in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid AMC UvA

Beroepsziekten in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid AMC UvA

Beroepsziekten in cijfers 2010 Nederlands Centrum voor Beroepsziekten Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid AMC UvA

Auteurs Henk van der Molen Dick Spreeuwers Paul Kuijer Karen Nieuwenhuijsen Jan Bakker Gerda de Groene Teake Pal Bas Sorgdrager Gert van der Laan Harry Stinis Jaap Maas Teus Brand Statistiek Astrid Schop Erwin Prakken Literatuur Gonnie Zweerman Eindredactie Henk van der Molen Gert van der Laan Annet Lenderink Dick Spreeuwers Voorwoord Beroepsziekten in Cijfers 2010 is opgesteld door het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het doel van het rapport is een overzicht te geven van het vóórkomen van beroepsziekten en de verspreiding binnen sectoren en beroepen in Nederland in 2009 en van de trends die hierin optreden. Ook vermeldt het NCvB in het rapport nieuwe arbeidsrisico s die zijn gesignaleerd. Tenslotte beschrijft het wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen in preventie, (vroeg)diagnostiek, behandeling en re-integratie bij beroepsziekten. Het rapport richt zich op de doelgroepen overheid, werkgevers- en werknemers, instellingen voor arbodienstverlening en gezondheidszorg. Het NCvB wil met het rapport voor beleid en praktijk een bijdrage leveren aan het verbeteren van de arbeidsomstandigheden van werkenden in Nederland en het voorkomen van gezondheidsschade door werk. Naast deze rapportage werkt het NCvB aan het verbeteren van de kwaliteit van preventie, (vroeg)diagnostiek, behandeling en begeleiding van arbeidsgebonden aandoeningen door kennisverspreiding via internet (www.beroepsziekten.nl), publicaties, nieuwsbrieven en lezingen. Elke bezoeker van de vernieuwde website van het NCvB (www.beroepsziekten. nl) kan ook zelf overzichten maken met de beroepsziekten gegevens die het NCvB in de loop der jaren verzameld heeft, uitgesplitst naar economische sector. Beroepsziekten in Cijfers 2010 geeft de interpretatie van de cijfers over het afgelopen jaar 2009. De wijze van gegevensverzameling over beroepsziekten wordt verantwoord in hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2 geeft een beschouwing over beroepsziekten in het algemeen. De hoofdstukken 3 t / m 12 beschrijven beroepsziekten van specifieke orgaansystemen. Na dit voorwoord volgt de samenvatting van het rapport met daarin de belangrijkste conclusies.

Inhoud 6 Long- en luchtwegaandoeningen 70 6.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 71 6.2 Omvang van de problematiek 72 6.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 76 6.4 Conclusies 80 7 Slechthorendheid 82 7.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 83 7.2 Omvang van de problematiek 85 7.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 87 7.4 Conclusies 89 Samenvatting 6 1 Methoden van informatieverzameling 12 1.1 Nationale registratie 14 1.2 Peilstations 15 1.3 Patiëntenzorg 16 1.4 Literatuur 16 1.5 Helpdesk 16 1.6 Expertwerkgroepen 17 2 Beroepsziekten algemeen 18 2.1 Melders en meldgedrag 19 2.2 Meldingen algemeen 21 2.3 Incidentiecijfers beroepsziekten over 2009 30 2.4 (Inter)nationale ontwikkeling beroepsziekten 33 3 Aandoeningen aan het houding- en bewegingsapparaat 37 3.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 38 3.2 Omvang van de problematiek 39 3.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 44 3.4 Conclusies 46 4 Psychische aandoeningen 47 4.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 48 4.2 Omvang van de problematiek 49 4.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 52 4.4 Conclusies 55 5 Huidaandoeningen 56 5.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 58 5.2 Omvang van de problematiek 58 5.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 66 5.4 Conclusies 69 8 Neurologische aandoeningen 90 8.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 91 8.2 Omvang van de problematiek 92 8.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 94 8.4 Conclusies 96 9 Beroepsziekten door biologische agentia 97 9.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 99 9.2 Omvang van de problematiek 99 9.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 101 9.4 Conclusies 106 10 Kanker 107 10.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 108 10.2 Omvang van de problematiek 109 10.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 111 10.4 Conclusies 115 11 Reproductiestoornissen 116 11.1 Omschrijving en definitie van de aandoeningen 118 11.2 Omvang van de problematiek 118 11.3 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 119 11.4 Conclusies 124 12 Overige beroepsziekten 126 12.1 Hart- en vaataandoeningen 128 12.2 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 129 12.3 Conclusies hart- en vaataandoeningen 132 12.4 Oogaandoeningen 133 12.5 Wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen 133 12.6 Conclusies oogaandoeningen 134 Referenties 136 Bijlagen 152

Samenvatting In opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) heeft het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) Beroepsziekten in Cijfers 2010 opgesteld. Het doel van het rapport is een overzicht te geven van het vóórkomen van beroepsziekten en de verspreiding binnen sectoren en beroepen in Nederland in 2009. Het rapport biedt infor matie over beroepsziekten voor beleid en praktijk. Waar mogelijk worden sociaaldemografische kenmerken en trends van de verspreiding van beroeps ziekten weergegeven. Door het Peilstation Intensief Melden kan dit jaar voor het eerst een goede schatting worden gemaakt van de incidentie van beroepsziekten. Naast statistische gegevens worden wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen rond de verschillende categorieën beroepsziekten beschreven. Trends in meldingen van beroepsziekten 2010 Het totaal aantal meldingen van beroepsziekten is sterk gestegen in 2009. Tot 2008 was het aantal meldingen redelijk stabiel met gemiddeld 6.000 meldingen per jaar. In 2008 en 2009 is het aantal meldingen van beroepsziekten echter gestegen naar 6.952 respectievelijk 9.856, vooral veroorzaakt door de meldingsdiscipline in de bouwnijverheid (72% van alle meldingen) en het Peilstation Intensief Melden met 190 gemotiveerde bedrijfsartsen (18% van alle meldingen). De grote meldings- Beroepsziekten in cijfers 2010 6 7 Samenvatting

