht, omdat Nederland geen tot weinig auto s meer zelf produceert. Dit stelt eisen aan de bereikbaarheid van locaties in deze sector. (Bron: BCI) Specifieke vestigingseisen: kleinschalige innovatieve bedrijven op hoogwaardige locaties (campussen), productiebedrijven vragen goed ruime en goed ontsloten kavels (Bron: BCI). Lifetec De sector Life Sciences is landelijk goed voor 3,7 % van het BNP en neemt jaarlijks 2,1 miljard aan R&D uitgaven voor zijn rekening. Lifetec is daarbinnen het segment bedrijven dat zich bezighoudt met medische technologie en life sciences. (Bron: Topsectorplan Life Sciences & Health) Kern van de LifeTec sector in ZO Brabant is Philips Medical Systems in Best. Deze locatie biedt geen vestigingsmogelijkheden voor derden. (Bron: BCI) Bedrijven in de life sciences zijn zeer exportgericht. Dit stelt eisen aan bereikbaarheid van locaties en ligging. Medische logistiek is een specifieke niches binnen de logistiek die mede door de exportgerichtheid van belang is in deze sector. (Bron: diepte-interviews ondernemers, BCI) Medisch technologische bedrijven zijn doorgaans kleinschalig en zoeken hoogwaardige bedrijfslocaties en lab- en testruimte (eventueel gedeeld) zijn veelal een pré; High Tech Campus (Eindhoven) biedt in dit kader voldoende tailormade vestigingsmogelijkheden. (Bron: diepte-interviews ondernemers, BCI) Specifieke vestigingseisen: kleinschalige medisch-technologische bedrijven vragen om hoogwaardige locaties met lab/testruimtes (eventueel gedeeld) en een open innovatie omgeving (campusachtig). (Bron: BCI). Food 22% van de banen en 23% van de R&D uitgaven bevinden zich in de regio Zuidoost-Brabant (Bron: Topsectorplan AgroFood) De food-gerelateerde bedrijven in Zuidoost-Brabant zijn voornamelijk actief in voedselverwerking- en distributie. Dit zijn bedrijven die veel ruimte vragen en gebaat zijn bij goede, multimodale ontsluiting en nabijheid van logistieke bedrijven (Bron: Topsectorplan AgroFood, diepte-interviews ondernemers, BCI) Duurzaamheid en het volledig benutten van de potentie van reststromen wordt steeds belangrijker. Dit heeft gevolgen voor de inrichting van bedrijfslocaties. (Bron: Topsectorplan AgroFood, BCI) Specifieke vestigingeisen: veel voedselwerking/productie en distributie vragen om ruime kavels, multimodaal ontsloten en prefereren de nabijheid van logistiek dienstverleners 13 Inclusief Automotive Buck Consultants International 9
De hierboven benoemde speerpunten staan hoog op de agenda van de regio. Stimulering van deze sectoren (in de zin van acquisitie, economische projecten, en dergelijke) manifesteert zich -als het goed is- in een economische impuls en daaraan gekoppeld een grotere vraag naar bedrijventerreinen vanuit deze sectoren (in ha s). De werkelijke ruimtevraag van bedrijven zal in kwalitatieve zin zeer divers zijn, zowel wat betreft locaties (waar in de regio) als typen/segmenten. Om goed te kunnen anticiperen op de ruimtevraag is belangrijk in te zoomen: uit welke (typen) bedrijven bestaat de sector, waar manifesteert zich de ruimtevraag vooral en wat voor vestigingseisen hebben deze typen bedrijven? Voor het overgrote deel gelden hier vergelijkbare vestigingeisen als de rest van de economie (goed bereikbaar, voldoende arbeidspotentieel, etc.), met mogelijke enkele specifieke en aanvullende eisen. 