Trend- en SWOT-analyse provincie Utrecht High Voltage Engineering, Amersfoort EBU Economic Board Utrecht
Omgevingstrends Trends, scenario s en opgaven voor de provincie Utrecht kunnen leiden tot economische kansen. De belangrijkste trends zijn: Macro-economie, arbeidsmarkt, economische structuur > Groeiend belang van innovatie. Hoewel langetermijnprognoses altijd zijn omkleed met onzekerheden, lijkt de economische groei van Nederland structureel onder het gemiddelde te komen van EU-zone, OESO-landen en de wereldeconomie. Tijdvak 2011-2030: Nederland +1,8% gemiddeld/jaar (OESO: +2,2%, wereld: +3,7%). Tijdvak 2030-2060: Nederland +1,6% gemiddeld/jaar (OESO: +1,8%, wereld: +2,3%) > Afnemende betekenis van Europese economie in mondiale economie. Door de verschuiving van de mondiale economische groei van westerse landen naar Azië, Latijns- Amerika en ook Afrika, neemt het aandeel van de eurozone in de wereldeconomie af van 17% in 2011 naar 9% in 2060. > Stijging werkgelegenheid in kennisintensieve diensten. De groei van de werkgelegenheid in Nederland zal zich blijven manifesteren in kennisintensieve diensten. Daarmee wordt de groei van deze sector sinds 1980 voortgezet. Binnen de kennisintensieve dienstverlening zijn echter verschillende deeltrends te identificeren: krimp van overheid en not-for-profit fundamentele herstructurering van de bankensector, herijking van groeimodellen groeiende internationale markten voor professional services, noodzaak tot innovatie en specialisatie. > Economieën worden afhankelijker van kennis- en competentieontwikkeling: relevant startniveau, up-to-date houden van kennis, competenties en vaardigheden, aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt, structurele aandacht voor levenslange inzetbaarheid. > Lichte doorgroei aandeel zzp ers in de economie. Het aandeel zzp ers bedraagt nu 10% van de beroepsbevolking. Veel van deze zzp ers beschouwen zichzelf primair als dienstverlenende professional zonder groeiambities in termen van personeel. Tegelijkertijd gaat binnen de groep zzp ers ook verborgen werkloosheid en soms groeiende armoede schuil door overaanbod, lage tarieven en uitval van markten. > Opkomst alternatieve wijzen van bedrijfs- en projectfinanciering. Nieuwe economische activiteiten worden voor traditionele bankfinanciering te risicovol geacht. Terugtredende overheid bouwt subsidies af. Dit stimuleert opkomst van alternatieve financieringswijzen: crowdfunding, peer2peer lending en kredietunie s zijn snelgroeiende alternatieven in jonge sectoren opkomst van specialistische investeringsfondsen (m.n. in technologiesectoren) opkomst publiek-private streekfondsen (die o.m. investeren in omgevingskwaliteit (monumenten, natuur)) opkomst regionale revolverende fondsen als alternatief voor subsidies; fonds biedt laagrentende leningen, aflossing en rente worden opnieuw ingezet. > Focus van Europese financiering op de zeven grote maatschappelijke uitdagingen: gezondheid en demografische ontwikkeling, in het bijzonder vergrijzing en krimp Europese beroepsbevolking voedselveiligheid, duurzame landbouw, bio-economie veilige, schone en efficiënte energievoorziening slim, groen en integraal transport mitigatie effecten klimaatverandering, alternatieve grondstoffen innovatieve en samenhangende samenlevingen. Technologie > Digitale technologieën vormen basisinfrastructuur voor samenleving en economie. Verdere groei breedband, mobiel internet, big data, cloud computing, machine-to-machine