discipline in de bouw hangt samen met de collectieve regeling van de arbozorg in deze sector met een goede inhoudelijke en administratieve infrastructuur. Afgezien van het Peilstation Intensief Melden is er sprake van een aanzienlijke onderrapportage in de niet-bouwsectoren. Met 4.623 (47%) meldingen is slechthorendheid in 2009 wederom de meest gemelde beroepsziekte. Het merendeel (n=4.483) van die meldingen kwamen vanuit de bouwnijverheid. De scherpe stijging van de meldingen uit de bouwnijverheid heeft te maken met een mogelijke inhaalslag in de registratie. Sinds vorig jaar kunnen meerdere aandoeningen bij één persoon als beroepsziekten worden gemeld. De gevolgen van beroepsslechthorendheid uiten zich vooral in functioneringsproblemen ten aanzien van communiceren. In 2009 zijn de beroepsziektemeldingen aan het houding- en bewegingsapparaat gestegen: 3.274 tegenover 2.920 beroepsziektemeldingen in 2008. Dit is 33% van het totaal aantal beroepsziektemeldingen. In 2009 zijn in vergelijking vooral meer aandoeningen aan de bovenste en onderste ledematen gemeld. Het aantal meldingen van beroepsziekten aan de rug was vergelijkbaar. Meldingen van werkgebonden psychische aandoeningen maakten in 2009 15% uit van alle meldingen. In een meerderheid van de gevallen (78%) rapporteren de meldingen over de diagnose overspannenheid / burn out. Bij overspannenheid / burnout en depressie zijn problemen tussen mensen vaak de oorzaak. Bij 39% van de meldingen was er sprake van verzuim dat langer dan drie maanden duurde. In de sectoren openbaar bestuur, onderwijs en informatie en communicatie komen de meeste nieuwe werkgebonden psychische aandoeningen voor. Uit de literatuur blijkt er een verhoogd risico op suïcide te bestaan voor werknemers in de landbouw, bouw en gezondheidszorg. Beroepshuidaandoeningen maken in 2009 met 193 meldingen 1,9% uit van alle beroepsziektemeldingen. In absolute aantallen is dit gelijk aan de twee voorafgaande jaren, relatief gezien is het aantal gedaald. (Contact)eczeem is verantwoordelijk voor 83% van de meldingen en dat is nagenoeg gelijk aan 2008, maar minder dan in 2007. Irritatieve factoren, vooral nat werk, spelen de hoofdrol bij 61% van de meldingen van contacteczeem. Opmerkelijk is de stijging van contactallergie door conserveermiddelen en kappersproducten. Bij kappersproducten gaat het vooral om een toename van contactallergie voor haarkleurstof. De prognose van allergisch contacteczeem is slechter dan van irritatief contact eczeem. Het aantal meldingen van beroepslong- en luchtwegaandoeningen (1,2% van alle meldingen) is de afgelopen vijf jaar betrekkelijk constant gebleven. Er zijn geen opvallende verschuivingen waarneembaar in de verdeling over sectoren en beroepen of in oorzaken. De toename van het aantal meldingen van silicose is toe te schrijven aan actieve opsporing binnen de bouwnijverheid. Schoonmakers staan binnen de EU in de aandacht vanwege hun risico op het ontwikkelen van astma door de blootsteling aan schoonmaakmiddelen. Langdurige expositie aan dieseluitlaatgassen kan zowel astma veroorzaken als bijdragen aan een verhoogde kans op sterfte door COPD. Het aantal nieuwe gevallen van Chronische Toxische Encefalopathie (CTE) is gedaald van 45 in 2002 tot 5 in 2009. Deze neerwaartse trend is het gevolg van de sterke beperking van de blootstelling aan oplosmiddelen door verbetering van de arbeidsomstandigheden in verschillende branches sinds 2000. De groep patiënten waarbij na uitgebreide beoordeling uiteindelijk de diagnose CTE wordt gesteld, bestaat vooral uit mensen die vóór 2000 zijn blootgesteld aan oplosmiddelen. Bij het lossen van containers moet rekening gehouden worden met actieve begassing met onder andere methylbromide en fosfine, waarbij ernstige neurologische schade kan ontstaan. Ook het uitdampen van oplosmiddelen uit verpakkingsmateriaal en nieuwe producten in containers tijdens het transport kan bij het lossen ervan tijdelijke gezondheids effecten veroorzaken. Bij bulktransport van organisch materiaal (o.a. hout) kan een zuurstoftekort ontstaan met soms dodelijke gevolgen. In 2009 werden 156 (1,6%) beroepsinfectieziekten gemeld. De meeste meldingen van beroepsinfectieziekten zijn afkomstig uit de gezondheidszorg, de agrarische sector, de luchtvaart, het openbaar bestuur en defensie. De stijging van het aantal darminfecties berust op twee uitbraakmeldingen van het Norovirus in ziekenhuizen. Verder valt de toename tuberculose en luchtweginfecties op. Ook het aantal meldingen van MRSA steeg. Het aantal gevallen van lymeborreliose bleef in 2009 gelijk. Iedereen die buiten werkt, loopt het gevaar op deze beroepsziekte. Opmerkelijk is het geringe aantal meldingen door bedrijfsartsen van Q-koorts. Dit hangt waarschijnlijk samen met het ontbreken van arbozorg in veel agrarische bedrijven zonder personeel. In totaal veertien gevallen van beroepsgebonden kanker werden gemeld. De meeste meldingen (6) betroffen mesothelioom. Er werden drie gevallen van borstkanker, drie huidkankers en twee longkankers gemeld. Het lage aantal meldingen van kanker als beroepsziekte moet vooral worden verklaard door de lange tijd die bestaat tussen de blootstelling aan de kankerverwekkende stof en het ontstaan van de aandoening. De werkenden zijn dan meestal niet meer in het oorspronkelijk bedrijf werkzaam en bevinden zich buiten het vizier van de bedrijfsarts. Beroepsziekten in cijfers 2010 8 9 Samenvatting

Er zijn geen beroepsziektemeldingen gedaan van reproductiestoornissen. Aan de helpdesk van het NCvB zijn in 2009 achttien vragen gesteld op het terrein van voortplanting en werk. Gerangschikt naar blootstelling / oorzaak is tienmaal een vraag gesteld over biologische agentia, zesmaal over chemische stoffen en tweemaal over ioniserende straling. Peilstation intensief melden Door het Peilstation Intensief Melden (PIM) kan dit jaar voor het eerst een meer valide schatting worden gemaakt van de incidentie van beroepsziekten op basis van de meldingen van 190 bedrijfsartsen in Nederland. De beroepsziekte-incidentie over 2009 wordt geschat op 336 (95% BI: 321-352) beroepsziekten per 100.000 werknemersjaren. De vijf hoogste jaarincidenties voor de onderscheiden orgaansystemen zijn: psychische aandoeningen (141; 95% BI: 131-151), aandoeningen aan het houding- en bewegingsapparaat (130; 95% BI: 121-140), gehooraandoeningen (36; 95% BI: 31-41), infectieziekten door biologische agentia (13; 95% BI: 10-16) en huidaandoeningen (10; 95% BI: 8-13). De vijf economische sectoren met de hoogste beroepsziekte-incidenties per 100.000 werknemersjaren, zoals gerapporteerd door minimaal tien deelnemende bedrijfsartsen met een totale werknemerspopulatie van minimaal 10.000 werknemers, zijn: bouwnijverheid (1118; 95% BI: 994-1242), vervoer en opslag (549; 95% BI: 475-624), industrie (410; 95% BI: 364-456), openbaar bestuur en defensie (371; 95% BI: 304-438) en de sector informatie en communicatie (358; 95% BI: 268-449). Preventie van beroepsziekten In 2009 is gewerkt aan (de actualisatie van) een aantal registratierichtlijnen voor beroepsziekten. Het betreft de richtlijnen voor contactdermatosen, gehoorverlies, verschillende vormen van hepatitis, rhinitis en stemstoornissen. De registratierichtlijnen staan vermeld op www.beroeps ziekten.nl met een achtergronddocument, waarin de wetenschappelijke onderbouwing van de richtlijn staat vermeld. Bedrijfsartsen gebruiken de registratierichtlijnen voor diagnostiek en in toenemende mate voor preventie van beroepsziekten. Werkgebonden lawaaislechthorendheid is te voorkomen met een samenhangende aanpak, waarbij niet alleen aandacht is voor het dragen van gehoorbescherming. Actieve ondersteuning door het aanbieden van bescherming op maat waarbij naast bescherming wordt gelet op comfort, zal het dragen van gehoorbescherming wel bevorderen. Er zijn goede voorbeelden van preventieve maatregelen bekend bij klassieke orkesten en in recreatieve zwembaden. Wanneer werknemers te maken hebben met een hoge lichamelijke belasting in het werk, gaat het vaak om verschillende vormen van lichamelijke belasting tegelijkertijd. Dit betekent dat in het adviseren over preventie goed vastgesteld moet worden of en in welke mate de maatregelen de juiste en voldoende risicofactoren elimineren of verminderen. Bijvoorbeeld bij artrose van de knie niet alleen aandacht voor maatregelen om afname van lichaamsgewicht te bereiken, maar ook voor minder tillen en dragen in het werk. Het meest effectief is waarschijnlijk een combinatie van technische, organisatorische en persoonlijke maatregelen om zo veel mogelijk risico s te verminderen. Nationaal en internationaal worden preventieve initiatieven ontplooid om psychische klachten door het werk te voorkomen. Nationaal is er aandacht voor psychosociale risico s in de arbocatalogi van een aantal sectoren zoals de gezondheidszorg, openbaar bestuur en het onderwijs. De nadruk ligt in deze catalogi op risicofactoren als werkdruk en agressie en geweld. De kennis over de effectiviteit van primair preventieve interventies ontbreekt nog grotendeels. Op het gebied van preventie van beroepshuidaandoeningen lijken Europese richtlijnen voor reductie van allergeenblootstelling succesvol. Naast de academische ziekenhuizen en de schoonmaaksector is preventie van huidklachten in 2009 ook opgenomen in de catalogi van de industriële schoonmaaksector, de afvalbedrijven en de kappersbranche. Meer dan de helft van de leerkrachten ontwikkelt stemproblemen door het beroep. Een aanpak bestaande uit een combinatie van aandacht voor het stemgebruik en voor omgevingsfactoren is effectief gebleken. Van preventieve stemtrainingen is de effectiviteit niet bewezen. Bekendheid met de negatieve invloed van arbeidsomstandigheden op reproductie (voortplanting) en / of het zich ontwikkelende kind biedt aanknopingspunten voor preventie. De vorig jaar gereed gekomen website (www.zwangerwijzer.nl) kan een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van kennis voor de doelgroep. Om duurzame inzetbaarheid te verhogen zouden branches en sectoren meer aandacht moeten besteden aan effectieve preventie van werkgerelateerde aandoeningen. Door beroepsziekten te signaleren wordt bewustwording voor preventie in gang gezet. De meldingen in combinatie met onderzoeksliteratuur geven een beeld van waar de risico s en oorzaken van beroepsziekten liggen. Het pad van vóórkomen naar preventie is daarmee geëffend. Alleen wie de risico s kent, kan ze aanpakken! Beroepsziekten in cijfers 2010 10 11 Samenvatting