1.3 Conclusies/samengevat Economie van Zuidoost-Brabant in het kort Zuidoost-Brabant scoort op diverse (relevante) economische indicatoren hoger dan het provinciaal gemiddelde. Zowel de beroepsbevolking, als het aantal bedrijfsvestigingen en de werkgelegenheid is de afgelopen jaren (2000-2010) net iets harder gegroeid dan de provincie-totalen. Brainport is dé blikvanger en het uithangbord van de regio met een aantal topsectoren die sterk vertegenwoordigd zijn en die groeien. Hier tegenover staat dat 80% van de werkgelegenheid actief is in het regulier bedrijfsleven. Het is ook de reguliere economie die het leeuwendeel van de groei van de werkgelegenheid in Zuidoost-Brabant voor haar rekening neemt (zorg, diensten, onderwijs, ICT). De speerpuntsectoren kennen een grotere dynamiek en scoren hoger op toegevoegde waarde, export en innovatie. Dit laatste blijkt ondermeer uit het aantal patentaanvragen en private R&D investeringen. Qua werkgelegenheid zijn deze in de periode 2000-2010 echter geslonken. Opvallend is de groei van het aantal bedrijfsvestigingen dat in Zuidoost-Brabant heeft plaatsgevonden (meer dan 50%, meer dan het provinciaal gemiddelde). Dit blijkt ondermeer uit het aantal starters en bijvoorbeeld spin-offs (in diverse sectoren). Zuidoost-Brabant kenmerkt zich door een goed vestigingsklimaat. De afgelopen jaren is al veel geïnvesteerd in bereikbaarheid en de komende jaren wordt dit ook voortgezet. Het regionale arbeidspotentieel is de belangrijkste uitdaging voor de toekomst, voor de gehele economie (dit geldt niet alleen voor de benodigde kenniswerkers in de Brainport, maar ook in brede zin). De economische ontwikkeling van Zuidoost-Brabant en trends en ontwikkelingen die de economie en sectoren doormaken vormen gezamenlijk de vraag naar bedrijventerreinen. Vanuit deze invalshoek en dit ondernemersperspectief wordt de ruimtevraag naar werklocaties vormgegeven. In het volgende hoofdstuk presenteren we een aantal adviezen hoe deze vraag zo goed mogelijk gefaciliteerd kan worden. Buck Consultants International 10
Hoofdstuk 2 Vraag en aanbod van bedrijventerreinen 2.1 Uitgangsituatie in Zuidoost-Brabant De bedrijventerreinensituatie in Zuidoost-Brabant ziet er als volgt uit: Uitgangsituatie werklocaties/bedrijventerreinen in de regio Totaal aanbod: 3.886 ha Direct uitgeefbaar circa 267 ha Niet direct uitgeefbaar (waaronder zachte plannen) circa 719 ha, waarvan - 435 ha in stedelijk gebied Eindhoven - 100 ha in de Peel - 35 ha in de Kempen - 149 ha in de regio Zuid A2 Herstructureringsopgave 851 ha (delen van terreinen) Ruimtevraag: 208 348 ha netto tot 2020 Bronnen: Werkgroep Werklocaties Zuidoost, 2011, IBIS, 2011, Monitor Werklocaties 2010 De regio beschikt over een fors areaal aan bedrijventerreinen met een beschikbare voorraad van 267 ha en een pijplijn met meer dan 700 ha (waaronder zachte plannen) voor nieuwontwikkelingen. De terreinen liggen verspreid over de diverse subregio s en zijn verdeeld in diverse segmenten (van toplocaties (campussen) tot modern gemengde locaties). Het merendeel hiervan is gelegen in het stedelijk gebied rondom Eindhoven. Buck Consultants International 11
