Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente Gezond werken aan het beeldscherm (voor leidinggevenden) Brochure voor leidinggevenden over de gezondheidsrisico s van beeldschermwerk
Inhoudsopgave Gezond werken aan het beeldscherm 3 1. Inleiding 3 2. Wat is RSI/KANS? 3 3. Fasering klachten 4 4. Risicofactoren in het werk 5 5. Meer informatie 7 2
5 Gezond werken aan het beeldscherm 1. Inleiding Repeterend werk wordt vaak geassocieerd met werken achter de computer. En dat is ook terecht. In Nederland wordt namelijk steeds meer gewerkt met beeldschermen, toetsenborden en muizen. Meer dan de helft van de werknemers in Nederland werkt momenteel meer dan twee uur per dag achter een beeldscherm. Daarmee zijn we koploper in Europa! Door de toenemende digitalisering van het werk binnen gemeenten verricht ook veel gemeentelijk personeel beeldschermwerk. Voorbeelden zijn: administratief personeel, balie- en beleidsmedewerkers, kassamedewerkers, secretaresses, CAD-tekenaars, data-entry-medewerkers, callcenter-medewerkers en ICT-medewerkers. Voor al deze genoemde beroepen geldt: Medewerkers die lang achter elkaar dezelfde handelingen uitvoeren in een belastende houding, bij wie de werkdruk hoog is of voor wie de werkplek ongunstig is ingericht, lopen kans op chronische overbelasting ofwel kans op RSI of KANS. 2. Wat is RSI / KANS? RSI is de afkorting van Repetitive Strain Injury. RSI is een verzamelterm voor pijnklachten in de nek, schouders, armen, polsen en/of handen door chronische overbelasting. Letterlijk betekent de term lichamelijk letsel door herhaalde overbelasting. Een andere veel voorkomende naam is KANS. Dit staat voor klachten arm, nek en/of schouder. Deze brochure gebruikt de term KANS. KANS ontstaat niet alleen door een overbelasting in het werk. Klachten kunnen ook veroorzaakt worden door overbelasting in de vrije tijd. Klachten zijn onder te verdelen op basis van twee hoofdoorzaken: 1. B i j dynamische belasting gaat het om overbelasting als gevolg van het uitvoeren van steeds dezelfde bewegingen zoals bijvoorbeeld bij data invoerwerk. 2. B i j statische belasting gaat het vooral om een tekort aan bewegingen (bewegingsarmoede). Iemand zit of staat langdurig in een statische houding. Bijvoorbeeld met opgetrokken schouders bij beeldschermwerk. Een combinatie van statische en dynamische belasting geeft een grotere kans op klachten. 3
3. Fasering klachten Klachten kunnen zich voordoen in spieren, pezen en zenuwen van de nek, schouders, armen en handen. De symptomen kunnen variëren van stijfheid en tintelingen tot krachtsverlies. Daarbij is er meestal sprake van een toenemende pijn naarmate de dag en de werkweek vorderen. De individuele gevoeligheid voor de klachten varieert sterk. Sommige mensen hebben meer kans op klachten dan anderen. Klachten (fase 1). Pijnplekken zijn duidelijk herkenbaar Mogelijke kenmerken: Pijn en vermoeidheid aan het einde van de werkdag of na stressvol werken. Duidelijke relatie tussen oorzaak en pijn. Pijn verdwijnt na een nacht goed slapen. Vermoeidheid, krampen, tintelingen en/of doof gevoel komen voor. Geen beperkingen, men kan alles nog doen. Klachten zijn met relatief eenvoudige maatregelen op te lossen. Klachten (fase 2). Pijn straalt ook uit naar andere lichaamsregio s Mogelijke kenmerken: Klachten treden sneller en heviger op en verdwijnen minder snel. Minder duidelijke relatie tussen oorzaak en pijn. Pijn kan ook s nachts opkomen, soms last van ochtendstijfheid. Ook bij andere activiteiten in het dagelijkse leven doen zich steeds vaker klachten voor. Krachtverlies en zwaar gevoel. Toenemende beperkingen in het werk en bij dagelijkse bezigheden. Neiging tot vermijdend