Het waarderend coachingsgesprek Leraren ondersteunen in het omgaan met SEN leerlingen Bij waarderend coachen wordt de nadruk niet gelegd op zwaktes of beperkingen maar op de sterktes, talenten 1 en successen van leerkrachten. Nog heel vaak worden problemen of problematisch gedrag in het onderwijs als uitgangspunt genomen voor interventies. Deze klassieke manier van oplossen is dan ook diep geworteld in het onderwijsstelsel. Niet alleen op leerlingniveau maar ook op leerkrachtniveau wordt er nog vaak gekeken naar wat iemand niet kan of moeilijk vindt. Vandaaruit worden er dan oplossingen bedacht voor het probleem. Wat iemand wel goed kan, en het daardoor vaak ook erg leuk vindt, wordt terzijde geschoven en krijgt niet of nauwelijks aandacht, omdat het probleem nu eenmaal moet worden opgelost. Bij waarderende coaching komt juist wel deze aandacht te liggen op talenten en sterke punten. Voor iedere leerkracht ligt namelijk de grootste mogelijkheid tot ontwikkeling op het gebied van zijn of haar krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten. In dit coachingsgesprek biedt de coach de leerkracht de mogelijkheid om vanuit zijn/haar sterke punten in te gaan op de belemmeringen die hij/zij ervaart in het onderwijs aan SEN 2 leerlingen. Het is hierbij belangrijk dat de coach vanuit een gelijkwaardige houding met de leerkracht werkt. Doel: De leerkracht gaat samen met de coach op zoek naar zijn of haar sterke punten. Dit levert voor de leerkracht nieuwe perspectieven op om nieuwe of bestaande situaties op een andere manier aan te pakken in de eigen onderwijspraktijk. De leerkracht zet op deze manier zijn of haar krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten op een positieve manier in ter verbetering van zijn of haar eigen onderwijs aan SEN leerlingen. Methodiek: Er zijn vier stappen te onderscheiden bij waarderende coaching namelijk: 1. Discover - Verkennen en ontdekken van successen, krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten. 2. Dream - Dromen over een toekomst waarin alle krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten samenkomen. 3. Design - Het hebben over de thema s of kwesties die er voor jou écht toe doen of om een oplossing vragen. 4. Destiny - De ontdekte perspectieven vertalen naar concrete plannen. Het is een circulair proces waarbij successen en talenten als uitgangspunt worden genomen. De stappen worden op volgorde doorlopen en zijn verbonden, echter deze kunnen te allen tijde worden herhaald. Doordat alle fasen met de letter D beginnen, wordt dit daarom ook wel de 4D-cyclus genoemd. In figuur 1 zijn deze stappen weergegeven. 1 De begaafdheden of bekwaamheden van de leerkracht 2 Special Educational Needs speciale onderwijsbehoeften 1
Figuur 1: Stappen Discover, Dream, Design en Destiny van de 4D-cyclus Stap 1: Discover - Verkennen en ontdekken van successen, krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten. Er zijn meerdere manieren om te beginnen met het expliciteren van de sterke punten van de leerkracht. Eén daarvan is om de test uit het boek van Buckingham en Clifton (2007) Ontdek je sterke punten te gebruiken (zie bijlage 1). De uitkomsten van deze test kunnen gedurende het gesprek als aanvulling worden ingebracht ter illustratie en om de leerkracht structuur te bieden. Ook kan deze test worden ingezet als trigger om het gesprek op gang te brengen. De andere manier is de talenten en sterke punten te ontdekken en te onderzoeken vanuit de succesverhalen van de leerkracht. Er kunnen één of meerdere succesverhalen worden besproken. Het gaat er hierbij om dat de leerkracht een situatie benoemt uit de eigen onderwijspraktijk waar deze erg trots op is, waar talenten konden worden ingezet en waar de leerkracht een toegevoegde waarde voelde. Voorbeeld voor coach: Beschrijf eens een situatie in de klas