Figuur 2.1 Uitgifte van bedrijventerreinen 2000-2010 en het aanbod van werklocaties (bestaande en nieuw) Totale uitgifte 2000-2010 120 ha 93 ha 44 ha 82 ha 76 ha 43 ha Bron: IBIS, 2000-201 Monitor Werklocaties 2010 Uit de bovenstaand figuur blijkt dat het merendeel van uitgifte van bedrijventerreinen in de stedelijke gemeenten Eindhoven en Helmond heeft plaatsgevonden. Echter, ook in de rest van de stedelijke regio Eindhoven en in de Peel is de uitgifte aanzienlijk geweest. In meer landelijke regio s als de Kempen en Zuid A2 is de uitgifte minder groot geweest. 2.2 Vraag en aanbod nader bekeken Dit bovenstaande (sub)regionale plaatje van de historische uitgifte laat echter niet alles zien. Zo is er in diverse gemeenten door een gebrek aan aanbod in de afgelopen jaren minder uitgegeven terwijl er wel vraag is geweest (denk aan de regio de Kempen, de gemeente Helmond, etc.): Buck Consultants International 12
Beperkte uitgifte door gebrek aan aanbod Zuidoost-Brabant kent verschillende gemeenten waar door een gebrek aan geschikt aanbod de afgelopen jaren een deel van de ruimtevraag (die op gemeenten afkomt) niet is gehuisvest. Voorbeelden zijn de gemeente Helmond en subregio de Kempen. In vier van de vijf gemeenten in de subregio de Kempen (Bladel, Bergeijk, Eersel en Reusel-de Mierden) is jaarlijks gemiddeld slecht 0,5 ha uitgegeven, mede door een gebrek aan (geschikt) aanbod. De ontwikkeling van het regionaal Kempisch Bedrijvenpark (KBP) is echter bedoeld voor ondernemers uit de regio de Kempen die willen uitbreiden en groeien met een behoefte aan kavels van meer dan 5000 m2. Dit nieuwe regionale terrein kan echter niet de lokale, kleinschaligere behoefte faciliteren en zo blijft er een mismatch tussen de kwalitatieve vraag en aanbod. In Helmond is de situatie nijpender. In de afgelopen twee jaren is hier geen grond uitgegeven aan bedrijven. De jaren daarvoor is sporadisch grond uitgegeven op het regionaal terrein BZOB, dat bestemd is voor grootschalige (proces-)industrie, logistiek en groothandelsactiviteiten. Het 180 hectare tellende bedrijventerrein dat gelegen is aan de oostzijde van Helmond kent een moderne en ruime opzet, dat voor veel (meer kleinschalige) ruimtevragers niet geschikt is. Overige locaties in Helmond, met (beperkte) beschikbare ruimte, blijken in de praktijk vaak niet toereikend en/of geschikt voor de bedrijven met ruimtevraag. De gemeente heeft hierdoor reeds meerdere malen ondernemers moeten laten gaan. Hetzelfde geldt voor Asten en Someren. Recente raadplegingen onder het bedrijfsleven leiden tot de conclusie dat er wel sprake is van vraag, maar dat het aanbod er niet (passend en/of voldoende) is. Bronnen: IBIS 2000-2010, Ontbijtsessie Ondernemersvisie Bedrijventerreinen (Eindhoven, d.d. 6 oktober 2011) Zowel uit de enquête, de interviews en de ontbijtsessies wordt het algemene beeld bevestigd, dat er op de schaal van Zuidoost-Brabant een overaanbod is aan plannen voor nieuwe bedrijventerreinen. Al wordt in de regio Zuidoost-Brabant gekozen voor het hoogste groeiscenario en voor een hoog Brainport-effect, dan nog is er een overaanbod. Deze kwantitatieve discussie moet door de regio gevoerd worden. Echter, niet alleen cijfermatig op regionaal niveau, maar voornamelijk kwalitatief op lager (subregionaal en/of lokaal) niveau: wat is waar nodig? (zie ook tekstkader hierboven) Daar komt bij dat het beschikbare aanbod per subregio en gemeente verschilt, zowel in kwantiteit als in kwaliteit. Van lokale bedrijventerreinen voor gemengde bedrijvigheid in de Peel tot aan regionale bedrijventerreinen in de Kempen en in Helmond en toplocaties in de vorm van campussen in Eindhoven e.o. De gelaagdheid in de economie 14 in Zuidoost-Brabant en de wijze waarop de bedrijventerreinenmarkt zich manifesteert noopt de regio om een onderscheid te maken tussen de bovenregionale vraag, de subregionale vraag en de lokale vraag. Eerder is al geconstateerd dat het merendeel van de ruimtevraag lokaal van aard is (80-90%) en dat slechts een beperkt deel regionaal en zelfs bovenregionaal is. In paragraaf 3.2. gaan we hier nader op in. In het volgende hoofdstuk presenteren we een aantal adviezen om de toekomstige vraag naar werklocaties zo goed mogelijk te faciliteren. 