1. Methoden van informatieverzameling In dit rapport wordt gebruik gemaakt van de volgende informatiebronnen: 1) Meldingen van beroepsziekten aan de Nationale Registratie door arbodiensten en bedrijfsartsen. 2) Peilstations Intensief Melden (PIM), huidaandoeningen (ADS) en luchtwegaandoeningen (PAL). 3) Informatie vanuit het patiëntenonderzoek bij de Polikliniek Mens en Arbeid (PMA). 4) Wetenschappelijke literatuur over beroepsziekten, publicaties in vaktijdschriften en zogenaamde grijze literatuur (zoals rapporten en congresverslagen). 5) Helpdeskvragen aan het NCvB. Het betreft de algemene helpdesk voor beroepsziekten van het NCvB en de gespecialiseerde helpdesk van het Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid (KIZA). 6) Informatie uit de expertwerkgroepen (Werkgroep allergische beroepsziekten, Werkgroep reproductie en werk, Werkgroep infectieziekten en arbeid (WIZA) en de Werkgroep huid en arbeid). Beroepsziekten in cijfers 2010 12 13 Methoden van informatieverzameling

1.1 Nationale registratie De Nationale Registratie is gebaseerd op de meldingen van beroepsziekten die arbodiensten en bedrijfsartsen krachtens de Arbowet verplicht zijn door te geven aan het NCvB. De meldingscriteria staan vermeld op de website van het NCvB (www.beroepsziekten.nl). De volgende gegevens moeten volgens de aanwijzingsbeschikking van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan het NCvB worden aangegeven bij een beroepsziektemelding: - Arbodienst- en artscode - Meldingsdatum beroepsziekte - Gegevens van de werknemer waarover een beroepsziektemelding wordt gedaan: - Leeftijd en geslacht - Beroep ten tijde van blootstelling - Arbeidsgebonden factoren van de aandoening - Diagnose van de aandoening - Ernst van de aandoening in termen van tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid - Gegevens over economische sector bedrijf werkgever Voor de codering van de diagnose wordt gebruik gemaakt van de CAS (Classificatie voor Arbo en Sociale verzekering)-codering. De CAScodering hanteert een indeling in aandoeningcategorieën. Voor de indeling naar beroep en economische sector worden respectievelijk de 35 beroepsklassen uit de internationale standaardberoepen classificatie (International Standard Classification of Occupations, ISCO-88) en de 21 hoofdsecties c.q. 88 sectoren uit de Europese indeling van economische activiteiten (NACE 2) gebruikt. Met ingang van 2008 vervangt NACE 2 de SBI 1993 indeling. Voor de indeling naar arbeidsgebonden factoren van de aandoening wordt een verkorte Europese lijst van oorzaken (n=52) gebruikt (EODS 2000). Voor de indeling naar beroepsziektecategorie door het NCvB zijn sommige CAS-coderingen aan meer dan één beroepsziektecategorie toegekend. Hierdoor kunnen sommige beroepsziektegevallen worden vermeld in verschillende hoofdstukken. Zo worden huidinfecties bijvoorbeeld vermeld in het hoofdstuk over huidaandoeningen en in het hoofdstuk over infectieziekten. Gegevens over het aantal meldingen van beroepsziekten, de meldende arbodiensten en de meldende (bedrijfs)artsen zijn beschrijvend weergegeven voor de jaren 2001-2009. Gegevens over het aantal en percentage meldingen van beroepsziekten zijn uitgesplitst naar diagnosecategorie, economische hoofdsectie, beroepsklasse, leeftijdsklasse, geslacht en arbeidsgebonden factoren. Vanaf 2007 zijn ook de gegevens over de gevolgen van de gemelde beroepsziekten weergegeven in termen van tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid (ernst van de aandoening). In 2009 heeft het NCvB voorbereidingen getroffen voor verbeteringen in het elektronisch melding- en registratiesysteem, zowel op de gebied van de techniek als de gebruikersvriendelijkheid. Ook is gewerkt aan een publieke functionaliteit op de website van het NCvB om zelf meldingsgegevens over beroepsziekten te kunnen genereren. 1.2 Peilstations In 2009 waren drie peilstations operationeel; één voor het bepalen van landelijke incidentiecijfers van beroepsziekten, één voor het inventariseren van beroepsziekten van de huid en één voor het inventariseren van beroepsziekten van de longen. Aan het Peilstation Intensief Melden (PIM), een onderdeel van de Nationale Registratie, namen in 2009 190 bedrijfsartsen deel. Het doel van dit peilstation is het maken van een valide schatting van de incidentie van beroepsziekten in Nederland. Het gaat om meldingen van gemotiveerde bedrijfsartsen, waarvan de omvang en aard van de werknemerspopulatie bekend is, die alle voorkomende beroepsziekten betrouwbaar vaststellen en melden. Het peilstation ArbeidsDermatosen Surveillance (ADS) is een samenwerkingsverband van het Nederlands Kenniscentrum ArbeidsDermatosen (NECOD) en het NCvB met 20-25 huidartsen uit verschillende delen van Nederland. Het gaat om meldingen van dermatologen die werkzaam zijn in perifere ziekenhuizen en in gespecialiseerde academische arbeidsdermatologische centra. Het Peilstation Arbeidsgebonden Longaandoeningen (PAL) is een samenwerkingsverband vanuit het NCvB met 20-25 longartsen en allergologen uit verschillende delen van Nederland. Het gaat om meldingen van longartsen die werkzaam zijn in perifere ziekenhuizen en vooral in gespecialiseerde academische centra. Beroepsziekten in cijfers 2010 14 15 Methoden van informatieverzameling

