Fact sheet nummer 7 juli 212 Opmars zzp ers in Amsterdam Amsterdam telt 47. zzp ers. Dit is de helft van alle bedrijfsvestigingen en 1% van de totale werkgelegenheid. De afgelopen jaren is het aandeel zzp ers in de werkzame beroepsbevolking toegenomen van 6% in 28 tot ruim 12% in 212. Ten opzichte van andere West-Europese landen heeft Nederland een vrij hoge ondernemersquote (een hoog aandeel ondernemers in de beroepsbevolking). Dit is niet altijd zo geweest. Tussen begin jaren 7 en halverwege de jaren 8 daalde de Nederlandse ondernemersquote. Daarna is de aandacht en de waardering voor ondernemerschap toegenomen, hetgeen zich vertaalde in een stijgende ondernemersquote. De toename voor de waardering voor ondernemerschap doet zich ook in andere landen voor. 1 Ook in Amsterdam is deze verandering merkbaar. Met name kleine ondernemers hebben bezit genomen van het centrale deel van de stad. Verschillende recente studies onderschrijven het belang van de opkomst van de kleine ondernemer. 2 Het leidt tot een meer flexibele economie: de kleine bedrijven zijn vaak onmisbare schakels in het werkproces van grotere bedrijven, die zo onder andere kunnen inspelen op de steeds kortere levensduur van producten. Ook kleine bedrijven werken steeds vaker internationaal, hetgeen de term micro-multinational impliceert. De in aantal en aandeel toenemende groep zelfstandigen zonder personeel (zzp ers) is een deelverzameling van de kleine ondernemers. De zzp er is minder zichtbaar in het straatbeeld dan andere kleine bedrijven, maar is er wel. De helft van de Amsterdamse bedrijfsvestigingen bestaat uit zzp ers. Hun aandeel in de totale werkgelegenheid is 1%. 3 Aandeel zzp ers in de werkzame beroepsbevolking, 26-212 (procenten) % 14 12 1 8 6 4 2 26 27 28 29 21 211 212 EIM (Nederland) CBS (Nederland) O+S (Amsterdam) bron: EIM/CBS/O+S
Zzp ers en het effect van de Wet op het Handelsregister, 26-212 zonder wetswijziging met wetswijziging x 1. x 1. 4 4 2 4 3 3 2 2 1 1 4 3 3 2 2 1 1 26 27 28 29 21 211 212 26 27 28 29 21 211 212 aantal zzp ers 26 aanwas 27 aanwas 28 aanwas 29 aanwas 21 aanwas 211 aanwas 212 wetswijziging Verklaringen voor groei zzp ers De afgelopen jaren is de groep zzp ers onstuimig gegroeid, in heel Nederland en nog meer in Amsterdam. Tussen 26 en 212 is het aandeel in de Amsterdamse beroepsbevolking verdubbeld. In 212 ligt het aandeel op 12,2%. Er zijn nog geen landelijke cijfers voor 212. Er zijn verschillende verklaringen voor deze onstuimige groei. Flexibilisering van de arbeidsmarkt is de eerste verklaring. Steeds meer mensen hebben een tijdelijk arbeidscontract, op uitzendbasis of als zelfstandige. Het aandeel van de Amsterdamse werkzame beroepsbevolking dat in loondienst werkt is tussen 1994 en 211 afgenomen van 89% naar 82%, terwijl het aandeel zelfstandigen toenam tot 18%. 4 Voor de Amsterdamse arbeidsmarkt is een flexibele schil in de vorm van zzp ers en uitzendkrachten gunstig om fluctuaties in het arbeidsaanbod te kunnen opvangen. De opkomst van het ondernemerschap ligt in het verlengde van de eerste verklaring: hoe flexibeler de arbeidsmarkt, hoe meer ruimte voor ondernemerschap en ook voor de combinatie van verschillende banen, bijvoorbeeld een aantal kleine banen of de combinatie van een baan in loondienst en een eigen bedrijf, al dan niet met personeel. De drempel om een bedrijf te starten is ook lager geworden, onder andere door de wijdverbreide toegankelijkheid van informatie en communicatietechnologie. De Amsterdamse economie kenmerkt zich door een aanzienlijke dynamiek, zowel wat betreft starters als opheffingen. Er kwamen vooral veel kleine bedrijven bij. Deze ontwikkeling doet zich niet alleen in Amsterdam voor, maar ook in de rest van Nederland en in vele andere landen die te maken hebben gehad met een overgang van een industriële naar een postindustriële samenleving. De kleine bedrijven die erbij kwamen hebben vooral de dienstensector in Amsterdam nog groter gemaakt. Volgens de Amerikaanse econoom Glaeser gedijen steden bij de gratie van kleine, onafhankelijke bedrijven en goedopgeleide werknemers, vooral als ze verdeeld zijn over een groot aantal bedrijfstakken. Diversiteit, ondernemerschap en opleiding vormen in zijn ogen de sleutel tot het succes van steden. 