14 Zie voor toelichting de separate hoofdnotitie Ondernemersvisie Bedrijventerreinen Buck Consultants International 13
Hoofdstuk 3 Adviezen Zuidoost-Brabant 3.1 Betekenis adviezen Zuidoost-Brabant Kwaliteit staat voorop De focus (en de discussie) moet nog veel meer verschuiven naar de duurzame kwaliteit van bedrijventerreinen. Onze deeladviezen onder de noemer kwaliteit zijn: A Stel de kwaliteit van bestaande locaties voorop: aandacht voor plekoptimalisatie & professioneel beheer. B Bepaal je programma op het juiste schaalniveau: bottom-up kijken naar de behoeften van het bedrijfsleven. C Stel prioriteiten in herstructurering: kijk naar het economisch belang. D Investeer in belangrijke locatiefactoren. E Creëer op maat enkele (aanbodgerichte) toplocaties. A Plekoptimalisatie en professioneel beheer De beperkte vraag naar nieuwe terreinen zorgt voor de nut en noodzaak tot meer aandacht voor de kwaliteit van de bestaande voorraad en de uitgeefbare ruimte, zodat deze optimaal aansluit bij de vraag en bovendien zo lang mogelijk mee gaat. Bedrijven blijven het liefst op de huidige locatie zitten 15 en zijn bereid om te investeren, een trend die uitstekend past bij de ambities voor intensiveren van ruimtegebruik, minder nieuwe terreinen aanleggen en de focus op herstructurering van bestaande terreinen. De focus op kwaliteit moet georganiseerd worden door: met bedrijven te werken aan plekoptimalisatie; samen met private partijen (eigenaren en eindgebruikers) een kwaliteitsimpuls genereren; professioneel en structureel beheer te organiseren; Meer terreinen in de regio Eindhoven leidt tot uitholling! De nadruk moet liggen op herinrichting en revitalisering, aldus een ondernemer in Eindhoven. 15 Blijkt zowel uit de raadpleging van Brabantse bedrijven middels enquête en interviews als uit ervaringen (van BCI) in andere Nederlandse regio s Buck Consultants International 14
Ter illustratie is een aantal bestaande bedrijventerreinen met beeldbepalende bedrijven in Zuidoost-Brabant weergegeven, waar kansen zijn of komen voor plekoptimalisatie van bedrijven, investeringen van private partijen en de organisatie van professioneel beheer. Let wel: deze locaties zijn illustratief. Figuur 3.1 Terreinen met grote beeldbepalende bedrijven Flight Forum, Eindhoven Atos Origin Pinkroccade Deloitte Logica Science Park Eindhoven, Son Strukton Carglass Prodrive High Tech Campus, Eindhoven Philips NXP Atos Origin BZOB, Helmond VION Van Rijsingen Dorel (Maxi Cosi) B Bottom-up de behoefte van bedrijven in kaart brengen Daarnaast is er een ruim aanbod aan bedrijventerreinen beschikbaar en/of in ontwikkeling in Zuidoost-Brabant. Om te voorkomen dat er teveel wordt ontwikkeld moet de ruimtevraag zorgvuldig en vanuit ondernemersperspectief (bottom-up, bijvoorbeeld aan de hand van de Ruimteplanner of Bedrijven Onder Dak ) in kaart worden gebracht: waar manifesteert zich de vraag (lokaal niveau) en welk typen bedrijventerreinen (met welke locatiekwaliteiten) wordt gevraagd? Deze instrumenten worden op diverse plekken in Zuidoost-Brabant reeds ingezet door de Kamer van Koophandel in samenwerking met betrokken gemeenten (met name in diverse Peelgemeenten en in de Kempen). Buck Consultants International 15