1.3 Patiëntenzorg Aan het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten is de Polikliniek Mens en Arbeid (PMA) verbonden. Patiënten met complexe problematiek op het gebied van arbeid en gezondheid kunnen naar de PMA worden verwezen. Deels betreft dit vragen over medische geschiktheid voor het werk, maar ook komen er vragen over de beoordeling en behandeling van beroepsziekten. De ziektegevallen die aangeboden worden op de PMA kunnen informatie opleveren voor beleid. Gevallen kunnen bijvoorbeeld een signaalfunctie hebben voor nader te formuleren onderzoek of beleid in een sector. Voor de beoordeling en begeleiding van patiënten met een mogelijk Chronisch Toxische Encefalopathie (CTE) / Organisch Psycho Syndroom (OPS) bestaan sinds 1997 in Nederland twee Solvent Teams. Eén in Amsterdam (Academisch Medisch Centrum) en één in Enschede (Medisch Spectrum Twente). Volgens een protocol wordt via een multidisciplinaire aanpak het oorzakelijk verband tussen blootstelling en beroepsgebonden aandoening beoordeeld. Na een intake door een klinisch arbeidsgeneeskundige worden patiënten verder onderzocht door een neuropsycholoog en een neuroloog. Ook vindt een arbeidshygiënische schatting van de vroegere blootstelling plaats. In complexe gevallen wordt een psychiatrisch consulent om een beoordeling gevraagd. Beide teams rapporteren de gegevens over geconstateerde beroepsziekten aan het NCvB. Het NCvB heeft in 2009 ruim zevenhonderd vragen uit de praktijk ontvangen en beantwoord. Deze vragen zijn vaak aanleiding tot het verrichten van zoekacties in de literatuur of het raadplegen van deskundigen. De vragen aan de helpdesk, geven een beeld van de informatiebehoefte van het professionele veld. Regelmatig leveren vragen interessante gevalsbeschrijvingen op, die deels als illustratie gebruikt worden in deze rapportage en ook worden gebruikt in de nieuwsbrieven van het NCvB. 1.6 Expertwerkgroepen Het NCvB organiseert een aantal expertwerkgroepen, waarin medisch specialisten en bedrijfsartsen informatie uitwisselen over nieuwe ontwikkelingen in een vakgebied. De volgende werkgroepen zijn actief: - Werkgroep allergische beroepsziekten - Werkgroep infectieziekten en arbeid (WIZA) - Werkgroep reproductie en arbeid - Werkgroep huid en arbeid Voor het NCvB leveren deze werkgroepen soms nieuwe signalen op. Ook worden de werkgroepen benut om ontwikkelingen op hun relevantie voor beleid en praktijk te beoordelen en te bediscussiëren op welke wijze deze kennis kan worden verspreid. 1.4 Literatuur In het kader van de kennisontwikkeling en de signaalfunctie van het NCvB wordt jaarlijks uitgebreid gezocht in de recente wetenschappelijke literatuur op het terrein van beroepsziekten. Per aandachtsgebied wordt daarbij een vergelijkbare zoekstrategie gehanteerd en per beroepsziektecategorie worden relevante tijdschriften handmatig gecheckt op publicaties. Er wordt gezocht in de databestanden PubMed (Medline), Embase, OSH UPDATE en PsycInfo. Relevante websites worden gescreend en het expertnetwerk wordt om relevante publicaties gevraagd. 1.5 Helpdesk Beroepsziekten in cijfers 2010 16 17 Methoden van informatieverzameling

2.1 Melders en meldgedrag 2. Beroepsziekten algemeen In 2009 verrichten arbodiensten en bedrijfsartsen 10.906 meldingen van beroepsziekten. Hiervan voldeden 9.856 meldingen aan de meldingscriteria van het NCvB. De uitval (niet geaccepteerde meldingen) bedroeg 1.050 meldingen (9,6%; tegenover 14% in 2008). De redenen hiervoor waren: meldingen van klachten zonder (specifieke) diagnose en van bedrijfsongevallen. Van de geaccepteerde meldingen kwam 72% (tegenover 66% in 2008) uit de bouwnijverheid. Deze werden door de arbodiensten grotendeels collectief via de Stichting Arbouw aangeleverd aan het NCvB. De overige geaccepteerde meldingen kwamen uit andere economische sectoren (niet - bouw). Deze werden door 493 (2008: 494) bedrijfsartsen en 70 (2008: 73) arbodiensten via de Nationale Registratie gemeld. Tabel 2.1 geeft een overzicht van het aantal beroepsziektemeldingen door arbodiensten en bedrijfsartsen over de jaren 2001-2009. Het aantal meldingen over de afgelopen jaren varieert van 5.335 tot 9.856. Het aandeel van de meldingen uit de niet-bouw sectoren daalt van 92% in 2001 naar 28% in 2009. Ook het aantal meldende bedrijfsartsen vertoont een dalende trend voor de niet-bouw sectoren, namelijk van 938 meldende bedrijfsartsen in 2001 naar 493 meldende bedrijfsartsen in 2009. Hieruit blijkt dat er met uitzondering van de bouw een aanzienlijke onder rapportage is in de beroepsziektemeldingen. Het grote aantal (toenemende) meldingen uit de bouw is het gevolg van de collectieve regeling van arbozorg in deze sector met een zich steeds verbeterende inhoudelijke en administratieve infrastructuur om beroepsziekten te melden. Tabel 2.1 Aantal meldende arbodiensten, bedrijfsartsen en meldingen onderverdeeld naar bouw en niet-bouw over 2001-2009 Aantal meldende arbodiensten Aantal meldende artsen Aantal meldingen (%) Jaar Bouw Niet bouw Bouw* Niet bouw Bouw Niet bouw Totaal 2001 19 88 171 938 471 (8%) 5122 (92%) 5593 2002 17 84 * 759 1873 (35%) 3462 (65%) 5335 2003 16 85 * 814 1985 (33%) 3988 (67%) 5973 2004 17 86 * 763 1917 (33%) 3871 (67%) 5788 2005 13 81 * 667 2263 (39%) 3477 (61%) 5740 2006 17 67 * 581 2571 (47%) 2909 (53%) 5480 2007 18 73 * 543 3487 (58%) 2487 (42%) 5974 2008 22 73 212 494 4566 (66%) 2386 (34%) 6952 2009 17 70 238 493 7072 (72%) 2784 (28%) 9856 * Er zijn geen artsgegevens beschikbaar van meldingen via Arbouw tussen 2002 en 2007 Beroepsziekten in cijfers 2010 18 19 Beroepsziekten algemeen

In 2009 constateren bedrijfsartsen de meeste beroepsziekten tijdens het periodiek onderzoek (68% van de geaccepteerde meldingen, in 2008: 60%) en het verzuimspreekuur (21%; in 2008: 24%). Het arbeidsgezondheidskundig spreekuur leverde in 2009 8% (2008: 13%) van de meldingen op. Meldingen uit de bouwnijverheid beïnvloeden deze cijfers sterk. Zonder de meldingen uit de bouwnijverheid zijn 67% van de meldingen afkomstig van het verzuimspreekuur, 19% van het arbeidsgezondheidskundig spreekuur en 5% wordt tijdens het periodiek onderzoek opgespoord. In de bouwnijverheid wordt 93% van de beroepsziekten tijdens periodiek / preventief medisch onderzoek (PMO) opgespoord, 4% tijdens het arbeidsgezondheidskundig spreekuur en 3% tijdens het verzuimspreekuur. Tabel 2.2 geeft een overzicht van de opsporingsroutes van beroepziektemeldingen voor alle economische sectoren (bouw en niet-bouw) samen over 2001-2009. Tabel 2.3 geeft een overzicht van de opsporingsroutes van beroepziektemeldingen onderverdeeld tussen bouw en niet-bouw over 2009. Tabel 2.2 Percentage beroepsziektemeldingen naar opsporingswijze over 2001-2009 (in procenten) Opsporingwijze 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Periodiek onderzoek 13 33 33 32 38 43 54 60 68 Verzuimbegeleiding 59 41 44 44 39 36 29 24 21 Arbeidsgezondheidskundig 24 15 20 20 17 17 13 13 8 spreekuur Anders / onbekend 4 11 3 4 6 4 4 3 3 Tabel 2.3 Percentage beroepsziektemeldingen naar opsporingswijze onderverdeeld naar bouw en niet-bouw over 2009 Opsporingswijze Bouw Niet bouw Totaal aantal % aantal aantal % Periodiek onderzoek 6540 92,5 127 4,6 6667 67,6 Verzuimbegeleiding 181 2,6 1875 67,3 2056 20,9 Arbeidsgezondheidskundig spreekuur 297 4,2 519 18,6 816 8,3 Anders / onbekend 54 0,8 263 9,4 317 3,2 Totaal 7072 100,0 2784 100,0 9856 100,0 2.2 Meldingen algemeen Meldingen verdeeld naar diagnosecategorie 2001-2009 In tabel 2.4 is het percentage beroepsziektemeldingen weergegeven, verdeeld naar diagnosecategorie voor alle economische sectoren over de periode 2001-2009. Van alle meldingen over deze periode betreft 94% aandoeningen uit drie beroepsziektecategorieën: houding- en bewegingsapparaat (32%), psychische aandoeningen (15%) en gehooraandoeningen (47%). Het absolute aantal meldingen van klachten aan het houdingen bewegingsapparaat en psychische aandoeningen vertoont ten opzichte van 2008 een stijging van 12% (van 2835 naar 3170 meldingen aan het houding- en bewegingsapparaat) en 23% (van 1170 naar 1441 meldingen van psychische aandoeningen). Gehooraandoeningen nemen in het afgelopen jaar met 96% het sterkst toe (van 2353 naar 4619). De stijging van de meldingen van gehooraandoeningen wordt vooral veroorzaakt door de toename van de bouwmeldingen. In tabel 2.5 is het percentage beroepsziektemeldingen weergegeven, verdeeld naar diagnosecategorie voor alle niet-bouw sectoren over de periode 2001-2009. Meldingen verdeeld naar economische hoofdsectie 2001-2009 In tabel 2.6 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar economische hoofdsectie over de periode 2001-2009. Het grootste deel van de meldingen in de afgelopen negen jaar komt uit de bouwnijverheid (variërend van 8% in 2001 tot 72% in 2009), de industrie (variërend van 25% in 2001 tot 6% in 2009) en gezondheid- en welzijnszorgzorg (variërend van 13% in 2001 tot 7% in 2009). Opgemerkt dient te worden dat met ingang van 2008 een andere sectorindeling is gebruikt (zie methodesectie), waardoor gemiddeld 11% van de beroepsziektemeldingen niet kon worden ingedeeld voor de jaren 2001-2007. Meldingen verdeeld naar beroepsklasse 2001-2009 In tabel 2.7 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar de vijftien meest voorkomende beroepsklassen over de periode 2001-2009. Het grootste aandeel van de meldingen in de afgelopen negen jaar komt uit de beroepsklassen vakkrachten in de bouwnijverheid en delfstofwinning (variërend van 8% in 2001 tot 53% in 2009) en uit de groep administratieve medewerkers (variërend van 13% in 2001 tot 4% in 2009). Vooral de beroepsklasse vakkrachten in de delfstofwinning en bouwnijverheid vertoont een sterke toename in meldingen over de jaren 2001-2009. In bijlagen A-O is het aantal en percentage beroepsziektemeldingen naar diagnosecategorie voor de vijftien meest voorkomende beroepsklassen weergegeven. Beroepsziekten in cijfers 2010 20 21 Beroepsziekten algemeen