6 Een deel van de groei van de zzp ers die in Amsterdam geconstateerd wordt, is toe te schrijven aan de Wet op het Handelsregister. Sinds 28 is elke vestiging verplicht om zich te laten inschrijven bij de Kamer van Koophandel. Dit geldt ook voor zzp ers, die vaak thuis werken. 7 Door deze wet is een deel van de bedrijvigheid zichtbaar geworden, dat al langer bestond. In Amsterdam zijn er door deze wet bijna 18. banen zichtbaar geworden, waaronder 12. extra zzp ers. Dit is een kwart van het totale aantal zzp ers in Amsterdam. Een eenduidige definitie voor zzp er ontbreekt Niemand weet precies hoeveel zzp ers er zijn, in Nederland en ook in Amsterdam. Er is namelijk geen eenduidige definitie. Zzp er zijn heeft ook geen juridische status. De zzp er kan beschouwd worden als een categorie die tussen de onderne-
mer en werknemer in zit. Het is een heterogene groep, die tot vijf groepen te herleiden is, die elkaar kunnen overlappen: 1) de bewuste eenpitter, 2) de jonge ouder, meestal vrouw, op zoek naar flexibiliteit, 3) de zzp er die wel personeel zou willen aannemen, maar het risico niet durft aan te gaan, 4) de groep die voor zichzelf begonnen is na ontslag uit loondienst, het niet voortzetten van een (tijdelijk) contact of vanuit een uitkering en ) vormen van zelfstandigheid in de thuiszorg, post en bouw. Deze laatste groep verrichtte voorheen dezelfde werkzaamheden maar dan in loondienst. 8 Verschillende partijen gebruiken verschillende definities, die allemaal net een ander resultaat opleveren. Het schema dat zo volgt biedt een overzicht van de overeenkomsten en verschillen. Wat in alle definities terugkomt is het ontbreken van personeel, het werken voor eigen risico en rekening en voor een of meer opdrachtgevers. O+S voegt daar nog een aantal beperkingen aan toe, zoals: ó dat een zzp er minimaal 12 uur werkt, ó niet actief is in de horeca of detailhandel en ó dat deze ingeschreven staat bij de KvK met als rechtsvorm eenmanszaak. De definitie van O+S vormt de basis voor de Amsterdamse cijfers in deze factsheet. 9 Deze legt iets minder restricties op als die van EIM, maar iets meer dan die van het CBS. Zzp in Amsterdam op basis van definitie O+S Nieuwe zzp ers maken de dienst uit in Amsterdam Het totale aantal zelfstandigen is de afgelopen jaren toegenomen. Dit is geheel toe te schrijven aan de opkomst van nieuwe zzp ers. Dit zijn zzp ers die in andere sectoren actief zijn dan de detailhandel en horeca. De andere groep zzp ers wordt de klassieke zzp ers genoemd. Deze groep bleef de laatste jaren constant. O+S rekent de klassieke zzp ers niet tot haar definitie van zzp ers. De reden hiervoor is dat ondernemers in deze twee bedrijfstakken weliswaar veel klanten hebben maar niet zoals andere zzp ers voor een of meer opdrachtgevers werken, alleen na opdrachtverstrekking. Ten opzichte van heel Nederland heeft Amsterdam een hoog aandeel zzp ers in de werkzame beroepsbevolking. Amsterdam telt in 212 47. zzp ers. 1 3 Ontwikkeling aantal zelfstandigen in Amsterdam, 26-212 x 1. 6 4 3 2 1 26 27 28 29 21 211 212 nieuwe zzp ers klassieke zzp ers zelfstandigen met personeel totaal zelfstandigen