of compenserend handgebruik. Klachten zijn alleen nog met uitgebreide maatregelen en discipline terug te dringen. Klachten (fase 3). Altijd pijn Mogelijke kenmerken: Pijn is steeds aanwezig. Geen duidelijke relatie tussen het moment van pijn en de oorzaak. Slaapproblemen. Klachtenpatroon en aandoeningen zijn aanwezig in nek, schouder en arm. Vermindering van coördinatie, gevoel en kracht. Vermoeidheid. Werken en dagelijkse bezigheden zijn nauwelijks mogelijk. Fysieke en emotionele gevolgen. Klachten duren lang, herstel is/verloopt moeizaam. Lastig om weer op het oude niveau te presteren, ook als men pijnvrij is. Tabel 1 Fasering klachten 4
4. Risicofactoren in het werk De belastende factoren van beeldschermwerk kunnen grofweg onderverdeeld worden in vijf categorieën: werktaken, werktijden, werkdruk, werkplek en werkwijze. Werktijden Zorg voor regelmatige en natuurlijke pauzes en beperk het totaal aantal uren beeldschermwerk op een dag tot maximaal 6 uur. Natuurlijke pauzes ontstaan door een medewerker variatie in taken aan te bieden waarbij ook andere dan beeldschermtaken worden uitgevoerd. Afwisseling en/of onderbreking van het beeldschermgebonden werk is essentieel voor de preventie van KANS. De bewegingsarmoede die optreedt bij het beeldschermwerk wordt op die manier doorbroken. Mogelijke maatregelen zijn: Veel korte rustmomenten op de werkplek zelf (minimaal 20 seconden). Geplande korte rustmomenten waarbij de werkplek wordt verlaten (5 tot 10 minuten). Beperking van de duur van het werk (in uren). Figuur 1 Risicofactoren voor KANS Het Vijf-Werkfactoren-Model, zoals de indeling in Figuur 1 ook wel wordt genoemd, is een veel gebruikt model voor het in kaart brengen van risico s door beeldschermwerk. Hieronder worden per werkfactor de belangrijkste aandachtspunten weergegeven. Werktaken Zorg voor een uitgebalanceerd takenpakket met voldoende spreiding over de dag en met voldoende individuele regelmogelijkheden. Een brede en afwisselende functie heeft de volgende kenmerken: Naast uitvoerende taken ook zaken als werkvoorbereiding en ondersteuning. Wisselende moeilijkheidsgraden. Zelfstandigheid in de keuze van werkvolgorde, werktempo of werkmethode. Contactmogelijkheden met collega s en/ of derden. Afwisselend werk ontstaat door het samenvoegen van meerdere taken in een functie. Als voorbereiding op het uitvoerende werk kan bijvoorbeeld eerst in werkoverleg het werk worden gepland, verdeeld en afgestemd. Ook kan uitvoerend werk worden uitgebreid met bijvoorbeeld administratieve taken of het inwerken van collega s. Werkdruk Vermijd pieken in de werkdruk door in te spelen op voorziene periodes van hoge werkdruk. Een hoge werkdruk kan het beste worden aangepakt door de medewerker voldoende regelmogelijkheden te geven. Een te hoge werkdruk kan veel oorzaken hebben. Ligt de oorzaak in de relationele sfeer met collega s en leidinggevenden, in de aard van de medewerker of in de taak en organisatie van het werk (deadlines, weinig regelmogelijkheden)? Iedere oorzaak vereist een andere aanpak. Meestal bestaat de aanpak uit een combinatie van maatregelen zoals weergegeven bij werktaken en werktijden. Een succesvolle maatregel tegen een verhoogde werkdruk is het uitbreiden van regelmogelijkheden. Dit kan bijvoorbeeld al via afspraken op het niveau van de uitvoeringsvolgorde van taken of het zelf kunnen indelen van werktijd. Belangrijk bij KANS is de reactie van het lichaam op werkdruk. Bij een hoge werkdruk verhoogt de spierspanning (bijvoorbeeld in de nek- en schouderspieren). Het helpt om medewerkers te trainen in het op een ontspannen manier omgaan met werkdruk. Er bestaan veel varianten in dit soort trainingen. 5
