Jaargang 31 nr 9 Titan Maandblad van Sterrenwacht Saturnus In deze editie: Ativiteiten: Lezingen programma november Bepi Colombo Verslag bezoek opendag ESA Donateurs actief.
Colofon en inhoudsopgave Uitgave: Stichting Saturnus Van Veenweg 98, 1701HH Heerhugowaard Tel.: 072-57 450 57 Email: info@sterrenwachtsaturnus.nl Website: http://www.sterrenwachtsaturnus.nl Bank: Rabobank Heerhugowaard Rekeningsnummer: 32.69.91.344 Bestuur: Paul Volman (Voorzitter) Tel.: 072-5745407 Jaap Scheele (Penningmeester) Tel: 072-5646111 Lou Güse (Secretaris) Tel: 072-5745647 Gerard Frensen (Lid) Tel: 072-5726770 Redactie: Gerard Frensen, email: gerard@frensen.com Inhoudsopgave Pagina Artikel 2 Colofon en inhoudsopgave 3 Activiteiten deze maand 4-5 Nieuws uit ruimte en techniek 6-8 Verslag bezoek ESA 9-11 Bepi Colombo 12 Donateurs actief 13 Wist u dat? 14 Waarnemen in november 15 Sterrenkaart 16 Foto van de maand Bij de voorplaat: Grote foto: De Melkweg in Frankrijk. Gemaakt door Gerard Frensen. Eerste kleine foto: Blauw ijs, ingestuurd door Benno Janssen Tweede kleine foto: Maan boven berg in Noorwegen, ingestuurd door Benno Janssen Foto van de maand: Jeugdgroep gewichtloos in het ISS in het Space Expo in Noordwijk 2
Activiteiten deze maand Iedereen heeft zich wel eens afgevraagd: Zou er ergens in het heelal leven kunnen zijn? En als er dan leven is, zou het dan ook naar de aarde kunnen komen. Tijdens de lezingen van deze maand gaan we dieper op dit vraagstuk in. Aan het eind van iedere lezing is er gelegenheid tot discussie. 2 november: Is er buitenaards leven? Een voorstander en een tegenstander van het bestaan Van buitenaards leven geven in een boeiende presentatie aan waarom en hoe zij denken over buitenaards leven. 9 november: Film: UFO bezoek Vanavond een documentaire over bezoeken van UFO s aan de aarde. Zijn dit wezens uit het heelal, of toch niet? 16 november: De speurtocht naar buitenaards leven In deze lezing wordt uitgelegd hoe men zoekt naar bui tenaards leven. Welke technieken er gebruikt worden en de successen tot nu toe. 23 november: Leven in het zonnestelsel Is er, buiten de aarde, nog meer leven in ons zonnestelsel mogelijk. En zo ja, waar moeten we het dan gaan zoeken? 30 november : Wat stortte er neer bij Roswell? Stortte er kort na de tweede wereldoorlog een buiten aards ruimtevaartuig neer bij het Amerikaanse plaatsje Rosswell? Is werkelijk deze bijzondere gebeurtenis door de Amerikaanse overheid in de doofpot gedaan, of was het toch een weerballon die daar neerstortte? Vanavond wellicht het definitieve antwoord op deze bijzondere vraag! De zaal is open om 19:30 uur de presentaties starten om 20:00 uur. Na afloop van de lezing is gelegenheid tot het doen van waarnemingen (bij helder weer) 3
Nieuws uit Ruimte en techniek Zo ziet de hemel er uit op een bewoonbare planeet Rond Alpha Centauri B 4 Aardse planeet gevonden bij Alpha Centauri B Voor het eerst is er een planeet ontdekt bij de ster die het dichtst bij de aarde staat, Alpha Centauri B. Deze ster staat op een afstand van meer dan vier lichtjaar van ons af en lijkt op de zon. De planeet is ongeveer even zwaar als de aarde. Maar wacht nog even met het pakken van uw koffers, want de planeet staat zo dicht bij de ster dat leven op deze planeet onmogelijk is, tenzij er in lava zwemmende dieren bestaan. Voor kinderen is het misschien aardig om te weten dat een jaar op deze bijzondere planeet slechts 3,25 