Meldingen verdeeld naar leeftijdsklasse en geslacht 2001-2009 In tabel 2.8 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar leeftijdsklasse en geslacht over de periode 2001-2009. In de laatste negen jaar neemt het aandeel werknemers van 41 jaar en ouder toe van 52% in 2001 tot 80% in 2009. Het aandeel vrouwen neemt in alle leeftijdscategorieën af; gemiddeld over alle leeftijdscategorieën daalt het percentage vrouwen van 42% in 2001 naar 14% in 2009. Deze daling wordt veroorzaakt door de toename van het aantal meldingen uit de bouw, waar voornamelijk mannen werken. In tabel 2.9 is het percentage meldingen weergegeven onderverdeeld naar diagnosecategorie en leeftijdsklasse over 2009. In de oudere leeftijdscategorieën worden meer beroepsziekten gemeld dan in de jongere. Meldingen verdeeld naar arbeidsgebonden factoren 2001-2009 In tabel 2.10 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar arbeidsgebonden factoren over de periode 2001-2009. In 2009 wordt 96% veroorzaakt door drie typen factoren: biomechanische factoren (33%), fysische agentia zoals lawaai, trillingen en ioniserende straling (48%) en psychosociale factoren (15%). Fysische agentia als oorzaak neemt in de laatste negen jaar als aandeel van het totaal aantal meldingen het meest toe: van 15% van de meldingen in 2001 tot 48% in 2009. Meldingen verdeeld naar ernst van de aandoening 2009 Via de Nationale Registratie wordt sinds medio 2006 gevraagd naar de ernst van de gemelde beroepsziekten. In tabel 2.11 is het percentage meldingen weergegeven, onderverdeeld naar ernst van de aandoening over 2009. In 2009 ontbreken bij 6.790 (69%) van de meldingen de gegevens over de ernst van de aandoeningen. Van de overige meldingen (3.066) is bij 465 (15%) werknemers geen sprake van arbeidsongeschiktheid, terwijl bij 2.458 (80%) werknemers tijdelijke arbeidsongeschikt en bij 143 (5%) werknemers blijvende arbeidsongeschikt als gevolg van een beroepsziekte is aangegeven. Met ingang van 2009 zijn de antwoordcategorieën aangepast waardoor een directe vergelijking met eerdere jaren niet mogelijk is. Tabel 2.4 Percentage meldingen naar diagnosecategorie voor alle economische sectoren over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Diagnosecategorie N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856 Gehooraandoeningen 13,1 25,2 25,4 24,0 26,9 28,4 31,1 33,8 46,9 Aandoeningen aan houding- en 48,2 42,7 39,1 38,3 39,0 39,5 39,3 40,8 32,2 bewegingsapparaat Psychische aandoeningen 27,1 21,7 23,5 27,3 23,3 22,4 20,0 16,8 14,6 Huidaandoeningen 4,6 4,1 4,3 3,9 3,1 2,8 3,0 2,6 1,9 Neurologische aandoeningen 2,1 1,3 2,0 1,5 1,2 1,7 1,7 1,4 1,1 Luchtwegaandoeningen 1,6 1,8 2,0 1,5 1,6 1,4 1,5 1,4 1,0 Ziekten van de spijsvertering 0,8 0,5 0,5 0,6 0,3 0,8 0,5 0,8 0,8 Ziekten van hart en vaten 0,2 0,4 0,8 0,7 0,6 0,8 0,7 0,8 0,5 Oogaandoeningen 0,3 0,1 0,3 0,2 0,2 0,3 0,2 0,3 0,1 Aandoeningen, niet elders geclassificeerd 2,0 2,0 1,7 1,9 3,6 1,8 1,9 1,1 0,9 Overig 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Beroepsziekten in cijfers 2010 22 23 Beroepsziekten algemeen

Tabel 2.5 Percentage meldingen naar diagnosecategorie voor niet-bouw sectoren over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Diagnosecategorie N=5122 N=3462 N=3988 N=3871 N=3477 N=2909 N=2487 N=2386 N=2784 Gehooraandoeningen 10,7 13,9 12,8 10,3 10,7 13,2 10,1 11,4 4,9 Aandoeningen aan houding- en 49,1 43,9 41,2 39,6 39,2 36,0 31,2 30,3 33,9 bewegingsapparaat Psychische aandoeningen 28,8 29,5 32,1 37,8 35,2 37,3 42,5 43,4 46,6 Huidaandoeningen 4,4 5,1 5,2 4,5 4,2 3,5 4,5 3,9 3,8 Neurologische aandoeningen 1,9 1,5 2,1 1,6 1,6 2,6 2,7 2,5 2,1 Luchtwegaandoeningen 1,6 2,3 2,4 1,8 1,9 1,8 2,9 2,3 1,9 Ziekten van de spijsvertering 0,8 0,6 0,6 0,8 0,5 1,2 1,2 2,1 2,5 Ziekten van hart en vaten 0,2 0,3 0,7 0,7 0,5 0,7 0,5 0,8 0,6 Oogaandoeningen 0,3 0,1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,3 0,3 Aandoeningen, niet elders geclassificeerd 2,1 2,8 2,4 2,5 5,8 3,0 4,1 3,0 3,1 Overig - 0,1 0,3 0,1 0,1 0,3 0,1-0,1 Tabel 2.6 Percentage meldingen naar economische hoofdsectie over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Economische hoofdsectie N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856 Bouwnijverheid 8,4 35,1 33,2 33,1 39,4 46,9 58,4 65,7 71,8 Gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening 13,3 9,3 9,0 8,8 9,3 7,5 7,0 5,9 6,7 Industrie 24,5 17,5 18,3 15,5 12,4 12,4 9,1 8,6 5,8 Vervoer en opslag 8,0 6,0 4,9 6,4 8,3 5,4 3,7 2,9 3,4 Openbaar bestuur en defensie; verplichte sociale 7,9 6,7 6,0 9,5 8,8 7,0 4,3 2,6 2,0 verzekeringen Onderwijs 6,0 3,7 4,0 4,1 3,0 3,2 2,6 2,0 2,0 Financiële activiteiten en verzekeringen 2,1 2,7 4,2 3,0 2,0 2,2 2,1 2,5 1,8 Groot- en detailhandel; reparatie van auto s en motorfietsen 2,6 1,7 2,0 1,3 1,5 1,7 1,4 3,3 1,5 Administratieve en ondersteunende diensten 0,2 0,1 0,2 - - 0,1-1,6 1,4 Informatie en communicatie - - - - - - - 0,7 0,8 Vrije beroepen en wetenschappelijke en technische 0,9 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1-0,5 0,5 activiteiten Distributie van water; afval- en afvalwaterbeheer en sanering 0,8 0,6 0,9 0,7 0,4 0,9 0,4 0,4 0,4 Landbouw, bosbouw en visserij 1,2 1,3 2,0 3,1 1,6 1,4 0,9 0,6 0,3 Verschaffen van accommodatie en maaltijden 0,8 0,5 0,6 0,5 0,7 0,5 0,4 0,5 0,3 Kunst, amusement en recreatie - - - - - - - 0,6 0,3 Overige diensten 1,5 2,2 2,7 3,0 2,9 1,3 1,9 0,4 0,2 Productie en distributie van elektriciteit, gas, stoom en 1,6 0,5 0,6 0,8 0,4 0,2 0,3 0,1 0,1 gekoelde lucht Winning van delfstoffen 0,5 1,0 0,6 0,6 0,5 0,7 0,1-0,1 Exploitatie van en handel in onroerend goed - - - - - - - 0,2 0,1 Extraterritoriale organisaties en lichamen - - - 0,1 0,1 0,1 0,1 - - Huishoudens als werkgever; niet-gedifferentieerde productie - - - - - - - 0,1 - van goederen en diensten door huishoudens voor eigen gebruik Onbekend 19,8 10,9 10,8 9,4 8,6 8,4 7,2 0,7 0,5 Beroepsziekten in cijfers 2010 24 25 Beroepsziekten algemeen