Het bepalen van het juiste schaalniveau en werken in functioneel-economische regio s is in dit kader van groot belang. Zuidoost-Brabant kent reeds enkele functioneeleconomische regio s die zich hier voor lenen: Stedelijke regio Eindhoven (inclusief Eindhoven en Helmond) De Peel De Kempen Regio Zuid A2 De markt bepaalt uiteindelijk zelf wat er gebeurt, aldus een makelaar uit Eindhoven Deze bottom-up benadering is urgent om werkelijk een oordeel te vormen over de bestaande (harde en zachte) plannen voor de ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen en de vraag-aanbodconfrontatie op een goede manier in te kunnen vullen. Het zachte planaanbod in Zuidoost-Brabant is fors (bijna 700 ha, waarvan het merendeel in het stedelijk gebied Eindhoven). Om de economie van Zuidoost-Brabant optimaal te faciliteren moet geluisterd worden naar de vestigingseisen van de ondernemers. Dit luisteren naar de vestigingseisen van de ondernemers vereist dat gemeenten op de hoogte zijn van de ontwikkelingen binnen het lokale bedrijfsleven. Een sterk accountmanagement is hiervoor een absolute voorwaarde. Je ziet nu er dat er een inhaalslag wat betreft de uitgifte gaande is, aldus een vertegenwoordiger van het Kempisch Bedrijvenpark C Ga uit van een eenvoudige segmentering Teneinde behoefte en het benodigde aanbod (en fasering) optimaal met elkaar in overeenstemming te brengen is wenselijk te werken met een eenduidige en transparante segmentering. Voor Zuidoost-Brabant is hierboven een eerste aanzet gemaakt, met een scherp onderscheid tussen lokale en (sub)regionale locaties en drie typen locaties: modern, functioneel en hoogwaardig. Hieronder zijn verschillende (subregionale) locaties in kaart gebracht. Functiemenging op bedrijventerreinen is cruciaal, die monocultuur is dodelijk voor een terrein, aldus een ondernemer uit Zuidoost-Brabant Buck Consultants International 16
Figuur 3.2 Eenduidige segmentering Sectoren/clusters Modern Functioneel Hoogwaardig Lokaal MKB (lokale oriëntatie/ afzetgebied) Design (broedplaats) Afvalverwerking/recycling (kleinschalig) Financiële/zakelijke diensten Design Regionaal Food, Automotive Logistiek Productie (beperkte hinder) PDV/GDV LifeTec Afvalverwerking/recycling Energieproductie et cetera HTS, Automotive, LifeTec Financiële/zakelijke diensten Typen terreinen Lokaal Reguliere lokale bedrijventerreinen Binnenstedelijke, specifieke terreinen Reguliere lokale bedrijventerreinen Locaties rond kennis- en zorginstellingen Regionaal Modern gemengd (grote kavels, multimodaal) Functionele MHC 4+ bedrijventerreinen Kenniscampussen Voorbeelden in ZOB Lokaal Regionaal Diverse lokale terreinen BZOB Helmond Kempisch Bedrijvenpark Diverse lokale terreinen DIC Cranendonck GDC TU/e Science Park Philips Healthcare Campus Brandevoort High Tech Campus HT Automotive Campus Food Technology Park Figuur 3.3 Illustratieve locaties van (sub)regio belang GDC HT Automotive Campus BZOB High Tech Campus Modern Kempisch Bedrijvenpark Functioneel Hoogwaardig Duurzaam Industriepark Cranendonck Buck Consultants International 17