aardse dagen duurt, je bent dus erg vaak jarig! Alpha Centauri is een complex stelsel, bestaande uit twee sterren met een vergelijkbare massa als de zon die om elkaar heen draaien en een veel kleinere ster (Proxima Centauri) die in een ruime baan om beide sterren draait. Doordat het stelsel twee zonnen heeft die (astronomisch gezien) zeer dicht bij elkaar staan (ongeveer de afstand van de zon tot Neptunus). is er maar een kleine locatie waar planeten een stabiele baan kunnen hebben. Dit gebied bevat de gouden zone waar vloeibaar water mogelijk is. De kans dat er hier een aardachtige planeet ronddraait is niet erg groot, maar ook niet uitgesloten. De geleerden gaan daarom ook verder met het zoeken naar deze nabije buur! Als u overigens een tripje wilt maken naar Alpha Centauri dan moet u hiervoor, met de huidige technieken toch zeker 18.000 jaar uittrekken Mocht er intelligent leven zijn op een planeet rond dit sterrenstelsel, dan zou communicatie met deze wezens mogelijk zijn, mits zij beschikken over de zelfde radiocommunicatie techniek als wij.
Diamanten planeet ontdekt Astronomen hebben bepaald dat een planeet bij een ster uit het sterrenbeeld kreeft voor ongeveer een derde deel uit koolstof moet bestaan in de vorm van diamant. Om tot deze conclusie te komen hebben de geleerden de massa en doorsnede van de planeet bestudeerd alsmede de samenstelling van de moederster, uit deze gegevens maken zij op dat de planeet mogelijk voor een groot deel uit deze bijzondere edelsteen kan bestaan. Gelukzoekers zullen een reis van ongeveer 40 lichtjaar moeten afleggen om de planeet te bereiken en de airco moet niet uitvallen tijdens de landing want de temperatuur op het oppervlakte bedraagt meer dan 1600 graden! Het is overigens voor het eerst dat een rotsplaneet is gevonden waarvan de samenstelling sterk afwijkt van de samenstelling van de aarde. Planeet die om 4 sterren draait ontdekt De bijzondere planeet (nog nooit is er een planeet ontdekt die om zoveel sterren draait) is PH1 genoemd, naar de website van de ontdekkers (PH staat voor Planet Hunters, Planeet Jagers). Onze aarde draait om slechts een ster, de zon, het massamiddelpunt waarom wij draaien ligt in het centrum van onze zon. PH1 draait echter om het massamiddelpunt van vier sterren, dit middelpunt ligt in een stukje lege ruimte. Het lijkt dus of de planeet nergens omheen draait. Wil je zelf helpen met het zoeken naar nieuwe planeten, dan kun je gaan naar de site van de planet hunters: http://www.planethunters.org/ met behulp van gegevens van de Kepler satelliet kan je op jacht gaan, wie weet wordt er een planeet naar je vernoemd! Europa gaat jagen op super aardes Met de kleine satelliet CHEOPS (CHaracterising ExOPlanets Satellite) gaat de ESA in 2017 op zoek naar planeten die maar iets groter zijn dan de aarde. De satelliet maakt gebruik van de zelfde techniek als de Kepler, hij gaat dus op zoek naar kleine veranderingen in de licht intensiteit van sterren. In tegenstelling tot de Kepler, zal Cheops niet vele duizenden sterren onderzoeken, maar meer gericht op jacht gaan. Hiervoor richt men de satelliet op een ster waarvan bekend is dat er een grote (Jupiterachtige) planeet om draait. Geleerden denken namelijk dat de kans groot is dat er om dergelijke planeten ook kleinere planten kunnen draaien, net zo als er om de zon zowel Jupiter- als aardach- 5