waarbij je je heel erg gewaardeerd voelde. Beschrijf eens een situatie waarbij je jouw talent kon inzetten. Beschrijf eens een situatie die zowel succesvol was voor jou als voor de leerlingen. Beschrijf eens een situatie waarbij leerlingen jou een compliment gaven. Beschrijf eens een situatie waarbij collega s jou een compliment gaven. Beschrijf eens een situatie waarbij je jezelf een top leerkracht voelde. Het is belangrijk om deze situaties zo concreet mogelijk te maken en door te vragen naar details. Je moet echt kunnen beleven wat er in die situatie gebeurde en waarom juist deze situatie als succesvol werd ervaren. Voorbeeldvragen coach: Wie waren daarbij aanwezig? Wat gebeurde er precies? Waar gebeurde het? Welke kracht, sterk punt, kwaliteit of talent heb je toen ingezet? Hoe kwam het tot dit succes? Wanneer was dat? 2
De coach vat de krachten, sterke punten en talenten van de leerkracht samen. Het is belangrijk dat ze niet als toekenning worden uitgedrukt, maar ze te omschrijven in een zin die uitdrukt wat deze vaardigheid zo bijzonder en speciaal maakt. Door deze manier van samenvatten maakt de coach de krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten van de leerkracht persoonlijk en daardoor levendiger voor beiden. Bijvoorbeeld niet: Je kan goed kringgesprekken leiden. Maar: Leerlingen voelen zich speciaal bij jou in de klas als ze iets mogen vertellen tijdens het kringgesprek. Na het bespreken van de situaties met de leerkracht is er een lijstje ontstaan met hierop de sterke punten en kwaliteiten van de leerkracht vermeld. De coach kan een succesverhaal van de leerkracht herhalen voordat er wordt overgegaan naar de volgende stap. Het is de bedoeling dat de lijst met krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten de leerkracht goed weergeeft. Stap 2: Dream - Dromen over een toekomst waarin alle krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten samenkomen. Vanuit de lijst met krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten van de leerkracht wordt er overgegaan naar de tweede stap. De coach vraagt de leerkracht hierbij een toekomst te schetsen waarin de leerkracht elke dag zijn krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten zou kunnen inzetten. Deze vraag wordt ook wel de droomvraag genoemd. Het is de bedoeling dat alle krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten van de leerkracht samenkomen. Als deze situatie is geschetst, vraagt de coach door. Het is belangrijk om de situatie uit te diepen en zo concreet mogelijk te visualiseren. Voor het visualiseren van de dromen kan het werkblad de eerste stappen naar jouw droom worden ingezet (bijlage 2). De dromen van de leerkracht worden door de coach, in samenspraak met de leerkracht, kort en bondig genoteerd in de wolk op het bovengenoemde werkblad. Voorbeeldvragen coach: Hoe ziet je eigen onderwijspraktijk eruit als je elke dag je krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten ten toon zou kunnen spreiden in het onderwijs aan jouw SEN leerlingen? Beschrijf een onderwijssituatie waar je het meest tot je recht zou komen. Hoe zie je dat concreet voor je? Wat doe je dan precies? Welke andere collega s of leerlingen komen hierin voor? Op welke manier werk je (samen) met collega s of leerlingen? Stap 3: Design - Het hebben over de thema s of kwesties die er voor jou écht toe doen of om een oplossing vragen. De coach heeft het overzicht van de krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten (stap 1) van de leerkracht erbij gepakt en goed leesbaar op tafel gelegd. Ook de kort samengevatte 3