datauitwisseling (bv slimme energiemeters). Toenemende vraag naar digitale dienstverlening, maar ook noodzaak voor beleidsoplossingen rondom privacy, intellectueel eigendom, IT-vaardigheden in alle beroepen. > Groeiend belang van biotechnologie (nieuwe general purpose technology). rode biotechnologie t.b.v. zorg en life sciences; groene biotechnologie t.b.v. voedselvoorziening en landbouw witte biotechnologie t.b.v. grondstoffen- en energievoorziening (clean tech); blauwe biotechnologie t.b.v. watervoorziening en milieu. > Groeiend belang van nanotechnologie (nieuwe general purpose technology). Toepassingen in onder meer life sciences en zorg (nanomedicines), ICT, milieuzorg, landbouw, voeding, consumentenproducten > Nieuwe toepassing van oude technieken. Enerzijds herwaardering van ambacht (creatieve concepten moeten kunnen worden geproduceerd, zoals meubels en kleding), anderzijds zeer hoogwaardige toepassing van technieken zoals 3D-printing (bv in medische technologie) > Stijgende vraag naar energie. Tegelijkertijd groeit de noodzaak de energievraag te voldoen vanuit hernieuwbare bronnen. Met de opkomst van schaliegas is een nieuwe
fossiele energiebron gevonden; deze is van groeiend belang voor bv de Verenigde Staten en Polen en geeft deze landen een economisch concurrentievoordeel. > Aandacht voor risicobeheersing en ethische vraagstukken in technologie. Van belang voor veilige toepassing en maatschappelijke acceptatie van nieuwe technologieën. Demografie, sociaal-culturele trends > Utrecht: meer mensen en vergrijzing. In 2040 telt Utrecht 14% meer inwoners dan nu, en 17% meer huishoudens. In een aantal gemeenten stijgt het aandeel 65-plussers fors: Stichtse Vecht, Oudewater, Houten, Utrechtse Heuvelrug en Eemnes. De vergrijzing en de (lokale) bevolkingskrimp hebben invloed op veel beleidsterreinen, zoals de woningmarkt, de arbeidsmarkt, op mobiliteitspatronen en op de vraag naar zorg. > Afnemend vertrouwen in instituties. > Individualisering en globalisering. Minder binding aan familie, sociale klasse en eigen zuil. Grotere verwevenheid van de provincie Utrecht met de rest van de wereld. > Revival van de streek. De globaliserende wereld wordt door sommigen als steeds onoverzichtelijker ervaren. Zij zoeken soms houvast in hun eigen omgeving. Denk aan de opkomst van streekproducten, interesse in landschappen en erfgoed in de buurt en de toename van het toerisme in eigen streek. > Segregatie en minder participatie. In wijken en buurten is steeds vaker sprake van segregatie en van minder participatie, maar niet overal en bij iedereen. De arbeidsparticipatie van vrouwen en migranten stijgt bijvoorbeeld. > Big society. Opkomende zelforganisatie in de samenleving, bij burgers, en in maatschappelijke allianties van burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en de overheid > Voorzichtig veranderende vraag van consumenten: gezond (tegelijkertijd groeiende kloof tussen bevolkingsgroepen die een gezonde levensstijl kunnen betalen en zij die dit niet kunnen) duurzaam (hoewel duurzaam wel betaalbaar moet blijven) van eigendom naar gebruik (opkomst auto delen, gereedschap delen) Ruimte, ecologie > Concentratie van bevolkingsgroei in stedelijke gebieden. Steden (wereldsteden maar ook middelgrote steden) zullen blijven groeien, ook bij een krimpende bevolking, door beschikbaarheid en grotere keuzemogelijkheden van sociaal kapitaal (sociaal netwerk, vrienden, partners) en economisch kapitaal (zakelijk netwerk en