Tabel 2.7 Percentage meldingen naar 15 meest voorkomende beroepsklassen over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Beroepsklasse N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856 Vakkrachten in delfstoffenwinning en bouwnijverheid 8,2 20,6 21,7 22,9 28,3 33,3 40,9 47,2 52,7 Andere hogere en middelbare vakspecialisten 3,4 4,8 5,3 7,1 5,8 6,5 6,4 6,8 6,6 Bestuurders auto, trein, kraan, landbouwmachine en 2,9 4,0 3,7 3,0 3,4 3,5 3,7 3,7 4,9 zeelieden Arbeiders in mijnbouw, bouwnijverheid, industrie en 3,2 5,2 4,5 5,6 5,6 5,6 4,6 4,8 4,8 transport Administratieve medewerkers 12,9 11,3 10,1 8,9 7,5 6,7 6,1 5,7 4,1 Metaalbewerkers, monteurs 7,3 7,9 8,5 5,5 6,1 5,4 4,4 3,3 2,8 Hogere en middelbare landbouw- en paramedische 4,7 3,3 2,6 3,9 4,1 3,3 2,8 2,5 2,4 beroepen Parlementariërs, landsbestuurders - 2,1 1,4 1,4 1,7 2,2 3,0 2,7 2,4 Lagere dienstverlenende en commerciële beroepen 0,1 0,8 3,1 3,5 5,2 3,6 4,2 3,7 2,1 Onderwijsgevenden 3,3 2,0 2,1 2,6 1,9 2,1 1,9 1,4 1,6 Verleners van persoonlijke diensten, veiligheidsemployees 5,4 3,1 2,6 3,2 2,5 2,0 2,0 1,6 1,2 Elementaire beroepen in verkoop en dienstverlening 4,4 3,6 3,3 2,6 1,8 2,0 1,8 1,4 1,2 Operators fabrieksinstallaties 1,7 2,2 2,4 2,8 2,3 2,2 1,5 1,7 0,9 Technici, informatici 4,6 3,7 3,9 2,9 2,4 1,9 1,2 0,9 0,8 Machinebedieners en montagemedewerkers 7,0 3,0 2,9 1,2 0,9 0,9 0,6 0,5 0,4 Tabel 2.8 Percentage meldingen naar leeftijdsklasse en geslacht over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Leeftijd / geslacht *N=5469 *N=5146 *N=5774 *N=5608 *N=5591 *N=5386 *N=5384 *N=6839 *N=9710 < 21 jaar Totaal 0,9 1,0 0,9 0,8 0,8 0,8 1,1 1,1 0,9 man 0,4 0,5 0,5 0,4 0,6 0,6 0,9 1,1 0,8 vrouw 0,5 0,5 0,4 0,4 0,1 0,2 0,1-0,1 21-30 jaar Totaal 18,3 12,8 11,9 10,5 10,3 8,7 8,2 8,0 6,3 man 6,8 5,8 5,3 4,4 5,3 4,7 4,7 4,8 4,0 vrouw 11,5 7,1 6,6 6,1 5,0 3,9 3,6 3,3 2,3 31-40 jaar Totaal 29,0 25,0 23,6 23,4 21,6 20,3 18,0 16,6 12,6 man 16,3 16,7 15,2 14,3 14,3 13,8 12,5 12,0 9,5 vrouw 12,7 8,3 8,3 9,1 7,3 6,5 5,6 4,6 3,1 41-50 jaar Totaal 30,0 32,8 33,4 31,5 32,5 33,3 33,6 31,4 31,8 man 18,6 24,3 24,6 21,8 24,3 25,9 26,5 25,8 26,8 vrouw 11,4 8,4 8,8 9,7 8,2 7,5 7,0 5,7 4,9 51-60 jaar Totaal 21,1 27,4 29,0 32,3 33,6 35,8 37,0 40,2 44,1 man 15,3 23,3 24,4 27,2 28,6 31,0 33,2 36,4 40,5 vrouw 5,8 4,2 4,6 5,2 5,0 4,8 3,9 3,8 3,6 > 60 jaar Totaal 0,7 0,9 1,2 1,5 1,2 1,2 2,1 2,6 4,3 man 0,5 0,9 1,1 1,3 1,1 1,1 1,9 2,2 3,9 vrouw 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,4 0,4 *N = aantal meldingen (per jaar) waarvan zowel leeftijd als geslacht bekend is Beroepsziekten in cijfers 2010 26 27 Beroepsziekten algemeen

Tabel 2.9 Percentage meldingen naar leeftijdsklasse en diagnosecategorie over 2009 (in procenten) Onbekend (N=21) < 21 jaar (N=89) 21-30 jaar (N=625) 31-40 jaar (N=1257) 41-50 jaar (N=3122) 51-60 jaar (N=4321) > 60 jaar (N=421) Totaal (N=9856) Diagnosecategorie Gehooraandoeningen 4,8 43,8 26,9 29,1 45,9 54,8 57,7 46,9 38,1 40,4 33,4 37,8 34,0 29,7 23,8 32,2 Aandoeningen aan houding- en bewegingsapparaat Psychische aandoeningen 38,1 4,5 24,3 23,7 14,3 11,0 13,5 14,6 Huidaandoeningen 4,8 3,4 4,6 3,1 1,7 1,3 1,4 1,9 Ziekten van zenuwstelsel - - 1,4 1,7 1,2 0,8 0,7 1,1 Luchtwegaandoeningen 4,8 4,5 1,8 1,2 0,8 0,8 0,7 1,0 Ziekten van de spijsvertering - 1,1 3,8 1,1 0,6 0,4 0,2 0,8 Ziekten van hart en vaten - - 0,2 0,3 0,5 0,6 1,2 0,5 Oogaandoeningen - - 0,3 0,2 0,1 0,1-0,1 Aandoeningen, niet elders geclassificeerd 9,5 2,2 3,0 1,8 0,8 0,4 0,7 0,9 Overig - - 0,2-0,1 0,1-0,1 Tabel 2.10 Percentage meldingen naar arbeidsgebonden factoren over 2001-2009 (in procenten) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Oorzaak N=5593 N=5335 N=5973 N=5788 N=5740 N=5480 N=5974 N=6952 N=9856 Biomechanische factoren 46,0 42,6 38,7 38,2 38,6 40,2 38,8 41,0 32,6 Fysische agentia 14,6 26,3 27,1 25,6 28,9 29,7 31,9 34,9 48,2 Psychosociale factoren 30,5 22,2 24,5 28,4 24,0 23,2 20,6 17,2 15,3 Industriële factoren, materialen en 3,4 2,7 1,8 1,7 1,5 1,4 1,8 1,2 1,1 producten Chemische agentia, anorganisch 0,8 0,7 1,4 1,3 0,9 0,7 0,8 0,7 0,3 Chemische agentia, organisch 0,3 0,7 1,2 0,6 0,6 0,7 0,5 0,4 0,3 Overige chemische agentia 0,1 0,2 0,7 0,6 0,3 0,3 0,3 0,2 - Bacteriën 0,3 1,2 0,8 0,7 0,9 1,0 1,0 0,7 0,6 Virussen 0,1 0,1 0,3 0,5 1,2 0,4 0,3 0,5 0,6 Planten 0,8 0,4 0,4 0,2 0,5 0,2 0,5 0,4 0,1 Parasieten 0,1 0,2 0,2 0,8 0,7 0,3 0,2 0,2 0,1 Schimmels 0,1 0,1 0,1-0,1 0,1 0,1 - - Dieren 0,6 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Overige biologische agentia 0,7 0,5 0,5 0,4 0,4 0,3 0,4 0,4 0,1 Andere oorzaak / onbekend 1,4 2,0 2,2 1,0 1,3 1,3 2,7 2,1 0,4 Beroepsziekten in cijfers 2010 28 29 Beroepsziekten algemeen