Overzicht van overeenkomsten en verschillen in de definities van zzp ers Alle partijen CBS Zzp ers werken alleen na opdrachtverstrekking O+S 4 EIM Zzp ers verrichten de werkzaamheden niet op eigen initiatief, alleen na opdrachtverstrekking Zzp ers hebben geen werknemers in dienst Zzp ers werken voor eigen rekening en risico Zzp ers werken voor een of meer opdrachtgevers Zzp ers krijgen per opdracht betaald Zzp ers hebben geen eigen bedrijfsruimte of zeer beperkt Zzp ers beperken zich veelal tot het inbrengen van kennis en vaardigheden op eigen vakgebied (voornaamste product onderneming is arbeid ) Zzp ers verrichten werk dat normaliter overwegend onder een arbeidsovereenkomst wordt verricht. Zzp ers houden zich niet of nauwelijks bezig met klantwerving en investeren niet of nauwelijks in gebouwen, grond, kapitaalgoederen en dergelijke Minimaal 1 uur per week aan de onderneming besteden Geen medeondernemer Geen ondersteuning van familieleden die bestaat uit dezelfde vakmatige activiteiten, en die meer dan 1 procent uitmaakt van de omzet SER Zzp ers werken voor een of meerdere opdrachtgevers waarbij een opdrachtgever overheerst Zzp'ers verrichten de werkzaamheden niet op eigen initiatief, alleen na opdrachtverstrekking Zzp ers krijgen per opdracht betaald Zzp ers hebben geen een eigen bedrijfsruimte of zeer beperkt Zzp ers beperken zich veelal tot het inbrengen van kennis en vaardigheden op eigen vakgebied. Zzp ers verrichten werk dat normaliter overwegend onder een arbeidsovereenkomst wordt verricht. Zzp ers houden zich niet of nauwelijks bezig met klantwerving en investeren niet of nauwelijks in gebouwen, grond, kapitaalgoederen en dergelijke Zzp ers hebben geen werknemers in dienst Zzp ers werken voor eigen rekening en risico Zzp ers werken voor een of meer opdrachtgevers Zzp er kan naast zijn eigen onderneming ook andere functies op de arbeidsmarkt vervullen Zzp er werkt niet in de detailhandel of horeca Zzp er maakt zijn ondernemer bekend onder de rechtsvorm eenmanszaak Zzp er besteedt minimaal 12 uur per week aan de eigen onderneming SEO Zzp er werkt voor een of meer opdrachtgevers en streeft naar meer opdrachtgevers Zelfstandigheid bij de inrichting van de eigen werkzaamheden en het uitvoeren daarvan Gericht op het maken van winst Bekendmaking van het ondernemerschap
Zzp ers in Amsterdam, 26-212 zzp ers in totale werkgelegenheid verdeling zzp ers over de stadsdelen x 1. 1 x 1. 4 9 4 3 3 2 2 1 1 8 7 6 4 3 2 1 26 zzp ers 27 28 29 21 211 212 Centrum Zuidoost Oost Nieuw-West Westpoort rest werkzame personen zzp ers rest werkgelegenheid Zuid West Noord Beperkt maar wel verdubbeld aandeel in de werkgelegenheid De zzp ers maken bijna de helft uit van het totale aantal actieve vestigingen in de stad. Hun aandeel in de totale werkgelegenheid ligt in 212 rond de 1%. In 26 was het aandeel met 4,4% nog twee keer zo klein. Concentratie zzp ers in West De meeste werkgelegenheid bevindt zich in Zuid en Centrum. Het aandeel zzp ers is hier 1%, gemiddeld voor heel Amsterdam. In West en in Oost zijn er verhoudingsgewijs veel zzp ers. In West maken de zzp ers een kwart van de totale werkgelegenheid uit. In Oost bedraagt het aandeel 14%. Dominantie commerciële diensten Verreweg de meeste Amsterdamse zzp ers zijn actief in commerciële dienstverlening, vooral in de volgende drie sectoren: advisering en onderzoek (bijna 1.), cultuur, sport en recreatie (ruim 9.) en informatie en communicatie (.). De (semi-)overheid telt bijna 6. zzp ers. Voor een belangrijk deel zijn deze zzp ers werkzaam in de zorg. Waar de meeste mensen in de zorg voorheen in loondienst werkzaam waren, is dit recentelijk veranderd. Voormalige alphahulpen hebben zich massaal als zelfstandige gevestigd, als gevolg van de invoering van de WMO. Ook in het onderwijs, een ander onderdeel van de (semi-)overheid, zijn de nodige zzp ers actief. Het kan dan zowel gaan om part time docenten in het onderwijs, om administratief personeel of om mensen die buiten school om bijles geven of studievaardigheden aanleren. Ook de bouw kent veel zzp ers, maar deze sector is bescheiden aanwezig in Amsterdam, net als de industrie. Zzp ers naar hoofdsector in Amsterdam, 26-212 x 1. 4 4 3 3 2 2 1 1 26 27 28 29 21 211 212 industrie bouw (semi-)overheid commerciële diensten excl. detailhandel en horeca