partners, arbeidsmarkt) in stedelijke gebieden. > Minder vraag naar bedrijventerreinen. De vraag naar nieuwe bedrijventerreinen stabiliseert. Bedrijven richten zich meer op bestaand vastgoed. > Groei van mobiliteit. Utrecht staat een flinke groei van de mobiliteit te wachten. Het langeafstandsgoederenvervoer van west naar oost groeit met circa 100% tot 2040, afhankelijk van het scenario. > Afname verkeersemissies, toename geluidshinder. De emissies van NO2 en fijn stof nemen de komende jaren af. De geluidshinder neemt de komende jaren toe. > Gevolgen van klimaatverandering in de provincie. Ook als mondiaal de uitstoot van broeikasgassen drastisch wordt teruggebracht, hebben wij in de toekomst te maken met klimaatverandering. In de provincie merken wij dit door extremen in het weerbeeld: hoosbuien met als gevolg wateroverlast, lange periodes van droogte, langdurige hitte in steden en steeds vaker een hoge stand van het water in de grote rivieren. > Het leefmilieu verslechtert op onderdelen. Klimaatverandering leidt tot een verandering van de soortensamenstelling van de natuur, een verslechtering van de waterkwaliteit en een verschuiving van het groeiseizoen. Daarnaast veroorzaakt het hittestress in de steden. > Bedreiging biodiversiteit. Het aantal planten- en diersoorten neemt mondiaal en ook in Utrecht af. De verdere verstedelijking in Utrecht zorgt voor toename van de druk op de natuur en het landschap. Karakteristieken van de regionale economie > omvangrijke kennisintensieve dienstensector (specialistische zakelijke diensten, financiële diensten, informatie en communicatie) > specialisatie en bovengemiddelde groei in volgende sectoren: specialistische zakelijke en financiële diensten, informatie en communicatie, cultuur, sport en recreatie, groothandel, creatieve industrie > specialisatie en benedengemiddelde groei in volgende sectoren: overige zakelijke diensten, onderwijs > nog steeds relevant cluster industrie: hoogwaardige maakindustrie, goed voor 40% van export van provincie Utrecht > aanwezigheid topsectoren: high tech systemen & materialen (ICT-diensten maakindustrie, brainport); creatieve industrie (media,creatieve diensten, cultuur); life sciences & health; agro & food (voedingsmiddelenindustrie) > beroepsbevolking: jong en hoogopgeleid
STERK Assets >Positief imago > Uitstekend woon- en leefklimaat met voldoende culturele en consumenten-voorzieningen, divers woningaanbod en groot aantal banen binnen 1 uur reistijd > Diversiteit aan landschappen, rijk cultureel klimaat > Centrale ligging met goede connectiviteit weg/spoor > Nabijheid Amsterdam en luchthaven > Grote concentratie onderwijs op alle niveaus > Sterke aanwezigheid onderzoeksinstituten/aanwezigheid excellente universiteit > Twee zeer jonge steden (aanwezigheid van veel pioniers en cultural creatives) > European competitiveness Index 2010: beste locatie van Europa (hoge scores op o.m. macro-economische stabiliteit, niveau beroepsbevolking, zorg, technologische vooruitstrevendheid, starten van een onderneming) > Sterke regionale netwerken (triple helix, Utrecht2040, EBU, USI). Groot commitment voor toekomst van de provincie. > Overzichtelijke schaalgrootte; bestuurlijk niet te complex. Economische ontwikkelingen tot nu toe > Bovengemiddelde groei werkgelegenheid tot 2010 (t.o.v. landelijk en EU). > Bovengemiddelde groei bruto regionaal product (t.o.v. landelijk en EU). > Bovengemiddelde groei jonge sectoren (creatieve industrie, life sciences). > Er