Duurzaam Industriepark Cranendonk Het DIC in Cranendonck wordt ontwikkeld voor specifieke doelgroepen (grote ruimtevraag, veel milieuruimte, etc.). In Brabant is weinig ruimte voor bedrijven. Met name grote bedrijven die een relatief grote oppervlakte nodig hebben voor hun fabriek en opslag, kunnen eigenlijk nauwelijks meer een vestigingsplaats vinden in Brabant. De ontwikkelingen van nieuwe industrieparken voor bedrijven met een grote ruimtebehoefte is daarom erg belangrijk. Als dat niet zou gebeuren, zouden die bedrijven wegtrekken uit onze provincie en ons land. Dat zou slecht zijn voor de werkgelegenheid en de economie Het DIC is bedoeld voor dat type bedrijvigheid dat via industriële symbiose gebruik kan maken van de aanwezige voorzieningen (o.a. energie-infrastructuur), aanwezige producten (o.a. zink en zwavelzuur) en aanwezige faciliteiten(laboratorium, bewaking, kantine). Hiermee is het DIC een zeer specifieke vestigingslocatie. Bron: website DIC-Cranendonck D Prioriteiten in herstructurering Een aanzienlijk deel van de totale voorraad bedrijventerreinen in Zuidoost-Brabant is verouderd, ruim 850 ha netto. Delen van deze terreinen zijn toe aan een kwaliteitsimpuls (varierend van een forse herontwikkelingsopgave tot een lichte facelift). De opgave in Brabant is groot en het beschikbare budget voor is gering. Keuzes zijn noodzakelijk om herstructurering op enkele plekken succesvol van de grond te krijgen. Wij stellen daarbij voor om prioriteiten meer te baseren op het economische belang van een (deel van een) bedrijventerrein, versus de drijfveer van vooral ruimtelijke urgentie. Op verschillende locaties in Zuidoost-Brabant wordt ook al volop geherstructureerd. Denk aan locaties als: De Hurk/De Kade in Eindhoven, Hoogeind in Helmond, Lauruscomplex in Someren en De Run in Veldhoven. Dit zijn veelal locaties waar diverse beeldbepalende bedrijven gevestigd zijn, die een belangrijke werkgelegenheidsfunctie vervullen voor de regio. Het is dan ook essentieel om juist van deze locaties werk te maken. Voor de aanpak van de herstructureringsopgave pleiten we in de regio Zuidoost-Brabant voor de volgende stappen: Start met het aanbrengen van prioriteiten in de herstructureringsopgaven, gebaseerd op de economische waarde (werkgelegenheid, toegevoegde waarde, etc.) van de terreinen. Kijk in het bijzonder naar de behoeften van (beeldbepalende) bedrijven. Pak herstructurering zoveel mogelijk in samenwerking met eigenaren en mogelijke andere investeerders (beleggers, ontwikkelaars, BOM/BHB) op. Buck Consultants International 18
Figuur 3.4 Voorbeelden van te herstructureren terreinen met beeldbepalende bedrijven Ekkersrijt, Son Maas Int. GL Plastics Neway Electr. Hoogeind, Helmond Automotive gerelateerd De Run, Veldhoven ASML De Hurk/De Kade, Eindhoven VDL Sligro DAF Trucks Geef het MKB in de regio de aandacht die het verdient op basis van vestigingen en werkgelegenheid en richt niet alle pijlen op het grote bedrijfsleven, aldus een vertegenwoordiger van het bedrijfsleven in Zuidoost-Brabant E Creëer op maat aanbodgericht enkele toplocaties Zuidoost-Brabant heeft diverse sterke sectoren en scoort goed op verschillende topsectoren zoals die in het huidige economische beleid worden geïdentificeerd. De ontwikkeling van (een beperkt aantal) toplocaties is essentieel als succesfactor voor een impuls voor innovatie en het creëren van spin-off en kennisvalorisatie 16. Figuur 3.5 Voorbeeld: campussen in Zuidoost-Brabant DAF Trucks Philips Healthcare Campus Automotive Campus Brainport Innovation Campus Food Technology Park TU/e Science Park High Tech Campus Health Technology Park 16 Campus VDL Potentiële campus/toplocatie Bron: Voorwaarden voor succesvol topsectorenbeleid, BCI (2011) Kuhn - Geldrop Automotive Campus TNO Benteler Engineering TTAI e.a. Buck Consultants International 19