6 Relatief laag inkomen Het inkomen van zelfstandigen ligt met 3. euro gemiddeld onder het niveau van wat mensen in loondienst verdienen (4. euro). Zzp ers verdienen gemiddeld 3. euro. Vrouwelijke zzp ers verdienen aanzienlijk minder dan mannen. Zij werken vaker in de sector cultuur, recreatie en overige dienstverlening, terwijl mannen vaker actief zijn in de beter verdienende sectoren bouw en zakelijke dienstverlening. 11 Bovendien werken Nederlandse vrouwen vaker in deeltijd dan mannen, maar dat geldt niet alleen voor de zzp ers. Uit recent onderzoek van O+S blijkt dat het hybride ondernemerschap, waarbij een zzp er ook een baan in loondienst heeft, in Amsterdam nog niet zo gebruikelijk is. 12 Dit komt bij 11% van de zzp ers voor. Recent gestarte zzp ers werken vaker daarnaast in loondienst dan zzp ers die al langer met hun eigen onderneming bezig zijn. En als er daarnaast in loondienst gewerkt wordt, gebeurt dit meestal in deeltijd. Het merendeel besteedt meer dan 33 uur aan de eigen onderneming. Voor ruim de helft van de zzp ers is het inkomen als zelfstandige de belangrijkste inkomensbron. Op de tweede plaats, met 16%, komt het inkomen van de partner. Slechts voor 7% van de zzp ers is het eigen inkomen uit loondienst de belangrijkste bron van inkomen. Leeftijd De gemiddelde leeftijd van een Amsterdamse zzp er is 46 jaar. Dit is ouder dan de gemiddelde leeftijd van de werkzame beroepsbevolking, die voor heel Nederland op 4 jaar ligt. 13 Deze relatief hoge leeftijd heeft te maken met het feit dat het zelfstandig ondernemerschap juist aantrekkelijk is voor mensen die al enige tijd actief zijn op de arbeidsmarkt en soms ook al een carrière (in loondienst) achter de rug hebben. Vanaf de leeftijd van 4 jaar werkt bijna een op de vijf werkenden als zelfstandige en dit aandeel neemt toe met de leeftijd, zeker onder hoger opgeleiden. 14 Huisvesting Zzp ers doen minder vaak een beroep op bedrijfshuisvesting dan ondernemers met personeel. Ongeveer de helft van de zzp ers werkt vooral thuis. Twee van de tien zzp ers hebben een werkplek buiten de deur, in een eigen pand of kantoor. Iets minder (17%) zzp ers werken voornamelijk bij de opdrachtgever. Van flexplekken buiten de deur wordt weinig gebruik gemaakt. 1 Consequenties van opkomst zzp er De klassieke tweedeling tussen ondernemer en werknemer bestaat niet meer. Arbeidsrelaties zijn flexibeler geworden. Minder mensen werken in loondienst, van de mensen in loondienst is een afnemend aandeel in vaste dienst, meer mensen zijn als zelfstandig aan het werk, al dan niet met personeel. Vooral voor werkgevers zijn flexibele arbeidsrelaties een aangename ontwikkeling. Ze bieden hen de mogelijkheid om snel in te spelen op veranderingen die zich voordoen. Voor de betrokkenen zelf, de mensen die hun arbeid aanbieden, geeft het flexibiliteit, waardoor werk bijvoorbeeld gecombineerd kan worden met andere activiteiten. Flexibele arbeidsrelaties bieden niet alleen voordelen maar ook nadelen. Tijdelijke banen bieden minder zekerheid, een lager loon en minder mogelijkheden tot scholing en training. 