zijn bovengemiddeld veel grotere bedrijven en organisaties in Utrecht gevestigd. > Relatief groot aandeel startende ondernemingen (t.o.v. landelijk) Economische relaties > Draaischijf van dienstverlening (fysiek ontmoetingspunt voor kenniswerkers) voor rest van Nederland. > Dienstverlenende sectoren hebben sterke relaties met industriële en logistieke sector in de rest van het land > Sterke relatie met financiële en zakelijke dienstverlening in de rest van het land. > Industrie trekker van de export (40% van totale regionale exportwaarde). > Bovengemiddelde export van dienstverlening (35% van exportwaarde). Kennisrelaties, innovatie en valorisatie > Groot innovatiepotentieel met veel publieke kennis en onderzoeksbureaus (uit Regional Innovation Scoreboard 2012: hoge scores t.o.v. Nederland op publiek-private publicaties, patenten, technologische en niet-technologische innovatie, hoogwaardige werkgelegenheid). > In Regional Innovation Scoreboard 2012 gecategoriseerd als innovation leader -medium (niet high door ontbreken hoogtechnologische industrie). > Goed functionerend innovatiesysteem in life sciences en creatieve industrie (samenwerking kennisinstellingen, spin offs, ondernemerschap). > Hoge concentratie van instellingen voor kennis, onderzoek en onderwijs. > Potentierijke campus met kennisinstellingen, bedrijven, incubator en op valorisatie gerichte instituten. > Provincie is sterk in procesinnovatie. ZWAK > Kleine provincie (gebrek aan schaal en daarmee aan economische schaalvoordelen). > Door aanhoudende vraag ook dure woningmarkt (stabiele en stijgende woningprijzen). > Ontbreken heldere positionering. > Sociale cohesie onvoldoende sterk. > Groei aantal arme huishoudens. > Versnippering van lokale en regionale netwerken. > Lange tijd gebrek aan sense of urgency m.b.t. extra impulsen economische ontwikkeling. > Cultuur van samenwerking en stimulering: binnenlandse focus. > Stagnatie van bovengemiddelde groei in meest recente periode. > Stagnatie van de groei van arbeidsproductiviteit (Utrecht en Nederland). Dit is een indicatie voor beperkte innovatie. > Beperkte aanwezigheid hoogtechnologische productiesectoren, die als vliegwiel fungeren voor innovatie, dienstverlening en export. > Relatief beperkte aanwezigheid hoog- en mediumtechnologische industrie > Dominante sectoren zijn tevens conjunctuurgevoelig en vertonen krimp (groothandel, informatie en communicatie, financiële diensten, vastgoed, bouw). > Utrecht huisvest onderdelen van topsectoren (zoals IT-diensten als onderdeel van high tech systems, of voedingsindustrie als onderdeel van agro & food), en geen complete ketens. Life sciences en creatieve industrie zijn daarop uitzonderingen. > Relatief laag aandeel MKB. > Relatief weinig bedrijven in Utrecht opereren internationaal. Landelijk wordt 23% van de productie geëxporteerd, in Utrecht is dat 15%. > Relatief weinig economische relaties binnen eigen provincie (te kleine provincie) > Innovatiepotentieel leidt niet tot hoge R&D-investeringen van bedrijfsleven: die liggen in provincie Utrecht op zeer laag niveau in Europees perspectief. > Regional Innovation Scoreboard 2012: geen verbetering van positie (stabiele categorisering als innovation leader -medium). Noord- Holland en Noord-Brabant klimmen van innovation leader -low naar innovation leader -medium. > Zwakke regionale relaties tussen bedrijfsleven en kennisinstellingen in traditionele sectoren. > Provincie is zwak in product- en diensteninnovatie.