Met als voorbeeld de Automotive Campus in Helmond, laat bovenstaande illustratie (niet uitputtend) zien dat de campus belangrijk is als fysieke faciliteit voor en manifestatie van de beoogde innovatie en economische impuls in een bepaalde topsector. De rest van de hieraan gerelateerde sectoren zitten verspreid door de regio en vormen zo het onderliggende weefsel van de topsector automotive. Deze bedrijven zijn vooral gewone bedrijven op reguliere bedrijventerreinen. De behoefte aan fysieke ruimte voor toplocaties en campussen is een klein deel van de totale vraag naar bedrijventerreinen. Gelet op de huidige campussen (HTC, HT Automotive en TU/e Science Park) en de plannen voor potentiële campussen is de noodzaak voor meer campussen niet aanwezig. 3.2 Concreet in de regio: wie doet wat? Om de adviezen over bedrijventerreinen in Zuidoost-Brabant daadwerkelijk van de grond te krijgen en een nieuwe manier van werken te creëren, is een gezamenlijke inspanning van alle stakeholders een noodzakelijke randvoorwaarde. Het gaat om samenwerking tussen partijen: publiek en privaat op alle lagen (regio, subregio, lokaal). In Zuidoost-Brabant onderscheiden we de volgende subregio s: Regionale afstemming is de oplossing, werk toe naar een regionaal loket, aldus een ondernemer uit Zuidoost-Brabant Figuur 3.6 Subregio s in Zuidoost-Brabant De Kempen Bergeijk Bladel Eersel Oirschot Reusel-De Mierden Stedelijk Gebied Eindhoven Eindhoven Helmond Best Geldrop-Mierlo Nuenen c.a. Son en Breugel Veldhoven Waalre Subregio Zuid A2 Cranendonck Heeze-Leende Valkenswaard Subregio De Peel Asten Deurne Gemert-Bakel Laarbeek Someren Buck Consultants International 20
Figuur 3.7 Werken op drie schaalniveaus: illustratief voorbeeld Regio Subregio Lokaal Regio: Zuidoost-Brabant afstemming toplocaties o.a. Automotive, High Tech afstemming bovenregionale knelpunten afstemming locaties met specifieke kenmerken netwerk met bedrijven topsectoren o.a. ASML, NXP, Philips belangenorganisaties o.a. KvK, BZW Subregio: De Peel regionale programmering zachte plannen: inzoomen (hectaren, segmenten) en faseren prioriteiten in herstructurering: Hoogeind vanwege grote spelers? subregionale knelpunten vraaggerichte ontwikkeling: locatie-eisen voorop, monitoring BZOB (Helmond functionaal aan tafel bij de Peel): wat is beschikbaar en geschikt? regionale verevening en delen risico s professioneel accountmanagement o.a. gezamenlijke marketing en acquisitie Brainport Lokaal: Helmond monitor vraagontwikkeling bottom-up onderhoud en beheer bestaande locaties uitvoering herstructurering Bron: BCI, 2011 We gaan hierbij weliswaar uit van drie schaalniveaus, maar deze zijn uiteraard niet in ijzer gegoten. In de praktijk is het tevens denkbaar en komt het voor dat binnen een subregio bijvoorbeeld twee gemeenten met elkaar samenwerken (bij de vestiging/verplaatsing van een ruimtevrager e.d.). Op elk schaalniveau heeft iedere betrokkene een eigen specifieke rol en verantwoordelijkheid, waar in gezamenlijkheid met elkaar invulling aangegeven moet worden. 20111214 Buck Consultants International 21