Werkplek Zorg voor een ergonomisch optimale werkplek. Het doel is optimaal afstemmen van de werkplek op de medewerker en zijn taken. Er is een apart webdocument Optimale instelling beeldschermwerkplek beschikbaar op www.aeno.nl dat ingaat op de juiste instelling van de werkplek. Werkwijze Zorg ervoor dat werkzaamheden op de minst belastende manier worden uitgevoerd. Voldoende voorlichting over het optimale gebruik van de werkplek en het ontspannen reageren op eventuele werkdruk is daarbij van belang. Tips voor gezond werken Iedereen doet zijn werk op zijn eigen manier. Of die manier ook goed is voor het lichaam, is iets anders. Een verkeerd gebruik van het lichaam kan leiden tot pijn. Hieronder een aantal tips om gezond te werken. Eigen werkorganisatie Een goede inhoud en organisatie van het werk is essentieel om klachten te voorkomen. Bevorder een goede tijdsbesteding bij beeldschermwerk door: zoveel mogelijk afwisseling met nietbeeldschermgebonden taken; niet langer dan vijf à zes uur per dag beeldschermwerk te verrichten; na ten minste elke twee uur beeldschermwerk afwisseling door ander werk of een pauze in te bouwen; naast de gewone pauzes, vaak micropauzes te nemen. Dit zijn korte pauzes, waarmee het beeldschermwerk gedurende minimaal 20 seconden onderbroken wordt. Wissel tegelijkertijd beeldschermwerk af met ander werk. Aandacht voor de lichaamshouding Belangrijk is een ontspannen houding waarbij afgewisseld wordt tussen verschillende werkhoudingen en tussendoor steeds dynamisch wordt bewogen. Wanneer iemand een hele dag aan het bureau zit, is de variatie in lichaamshouding (te) gering. Beweging is te stimuleren door telefoon, archiefkasten en dergelijke minder onder handbereik te plaatsen. Het muizen Bij het gebruik van de computermuis ligt de muis voorin de hand en liggen de vingers ontspannen op de muis. Het is belangrijk om bij het gebruik van de muis de pols niet zijdelings te buigen. Met andere woorden: de muis moet bediend worden door de elleboog stil te laten liggen en de hele onderarm heen en weer te bewegen. Zet de muis zo op het werkblad neer dat deze recht voor de schouder ligt, de bovenarmen ontspannen zijn en langs het lichaam afhangen tijdens het werk. Voorkom ver reiken. Verder: Probeer werken onder een langdurig hoge werkdruk te voorkomen. Probeer vooral de pieken in de werkdruk te spreiden. Geef tijdig aan wanneer er teveel werk is. Vermijd lunchen op de werkplek, maar neem de tijd om er op een andere plek van te genieten. Beweeg veel, ook op het werk. Maak bijvoorbeeld een wandeling tijdens de lunchpauze of loop eens naar een collega in plaats van bellen of mailen. Gebruik vaker de trap in plaats van de lift en fiets naar het werk. Neem klachten serieus: beginnende klachten (pijn, tintelingen, stijf gevoel) kunnen snel ernstig worden! Raadpleeg zo nodig de bedrijfsarts. Werken met ontspannen schouders Het is erg belangrijk om met ontspannen schouders te werken. Bij een verkeerd ingestelde werkplek maar ook bij stress loopt de spanning in de schouderspieren snel op. Ontspan de spieren in de nek- en schouderregio door de armen regelmatig te steunen op het werkblad en/of de armsteunen. 6
5. Meer informatie Meer informatie over beeldschermwerk en gezondheidsrisico s kunt u vinden op op www.aeno.nl zoals: Arbocatalogus Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente. De arbocatalogus bevat onder andere een digitaal oplossingenboek Beeldschermwerk. Brochure Optimale instelling van de beeldschermwerkplek. Omgaan met gezondheidsklachten door beeldschermwerk. Zie ook: www.rsi.startpagina.nl www.rsi-vereniging.nl www.rsi.algemeen.nl www.muisarm.nl www.arbobondgenoten.nl/arbothem/lichblst/rsi.htm 7