STERK ZWAK SWOT-analyse Arbeidsmarkt > vraagzijde: grote werkgelegenheidsfunctie: verhouding banen/beroepsbevolking bedraagt > 120% groot aandeel kennisintensieve werkgelegenheid > aanbodzijde: hoogopgeleide beroepsbevolking (hoogste van Nederland) groeiende beroepsbevolking relatief hoge arbeidsparticipatie (vrouwen en migranten) relatief lage werkloosheid > relatief lage langdurige werkloosheid, lage jeugdwerkloosheid, weinig uitkeringen. Randvoorwaarden voor bedrijven > bedrijfslocaties: grote verscheidenheid werklocaties: bedrijventerreinen, hoogwaardige kantorenparken, grote historische binnenstad, centrumlokaties, grootstedelijke gemengde woon- en werkzones, Science Park. > onderwijs: breed aanbod van opleidingen (MBO, HBO, WO, private opleidingen). > overlegstructuren: sterke organisatiegraad bedrijfsleven. over het algemeen structureel overleg tussen overheid en bedrijfsleven. > Veel MKB heeft een sterke binding met gemeente/lokale gemeenschap. > vraagzijde: bovengemiddeld aantal onvervulbare vacatures > aanbodzijde: slechte arbeidsmarktpositie lager opgeleiden hoog aandeel niet-werkende hoogopgeleide beroepsbevolking relatief lage participatie onder laaggeschoolden, inactieven en ouderen hoge werkloosheid onder allochtonen groot bestand arbeidsongeschikten en langdurig werklozen korte gemiddelde arbeidsduur > bereikbaarheid onder druk. > relatie onderwijs-arbeidsmarkt: onvoldoende aansluiting. > overlegstructuren: onvoldoende coherent overleg op vlak van arbeidsmarktbeleid. gebrek aan coördinatie van samenwerkingsverbanden ondanks structureel overleg. > Geen ambitie/noodzaak voor bestuurlijke samenwerking Noordvleugel. > Geen visie op positionering Utrecht in Europa. > Beperkte ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden > Perceptie is dat regio op zichzelf staat, terwijl er diverse externe verbanden zijn die veel op kunnen leveren (Randstad, Noordvleugel, internationaal). EBU kan hier veel in betekenen. KANSEN BEDREIGINGEN > Verzilveren van het innovatiepotentieel dat aansluit op maatschappelijke opgaven (o.m. EU-agenda). > Omvangrijke aanwezigheid van kennis en kennisintensieve diensten. Koppelen van technologische innovatie aan innovatie van randvoorwaarden (legal, financial, business modelling, organisatievormen). > Exportpotentieel kennisintensieve diensten. > Opschaling snelgroeiende sectoren creatieve industrie, life sciences, duurzaamheidseconomie) > Ruimte voor krachtige regionale positionering, bijvoorbeeld dienstverlener van NL, ontmoetingspunt voor kennis, duurzaamheidsvalley. > Opschaling ( borrowed size ) door samenwerking: Schakel tussen internationale polen Amsterdam en Brainport (A2-as). Koppeling met campussen in andere regio s (Wageningen (voeding en life sciences), Brainport (technologie en organisatie)). > Proeftuin voor duurzaamheidsinnovaties die vervolgens kunnen worden opgeschaald en geëxporteerd (bijv. water). > Nieuwe combinaties tussen skill gerelateerde sectoren. > Groeivertraging t.o.v. Nederlands gemiddelde, met extra impact economische crisis. > Prognoses mondiaal: nulgroei in westerse industrielanden. > Ruimtebeslag arbeidsintensieve groei. > Gebrek aan samenhang en samenwerking, zowel binnen provincie als met andere Nederlandse regio s. > Snellere groei in andere hoogontwikkelde Europese regio s. > Betere innovatieprestaties in andere hoogontwikkelde Europese regio s (door betere samenwerking tussen sectoren en onderzoek/ ontwikkeling, betere koppeling tussen technologische en niet-technologische innovatie).