dromen op het werkblad de eerste stappen naar jouw droom zijn ingevuld (en genummerd) en liggen overzichtelijk op tafel. De leerkracht wordt nu weer met beide benen op de grond gezet na al het dromen (zie de voetstappen op het werkblad). Hierna stelt de coach de vraag: Waar sta jij in jouw eigen praktijk als leerkracht? De leerkracht vult hierna zelfstandig de gradatielijnen onder de voetstappen in. De cijfers voor de gradatielijnen corresponderen met de in de wolk samengevatte en genummerde dromen. De gradatielijnen lopen van links naar rechts en beginnen bij nul en eindigen bij tien. Bij nul staat de leerkracht het verst van zijn of haar droom af en bij tien is de droom al bereikt of waargemaakt. Er hangt op geen enkele manier een waardeoordeel aan de dromen of gradatielijnen. Het gaat hier uitdrukkelijk om de bewustwording van de leerkracht. De leerkracht bekijkt en bespreekt samen met de coach, middels het aflezen van de gradatielijnen, in hoeverre de leerkracht al op weg is om zijn of haar droom te realiseren. Voorbeeld voor coach voor het visualiseren van de gradatielijn: De coach kan door middel van een elastiekje tussen zijn/haar duimen te spannen, aangeven (visualiseren voor de leerkracht) wanneer er meer (duimen verder uit elkaar) of minder (duimen dichter bij elkaar) spanning op de gradatielijn van de leerkracht komt te staan. Hoe dichterbij de leerkracht bij zijn/haar droom in de buurt komt des te minder spanning er op het elastiekje komt te staan. Als de leerkracht dichtbij zijn/haar droom is (bijvoorbeeld 8 op de gradatielijn) dan zal deze minder creatiespanning3 ervaren dan wanneer hij/zij nog een langere weg (bijvoorbeeld 4 op de gradatielijn) naar zijn/haar droom heeft af te leggen. Hieronder zijn voorbeelden op foto 1 en foto 2 te zien. Foto 1: meer creatiespanning op de gradatielijn van de leerkracht zichtbaar (de leerkracht is op weg naar zijn/haar droom) Foto 2: minder creatiespanning op de gradatielijn van de leerkracht zichtbaar (de leerkracht is al verder op weg naar zijn/haar droom) Hierna stelt de coach de vraag: Wat zijn de thema s, kwesties of punten, in jouw onderwijs aan SEN leerlingen, die je wilt bespreken om de droomrichting (stap 2) in te kunnen gaan? Deze stap wordt als één van de belangrijkste zo niet als dé belangrijkste stap gezien van het waarderend coachingstraject. De persoonlijke coaching- tools 4 van de coach worden hier in 3 4 creatiespanning (Ofman, 2004) Voorbeelden van deze tools : luistervaardigheden, regulerende vaardigheden en zendervaardigheden (Van der Molen & Kluijtmans, 2005) 4
gezet. Dat betekent dat iedere coach hier op zijn eigen persoonlijke manier vorm aan geeft en op zijn of haar eigen manier invult. Tegelijkertijd brengt de coach de ontdekte krachten, sterke punten, kwaliteiten en talenten uit stap 1 in. De coach werkt samen met de leerkracht nieuwe perspectieven uit die de leerkracht energie geven en helpen om blokkerende gedachten weg te nemen. Deze nieuwe perspectieven kunnen gebruikt worden om bestaande en nieuwe situaties op een andere manier in te vullen of aan te pakken. Het is belangrijk dat de coach de focus op de SEN leerlingen weet te houden. Stap 4: Destiny De ontdekte perspectieven vertalen naar concrete plannen. Nadat de krachten, sterke punten, kwaliteiten, talenten, de toekomst en thema s/ kwesties van de leerkracht zijn besproken is deze vierde stap vooral ondersteunend bij het praktisch toepassen van de nieuwe perspectieven en het daarbij behorend gedrag. De nadruk ligt bij deze stap op het concretiseren van de ontdekte perspectieven. Hoe kunnen deze perspectieven door de leerkracht worden waargemaakt? Wat wil en moet de leerkracht hier voor doen? Het gaat hierbij om het concreet verbinden van de nieuw gecreëerde perspectieven aan de eigen onderwijspraktijk van de leerkracht. Als de gecreëerde perspectieven van de leerkracht sterk genoeg zijn, leveren deze vanzelf nieuwe actiepunten en plannen ten aanzien van het gedrag, houding en handelen van de leerkracht op. Voorbeeldvragen coach: Op welke manier geeft dit jou nu de energie om