Tabel 2.11 Percentage meldingen naar ernst van de aandoening over 2009 2009 Tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid N=9856 % Ernst van de aandoening onbekend 6790 68,9 Geen tijdelijke of blijvende arbeidsongeschiktheid 465 4,7 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim niet gespecificeerd 93 0,9 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 0-3 dagen 75 0,8 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim, 4-6 dagen 43 0,4 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 7-13 dagen 88 0,9 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim14-20 dagen 117 1,2 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 21 dagen tot 1 maand 201 2,0 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 1 tot 3 maanden 931 9,4 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim 3-6 maanden 598 6,1 Tijdelijke arbeidsongeschiktheid, verzuim meer dan 6 maanden 312 3,2 Blijvende arbeidsongeschiktheid, % onbekend 53 0,5 Blijvende arbeidsongeschiktheid, minder dan 10% 23 0,2 Blijvende arbeidsongeschiktheid, 10 % tot 14% 16 0,2 Blijvende arbeidsongeschiktheid, 15 % tot 19% 11 0,1 Blijvende arbeidsongeschiktheid, 20 % tot 29% 5 0,1 Blijvende arbeidsongeschiktheid, 30 % tot 49% 7 0,1 Blijvende arbeidsongeschiktheid, meer dan 50% 28 0,3 2.3 Incidentiecijfers beroepsziekten over 2009 Tabel 2.12 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) per economische hoofdsectie over 2009 Economische hoofdsectie Aantal meldingen Incidentie per 100.000 werknemersjaren 95%BI Landbouw, bosbouw en visserij 16 380 194-567 Winning van delfstoffen 5 975 120-1829 Industrie 305 410 364-456 Elektriciteit, gas, stoom / gekoelde lucht 9 446 154-737 Water- / afvalbeheer en sanering 27 739 460-1017 Bouwnijverheid 311 1118 994-1242 Groot- en detailhandel 86 140 111-170 Vervoer en opslag 210 549 475-624 Accommodatie en maaltijden 19 141 77-204 Informatie en communicatie 60 358 268-449 Financiële dienstverlening 35 156 104-208 Onroerend goed 6 98 20-176 Vrije / wetenschappelijke beroepen 27 235 146-324 Administratieve diensten 48 233 167-299 Openbaar bestuur / defensie 117 371 304-438 Onderwijs 125 305 251-358 Gezondheidszorg 294 245 217-273 Kunst, amusement / recreatie 26 332 205-460 Overige diensten 13 77 35-119 Huishoudens als werkgever 4 396 8-785 Extraterritoriale organisaties 3 106 0-226 In het Peilstation Intensief Melden zijn in 2009 in totaal 1.763 meldingen van beroepsziekten gedaan. Tabel 2.12 geeft een overzicht van het aantal meldingen en de incidentiecijfers per 100.000 werknemersjaren per economische hoofdsectie met het bijbehorende 95% betrouwbaarheidsinterval (95% B.I.). Van 17 meldingen is de economische hoofdsectie onbekend. Als wordt uitgegaan van alle 1.763 meldingen, dan is de incidentie 336 (95% BI: 321-352) beroepsziekten per 100.000 werknemersjaren over 2009. De vijf economische sectoren met de hoogste beroepsziekte-incidenties per 100.000 werknemersjaren, zoals gerapporteerd door minimaal tien deelnemende bedrijfsartsen met een totale werknemerspopulatie van minimaal 10.000 werknemers, zijn: bouwnijverheid (1.118; 95% BI: 994-1.242), vervoer en opslag (549; 95% BI: 475-624), industrie (410; 95% BI: 364-456), openbaar bestuur en defensie (371; 95% BI: 304-438) en de sector informatie en communicatie (358; 95% BI: 268-449). Beroepsziekten in cijfers 2010 30 31 Beroepsziekten algemeen

Figuur 2.1 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) van de beroepsziektemeldingen over 2009 verdeeld over de economische hoofdsecties Landbouw, bosbouw en visserij Winning van delfstoffen Industrie Elektriciteit, gas, stoom / gekoelde lucht Water-/afvalbeheer en sanering Bouwnijverheid Groot- en detailhandel Vervoer en opslag Accommodatie en maaltijden Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Onroerend goed Vrije/wetenschappelijke beroepen Administratieve diensten Openbaar bestuur/defensie Onderwijs Gezondheidszorg Kunst, amusement/recreatie Huishoudens als werkgever Overige diensten Extraterritoriale organisaties 140 141 98 77 106 156 235 233 245 305 380 358 332 371 410 396 446 549 739 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 Figuur 2.1 biedt een grafische weergave van de incidentiecijfers van de beroepsziektemeldingen verdeeld over de economische hoofdsecties over het eerste PIM-jaar 2009. De bouwnijverheid laat het hoogste incidentiecijfer zien. De winning van delfstoffen heeft 5 meldingen van beroepsziekten in 2009 op een totale werknemerspopulatie van 513. Het incidentiecijfer is in vergelijking met de andere economische hoofdsecties hoog, maar het heeft door het geringe aantal meldingen en werknemerspopulatie ook een grote standaardfout (S.E. 436). 975 1118 Tabel 2.13 Incidentiecijfers (per 100.000 werknemersjaren) per diagnosecategorie over 2009 Diagnosecategorie Aantal meldingen Incidentie per 100.000 werknemersjaren 95%BI Psychische aandoeningen 738 141 131-151 Aandoeningen aan houding- en bewegingsapparaat 683 130 121-140 Gehooraandoeningen 187 36 31-41 Infectieziekten door biologische agentia 67 13 10-16 Huidaandoeningen 55 10 8-13 Luchtwegaandoeningen 35 7 4-9 Neurologische aandoeningen 35 7 4-9 Tabel 2.13 geeft een overzicht van de incidentiecijfers per 100.000 werknemersjaren per diagnosecategorie. De hoogste incidentiecijfers worden gerapporteerd voor psychische aandoeningen (141; 95% BI: 131-151) en aandoeningen aan het houdings- en bewegingsapparaat (130; 95% BI: 121-140), gevolgd door gehooraandoeningen (36; 95% BI: 31-41), infectieziekten (13; 95% BI: 10-16), huidaandoeningen (10; 95% BI: 8-13), luchtwegaandoeningen (7; 95% BI: 4-9), neurologische aandoeningen (7; 95% BI: 4-9). 2.4 (Inter)nationale ontwikkeling beroepsziekten Nationale Registratierichtlijnen In 2009 is gewerkt aan (de actualisatie van) een aantal registratierichtlijnen voor beroepsziekten. Het betreft de richtlijnen voor contactdermatosen, gehoorverlies, verschillende vormen van hepatitis, rhinitis en stemstoornissen. De registratierichtlijnen staan vermeld op www.beroepsziekten.nl met een achtergronddocument, waarin de wetenschappelijke onderbouwing van de richtlijn staat vermeld. Bedrijfsartsen gebruiken de registratierichtlijnen voor diagnostiek en preventie van beroepsziekten. Geregeld organiseert het NCvB workshops over het melden van beroepsziekten voor bedrijfsartsen, waarin zij ook leren de registratierichtlijnen toe te passen. ILO De internationale arbeidsorganisatie (ILO) heeft een nieuwe lijst van beroepsziekten opgesteld, die in maart 2010 officieel is vastgesteld. Deze lijst is bedoeld om landen ondersteuning te bieden bij de preventie, Beroepsziekten in cijfers 2010 32 33 Beroepsziekten algemeen