Bronnen trends en scenario s > scenariorapport Utrecht2040 (Universiteit Utrecht 2008) > structuurvisie Randstad2040 (Ministerie van VROM 2008) > strategie Utrecht2040, samen zorgen voor een duurzame en aantrekkelijke regio (provincie Utrecht 2010) > essay Utrecht2052, de revival van de regio (provincie Utrecht 2012) > Looking to 2060: Long-term global growth prospects (OESO 2012) > Internet Economy Outlook (OESO 2012) > Harnessing data as a new source of growth: big data analytics and policies (OESO Technology Foresight Forum 2012) > Building blocks for smart networks (OESO 2013) > Future prospects for industrial biotechnology (OESO 2011) > Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2011-2040 (Planbureau voor de Leefomgeving/Centraal Planbureau 2011) > The Netherlands of 2040 (Centraal Planbureau, 2010) > Horizon 2020 - The Framework Programme for Research and Innovation (Europese Commissie 2011) > De huidige en toekomstige groei van het aandeel zzp ers in de werkzame beroepsbevolking (Centraal Planbureau 2012) > Burgerperspectieven 2013-1 (Sociaal Cultureel Planbureau 2013) > Bedrijven onder dak - regio Utrecht (Kamer van Koophandel Midden-Nederland, 2013) benchmarks / monitoring > Economische Verkenningen regio Utrecht (TNO 2012a, in opdracht van Taskforce Innovatie regio Utrecht en Kamer van Koophandel Midden-Nederland) > De top 20 van Europese grootstedelijke regio s 1995-2011; Randstad Holland in internationaal perspectief (TNO 2012b, in opdracht van P4G4) > Regional Competitiveness Index 2010 (EU/Joint Resarch Center 2010) > De concurrentiepositie van de Noordvleugel van de Randstad in Europa (Planbureau voor de Leefomgeving 2011) > De ratio van ruimtelijk-economisch topsectorenbeleid (Planbureau voor de Leefomgeving 2012) > De internationale concurrentiekracht van Nederlandse regio s (Planbureau voor de Leefomgeving 2013) SWOT s > Aan de vooravond van een nieuwe bloeiperiode? (Kamer van Koophandel Midden-Nederland, 2012) > SWOT regio Utrecht (KvK Midden-Nederland) > Staat van Utrecht 2010 (Telos, in opdracht van Provincie Utrecht) > Smart Specialisation Strategy Utrecht (2012) innovatie > Regionale innovatie in Nederland (CBS 2011) > Utrecht Innoveert (EIM 2012 in opdracht van Provincie Utrecht, Kamer van Koophandel Midden-Nederland en TFI) > Grote regionale verschillen in innovatie (ING 2013) > data-analyse Eurostat op innovatieindicatoren, > Regional Innovation Score Board 2012, 2013 (EU/Joint Research Center 2012, 2013) clusteronderzoeken > Utrechtse clusters in bloei (Atzema ea 2011, in opdracht van Kamer van Koophandel Midden-Nederland); > Vitale bedrijvenclusters in regio Amersfoort (Atzema ea 2012, in opdracht van Regionaal Economisch Overleg Amersfoort) arbeidsmarkt > SWOT midden- en oost- Utrecht (UWV 2012) > database UWV Werkbedrijf Deze analyse is afgesloten op 24 mei 2013
De Nationale Beeldbank / H. Siteur
Deze analyse werd samengesteld door de volgende onderzoekers: Martin Hessels, Kamer van Koophandel Midden- Nederland (martin.hessels@kvk.nl) Renée van den Bremer, Kamer van Koophandel Midden-Nederland (renee.vanden.bremer@kvk.nl) Tom Straeter, Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland (tom.straeter@kvk.nl) Maarten Bergmeijer, provincie Utrecht (maarten.bergmeijer@provincie-utrecht.nl) Harm van den Heiligenberg, provincie Utrecht (harm.van.den.heiligenberg@provincie-utrecht.nl) Hans van Hastenberg, gemeente Utrecht (h.van.hastenberg@utrecht.nl) Dymphna Meijneken, gemeente Amersfoort (de.meijneken@amersfoort.nl) Bert van de Geijn, UWV (bert.vandegeijn@uwv.nl) Veronique Schutjens, Universiteit Utrecht (v.a.j.m.schutjens@uu.nl) EBU Economic Board Utrecht Monique Roso, Economic Board Utrecht (monique.roso@economicboardutrecht.nl)