met de SEN leerlingen in jouw eigen onderwijspraktijk aan de slag te gaan? Wat vraagt dit perspectief aan actie om realiteit te worden in jouw eigen onderwijspraktijk ten behoeve van de SEN leerlingen? Wat zou je dan concreet willen doen? Wat ga je de komende tijd (in jouw klas, lesgeven) doen om hier aan te werken? De richttijd van het waarderend coachingsgesprek is ongeveer 1:15 uur. Gespreksverslag: Het is waardevol dat er voor de leerkracht naar aanleiding van het waarderend coachingsgesprek een beschrijvend gespreksverslag wordt geschreven. Hierin worden de besproken (waardevolle) punten van de leerkracht nog eens benoemd en geordend. Er is immers in een relatief korte tijd veel besproken en veel informatie uitgewisseld. Op deze manier krijgt de leerkracht de gelegenheid om zijn/haar gedachten er nog eens over te laten gaan of er op een ander moment nog eens naar te kijken. Bij het schrijven van het beschrijvend gespreksverslag is het belangrijk dat de coach aansluit bij het perspectief van de leerkracht. Hierdoor wordt de vertaalslag naar de eigen onderwijspraktijk voor de leerkracht kleiner gemaakt en is het gespreksverslag voor de leerkracht toegankelijk. De coach kan op zijn/haar eigen persoonlijke manier vormgeven aan het (beschrijvend)gespreksverslag. De gemaakte stappen van de 4D-cyclus kunnen hierbij worden aangehouden als leidraad. Rol van de coach: Het is belangrijk dat de coach oprechte belangstelling toont en nieuwsgierig is naar hoe het gesprek voor de leerkracht is. Vanuit gelijkwaardigheid coachen, is wat de waarderende coaching succesvol maakt. Een ander belangrijk punt is het herkaderend samenvatten. Het is namelijk erg belangrijk om veel samen te vatten. Tijdens het samenvatten, voegt de coach als het ware vanuit de eigen interpretatie nieuwe perspectieven toe, zonder dat de coach nieuwe 5
dingen in brengt. Dit bereikt de coach door dicht bij het eigen gevoel en waarneming van de leerkracht te blijven. Belangrijk hierbij is dat de coach scherp krijgt wat de leerkracht precies bedoelt. Als de coach enige twijfel proeft over het raken van de kern met de samenvatting, biedt dit juist weer mogelijkheden om verder door te vragen aan de leerkracht. Opbrengst: Ten eerste creëert waarderende coaching nieuwe perspectieven voor de leerkracht. Door op een waarderende manier met de leerkracht in gesprek te gaan, creëer je een veilige omgeving die het mogelijk maakt om vanuit deze waarderende benadering naar de eigen onderwijspraktijk te kijken. Dat wil zeggen dat de leerkracht kijkt naar dingen die er voor hem of haar echt wat toe doen in de eigen onderwijspraktijk. Ten tweede biedt waarderende coaching de mogelijkheid om vanuit waardering dieper in te gaan op de praktijk van de leerkracht. Vanuit de krachten, sterke punten, kwaliteiten, talenten en dromen van de leerkracht wordt ingegaan op kwesties of thema s die er voor de leerkracht toe doen of om een oplossing vragen in zijn/haar eigen onderwijspraktijk. Deze krachten, sterke punten, kwaliteiten, dromen en talenten worden op deze manier door de leerkracht actief en op een positieve manier ingezet ter verbetering van het onderwijs aan zijn/haar SEN leerlingen. Aanbeveling: De coach kan middels het formulier in bijlage 3 ( formulier aantekeningen coach: waarderend coachingsgesprek') gedurende het waarderend coachingsgesprek aantekeningen maken ten aanzien van de doorlopen stappen van de gecoachte leerkracht. Onder iedere doorlopen coachingsstap is er ruimte voor aantekeningen. Bovendien biedt het formulier de coach structuur en overzicht tijdens het gesprek. Tevens is het een handig hulpmiddel bij het schrijven en structureren van het gespreksverslag voor de leerkracht. Tijdens de ontwikkeling van deze handleiding is gebruik gemaakt van de onderstaande literatuur: Buckingham, M., & Clifton, D.O., (2007). Ontdek