signalering, registratie en compensatie / schadeloosstelling van ziekten die door het werk worden veroorzaakt. Veranderende arbeidsomstandigheden met nieuwe bedreigingen voor de gezondheid en veranderende wetenschappelijke inzichten maken een regelmatige herziening van lijsten van beroepsziekten noodzakelijk. De nieuwe lijst van beroepsziekten heeft vooral consequenties voor die landen waarin de ILO-lijst van beroepsziekten gekoppeld is aan het financiële compensatiesysteem voor beroepsziekten. Het indelingsprincipe dat deze lijst hanteert, verschilt enigszins van die van de EU-lijst van beroepsziekten; zo worden in de ILO-lijst kankersoorten die door het werk kunnen ontstaan apart genoemd. Ook is de Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) in de ILO-lijst als beroepsziekte opgenomen. Niet over alle beroepsziekten waarvan werd overwogen ze op de lijst te plaatsen werd overeenstemming bereikt. Dit betrof bijvoorbeeld het carpale tunnel syndroom, longkanker door kwartshoudend stof, kanker door formaldehyde en malaria als beroepsziekte. (ILO, 2009; ILO, 2010). De toenemende civiele aansprakelijkheid van de werkgever voor arbeidsongevallen en beroepsziekten van werknemers, staan centraal in het proefschrift van Waterman (2009). Meldingen van beroepsziekten in andere Europese landen In Duitsland is de lijst van beroepsziekten uitgebreid met vijf ziektebeelden: artrose van de knie, longfibrose door lasrook en lasgassen, bloedafwijkingen door benzol, longkanker door polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK s) en longkanker door asbest en PAK s gezamenlijk (Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung, 2009). In Groot-Brittannië deden zich in 2008 / 2009, gedurende een periode van 1 jaar, 551.000 nieuwe gevallen (jaarincidentie) voor van werkgerelateerde aandoeningen (op basis van zelfrapportage door patiënten), terwijl 1,2 miljoen mensen leden aan een werkgerelateerde aandoening (jaarprevalentie). Hiermee loopt Groot-Brittannië achter op de doelstellingen van het Revitalizing Health and Safety programma, dat doelen heeft gesteld op het gebied van veiligheid en gezondheid in het werk in de periode 2000-2010. Ten gevolge van mesothelioom overleden 2.156 mensen en daarnaast overleden nog enkele duizenden mensen aan andere werkgerelateerde kankers en longaandoeningen. Het aantal verloren arbeidsdagen ten gevolge van werkgebonden aandoeningen bedroeg 24,6 miljoen per jaar. (HSE, 2009) Cijfers van het Fonds voor de Beroepsziekten in België laten een geleidelijke daling zien van het aantal aanvragen voor arbeidsongeschiktheid vanaf 1991 (9.314 aanvragen) tot 2009 (5.428 aanvragen). Rugaandoeningen (20%) en aandoeningen van de luchtwegen (19%) vormen de grootste groepen binnen de aanvragen. Het aantal geregistreerde overlijdensgevallen door werk bedroeg in 2009 in België 1.037. (Fonds voor de Beroepsziekten. Jaarverslagen en statistieken.) www.fmp-fbz. fgov.be Nieuwe arbeidsrisico s Het European Risk Observatory in Bilbao geeft in een outlook New and emerging risks in occupational safety and health een overzicht van de huidige en toekomstige trends op het gebied van veiligheid en gezondheid in het werk, de belangrijkste risico s en de preventie daarvan (European Agency for Safety and Health at Work, 2009). De veiligheid en gezondheid van de Europese werknemers wordt beïnvloed door vele factoren, zoals de veranderende demografische structuur, de verspreiding van nieuwe technologieën en de afname van het belang van economische sectoren die vroeger dominant waren, zoals industrie en mijnbouw. Dit brengt niet alleen veranderingen met zich mee in het aantal banen in die sectoren, maar ook in de aard van de werkzaamheden. Het leeftijdsprofiel van de werknemerspopulatie verandert. Nieuwe technologieën creëren nieuwe categorieën arbeidsplaatsen. Globalisering betekent dat gezondheidsbedreigingen die voorheen ver weg leken, zich nu snel over de wereld kunnen verspreiden. Als de EU de gezondheid van haar werknemers wil beschermen en economisch sterk wil blijven, is het van belang deze uitdagingen proactief te benaderen. Migranten Het European Risk Observatory voerde eveneens een studie uit naar allochtone werknemers (migrant workers). In het algemeen zijn allochtone werknemers vaker werkzaam in hoogrisico beroepen. Er spelen vaak taal- en cultuurbarrières, die een speciale benadering vragen bij communicatie, instructie en training in veiligheid en gezondheid in de arbeid. Overwerk komt vaker voor en allochtone werkers hebben vaker een minder goede gezondheid, waardoor zij een hoger risico lopen op ongevallen en beroepsziekten (European Agency for Safety and Health at Work, 2007). Op de website van de OSHA zijn diverse good practices te vinden ten behoeve van allochtone werknemers. Genetica op de werkplek Het National Institute for Occupational Health and Safety (NIOSH) in de Verenigde Staten heeft in 2010 een rapport uitgegeven getiteld Genetics in the Workplace (NIOSH, 2010). Het rapport behandelt de wetenschappelijke stand van zaken ten aanzien van de rol van genetica in arbeid en gezondheid en ten aanzien van de relatie van genetische factoren en het ontstaan van beroepsgebonden aandoeningen. De belangrijkste conclusies zijn: Beroepsziekten in cijfers 2010 34 35 Beroepsziekten algemeen

- Blootstelling aan werkplekfactoren is essentieel voor het ontstaan van beroepsziekten ongeacht de genetische make-up van een persoon. - Het gebruik van genetische informatie kan vergaande invloed hebben in de arbozorg (bijvoorbeeld het uitsluiten van mensen met een verhoogd risico op een bepaalde aandoening in bepaalde beroepen). - Genetische testen dienen voldoende betrouwbaar te zijn alvorens men ze voor monitoring of screening gaat gebruiken in de arbozorg. - Op dit moment zijn er geen genetische testen die voldoende betrouwbaar zijn voor het gebruik in de arbopraktijk. Een uitzondering zijn de genetische biomarkers om de dosis van genotoxische blootstelling te meten (bijvoorbeeld stralingsbelasting). Sterfte door werk Jaarlijks overlijden in Nederland naar schatting drieduizend mensen als gevolg van ongunstige werkomstandigheden. Dat blijkt uit een op Workers Memorial Day 2010 (28 april) verschenen verkennend onderzoek van het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten over de sterfte door beroepsziekten in Nederland (van der Laan et al. 2010). Uit het onderzoek blijken beroepsgebonden kanker (1.350), longaandoeningen (570) en hart- en vaatziekten (800) de belangrijkste oorzaken van beroepsgebonden sterfte. Daarnaast komen in Nederland jaarlijks ongeveer tweehonderd miskramen voor als gevolg van het werk van een van de ouders. Gepleit wordt om meer lering te trekken uit deze gevallen die in principe voorkomen hadden kunnen worden. Internationale samenwerking en verbetering van statistiek (Modernet) De betrouwbaarheid van de registratie van beroepsziekten is in veel landen slecht, onder meer door sterke ondermelding. Ook zijn de statistische gegevens in het algemeen niet goed vergelijkbaar tussen landen. Modernet, een netwerk van instituten die beroepsziekten registreren in diverse landen, streeft naar een verbetering van de registratie van beroepsziekten. Verdere doelstellingen van Modernet zijn de verbetering van de opsporing van nieuwe arbeidsrisico s en snelle kennisverspreiding naar doelgroepen van trends en signalen. Aan het Modernet-netwerk nemen op dit moment de volgende landen deel: Groot-Brittannië, Nederland, Duitsland, Frankrijk, Italië, Noorwegen, Finland, Tsjechië, Servië en Kroatië. 3. Aandoeningen aan het houdingen bewegingsapparaat Beroepsziekten in cijfers 2010 36 37