16 In Amsterdam is de zzp er de laatste jaren sterk opgekomen. De helft van de Amsterdamse bedrijfsvestigingen bestaat uit zzp ers. Deze zijn goed voor 1% van de totale werkgelegenheid. De aanwezigheid van kleine bedrijven en zzp ers betekent niet automatisch dat Amsterdam een vitale en innovatiegerichte economie. Het zou evengoed kunnen duiden op een duale of gefragmenteerde economie, waarbij veel zzp ers en kleine bedrijven in feite een flexibele schil om de Amsterdamse arbeidsmarkt vormen en daarmee een buffer van de Amsterdamse economie zijn. 17 Het laatste woord is hier nog niet over gezegd. Wat al wel duidelijk is, is dat de Amsterdamse zzp ers vooral gevestigd zijn in die stadsdelen waar toch al de meeste werkgelegenheid geconcentreerd is: in Zuid en Centrum. Met name in tijden van recessie is het mogelijk dat een deel van de beroepsbevolking geen baan in loondienst vindt (of ontslagen wordt) en gedwongen wordt om voor het ondernemerschap te kiezen. Nu is het aandeel gedwongen ondernemers als percentage van de potentiële beroepsbevolking in Nederland relatief laag en over de jaren heen stabiel (,6% in 21 t.o.v. 1,1% gemiddeld in westerse economieën). 18 Voor Amsterdam is het aandeel gedwongen ondernemers weliswaar onbekend, maar we
weten wel dat veel zzp ers in Amsterdam niet altijd even succesvol zijn, slecht verzekerd en voor een deel weinig verdienen. 19 Minder behoefte aan bedrijfshuisvesting Een laatste consequentie van de opkomst van de zzp ers in Amsterdam heeft te maken met bedrijfshuisvesting. Zzp ers werken relatief vaak thuis. Ze doen minder vaak een beroep op bedrijfshuisvesting dan ondernemers met personeel. De opkomst van zzp ers is vermoedelijk een van de redenen voor de leegstand van kleinschalige bedrijfshuisvesting, waar Amsterdam momenteel mee kampt. 7 Noten 1 Internationale benchmark ondernemerschap 21, EIM. 2 Mettler, A. en A. D. Williams, The rise of the Micro-Multinational: How freelancers and Technology- Savvy Start-Ups Are Driving Growth, Jobs and Innovation, The Lisbon Council, 211 en Glaeser, E. Triumph of the City, 211. 3 Dit is een schatting, gebaseerd op het vestigingenregister van Bureau Onderzoek en Statistiek. 4 O+S, REB. Bedrijvige wijken in bedrijvige steden, Risselada, A en E. Folmer, concept, februari 212, NICIS. 6 Glaeser, E. Triumph of the City, 211. 7 Ongeveer de helft van de Amsterdamse zzp ers, zo bleek uit een recent onderzoek van O+S, zie ook noot 1. 8 De heterogeniteit van zzp ers, Bosch N.M. en D.J. van Vuuren, in: ESB, 9 (497), 12 november 21. 9 We maken daarbij gebruik van het vestigingregister van de gemeente Amsterdam, het ARRA. Of een ondernemers voor een of meer opdrachtgevers werkt staat nergens geregistreerd, dus kunnen we niet gebruiken als selectiecriterium. 1 Dit aantal benadert het aantal zzp ers dat bij de Belastingdienst bekend is. Dit zijn er nl. 4. in Amsterdam. 11 De cijfers hebben betrekking op heel Nederland. Inkomen verklaard? Het inkomen van werknemers en zelfstandigen nader bekeken, Linda Moonen. In: Sociaaleconomische trends 2/212, CBS. 12 Online en telefonisch onderzoek onder 8 Amsterdamse zzp ers. www.os-online.nl/extra/12162/12162.pdf. 13 CBS. 14 Rondetafelgesprek over Flexibiliteit en Zekerheid, CPB notitie 2-4-212. 1 Inkomen verklaard? Het inkomen van werknemers en zelfstandigen nader bekeken, Linda Moonen. In: Sociaaleconomische trends 2/212, CBS. 16 Rondetafelgesprek over Flexibiliteit en Zekerheid, CPB notitie 2-4-212. 17 Ondernemerschap in Amsterdam, 21, Fact sheet Bureau Onderzoek en Statistiek, januari 212. 18 Internationale benchmark ondernemerschap 21, EIM. 19 Zie ook O+S 21: ZZP ers in Amsterdam O+S: nieuws: 42. zzp ers in Amsterdam: www.os.amsterdam.nl/ nieuws/1491. Colofon Oudezijds Voorburgwal 3 112 GL Amsterdam Telefoon 2 21 333 Fax 2 21 444 algemeen@os.amsterdam.nl www.os.amsterdam.nl auteurs: drs. C. van Oosteren R. Brandjes, BSc