je sterke punten: een revolutionair programma om unieke talenten te ontwikkelen. Utrecht: Spectrum. Dewulf, L., Wabbels, H. & Kirkels, G. (2007). Waarderende coaching: Discover, Dream, Design en Destiny. Leren in organisaties, 7(6/7), 39-41. Molen, Van der, H.T., & Kluijtmans, F., (2005). Gespreksvoering: basisvaardigheden en gespreksmodellen. Grongingen/Houten: OpenUniversiteitNederland:Wolters-Noordhoff Ofman, D.D. (2004). Bezieling en kwaliteit in organisaties: het beroemde boek voor creërende mensen en creërende organisaties. Utrecht/Antwerpen: Kosmos-Z&K Uitgevers. 6
Bijlage 1: Toelichting internettest voor deelnemende leerkrachten Toelichting op internettest voor de deelnemende leerkrachten 1. Uitleg: In het boek van Buckingham en Clifton staat een persoonlijke inlogcode voor de test. Deze code is maar eenmalig te gebruiken. Iedere leerkracht krijgt deze eigen persoonlijke inlogcode. Het is de bedoeling dat de test in één keer helemaal wordt ingevuld. De duur van de test zal ongeveer 30 minuten zijn (hangt af van jouw persoonlijke snelheid). Hieronder staat jouw persoonlijke code vermeld. Om te beginnen log je in op het internetadres: http://sf1.strengthsfinder.com/nl-nl/homepage.aspx Hierdoor zal direct de Nederlandse pagina beschikbaar zijn van Clifton StrenghtsFinder. Hierna klik je de volgende optie op deze pagina aan: Klik hier om u te registreren als nieuwe gebruiker Hierna verschijnt op het volgende scherm: Toegangscode Hier wordt de persoonlijke code (uit de bovenste balk van deze pagina) ingevuld. Hierna klik je op Doorgaan Voordat de test begint, zal er een voorbeeld van een uitsprakenpaar (twee uitspraken) aan je worden voorgelegd. Pas daarna beginnen de officiële uitsprakenparen voor het persoonlijk profiel. Het is de bedoeling dat er wordt gekozen voor de uitspraak die het dichtst bij jou als persoon ligt. Vaak is dat de uitspraak die met je eerste reactie correspondeert. Doe geen pogingen om je reactie te gaan analyseren en maak je geen zorgen als je een paar keer neutraal moet antwoorden. Het doel van deze sterke-puntendetector is erachter te komen wat je persoonlijke karakteristieke talenten zijn. Als geen van deze twee uitspraken die je worden voorgelegd tot een sterke reactie leidt, of als je vindt dat beide uitspraken even goed bij je passen, is in beide gevallen neutraal het meest geschikte antwoord. Per vraag heb je 20 seconden de tijd om te antwoorden. Na afloop van de test verschijnt direct jouw persoonlijke uitslag. Bij de vermelding van de uitslag is er ook de mogelijkheid om deze door te mailen. Er staat: Uw top 5 naar een vriend(in) e-mailen 7
Toelichting op internettest voor de deelnemende leerkrachten 2. Deze uitslag graag naar mij @..., mailen zodat ik de uitkomst van de test voorafgaand aan het gesprek ontvangen heb. De uitslag kan dan worden meegenomen als uitgangspunt voor het gesprek. Tip: Je kan de test natuurlijk ook naar je eigen mailadres sturen, zodat je op een ander moment je uitkomsten nog eens kan bekijken. Ik wens je heel veel succes met het invullen van de test! Hartelijke groet, Mochten er vragen zijn of kom je er niet uit, bel gerust. 06-8
Bijlage 2: De eerste stappen naar jouw droom (stap 2 en stap 3 van de 4D-cyclus) De eerste stappen naar jouw droom 1. 0 10 2. 0 10 3. 0 10 4. 0 10 5. 0 10 9
Bijlage 3: formulier aantekeningen coach: waarderend coachingsgesprek 4D-cyclus Ontdek je sterke punten (Test: Buckingham en Clifton, 2007) Discover (stap 1) Dream (stap 2) Design (stap 3) Destiny (stap 4) 10
Uit:Cornelissen, M. (2008). Dé kracht van de leerkracht: een ontwikkelingsonderzoek naar een waarderende begeleidingsinterventie die leerkrachten ondersteunt in hun onderwijs aan zorgleerlingen. Scriptie Master Special Educational Needs. Voor vragen, opmerkingen of reacties mail naar: info@inter-actie.com 11