Verslag opendag ESA Foto s Erik Harperink&Gerard Frensen 7 oktober hield de ESA in Noordwijk een opendag. Je kon over, bijna, het hele terrein van de ESA lopen en zien wat men er zoal allemaal doet. Van Erik Harperink kreeg ik een aantal foto s van deze opendag, enkele hiervan ziet u op deze pagina afgebeeld., zoals deze foto van de vlaggen van de ESA landen op het terrein van de ruimtevaart organisatie. De Opendag was erg goed georganiseerd. Je kon niet met de auto tot het ESA terrein komen, er waren parkeerterreinen geregeld waarvan bussen je gratis naar de Space expo brachten. Hiervandaan volgde een korte wandeling naar het terrein van 6 de ESA. Grote groepen mensen zijn blijkbaar geïnteresseerd in het werk van de ESA en lange rijen stonden voor de ingang. Gelukkig hoefde je niet echt lang te wachten. Er was over het terrein een wandelroute uitgezet langs de verschillende gebouwen van de ESA. Binnen stonden overal ESA technici die uitleg gaven over de verschillende projecten die er uitgevoerd zijn en worden. Ook stonden er stands van verschillende Hollandse bedrijven die meewerken in de ruimtevaart industrie, Wist je bijvoorbeeld dat de startmotor voor de nieuwe Europese Vega raket In Nederland wordt gebouwd? En wist je dat deze raket zijn eerste geslaagde vlucht heeft gemaakt op 13 februari 2012? En dat alle onderdelen (dus ook die uit Nederland) goed gewerkt hebben?
In een lange gang in het hoofdgebouw van de ESA was een tentoonstelling van alle grote projecten die door de ESA zijn uitgevoerd. Vol trots stonden de ESA mensen hun project, waar ze vaak vele jaren aan gewerkt hebben, uit te leggen. Zo stond iemand uit te leggen hoe de zonnepanelen van de Hubble telescoop uitgeklapt worden, Een origineel onderdeel was te zien waaraan de ESA in Noordwijk heeft meegewerkt. Het onderdeel heeft daadwerkelijk aan de Hubble vast gezeten en is tijdens een servicevlucht terug gebracht naar de aarde. Ook mocht je een kijkje nemen in de testruimtes van de ESA, waar satellieten aan testen worden onderworpen waarbij bijvoorbeeld de lancering en het verblijf in de ruimte worden gesimuleerd. In deze ruimte stonden test versies van de Bepi Colombo satelliet Het maken van foto s was daar verboden, overal stonden bewakers alles scherp in de gaten te houden. Overigens mocht je niet in de test ruimtes zelf komen, dit zijn zogenaamde Clean rooms welke vele male n schoner zijn dan operatie kamers in ziekenhuizen. Ook waren er een aantal lezingen, een over een interessante satelliet, de Bepi Colombo (hierover meer in een apart artikel in deze Titan) die een reis gaat maken naar Mercurius. 7
Ruimtevaart techniek. Ook aan de kinderen was gedacht. Er liepen figuren verkleed als astronaut of Science Fiction figuren uit Starwars rond, en werden bezig gehouden met allerlei projecten, zoals het bouwen van water raketten. Maar de meest in het oog springende was toch wel de aanwezigheid vän onze astronaut André Kuipers. André toonde een film van zijn reis in het ISS, waarbij diverse elementen van zijn verblijf 8 daar aan de orde kwamen, zoals het doen van proeven, het koppelen van diverse vrachtschepen en het verblijf in de Cupola, de uitkijktoren van het ISS. Aan het eind van zijn lezing beantwoordde hij ook nog een aantal vragen van kinderen, die speciaal uitgekozen waren voor deze eer. Het is leuk om te zien hoe André omgaat met de vragen van de kinderen (zoals de vraag: Zou u met uw familie naar Mars willen gaan?, zijn antwoord was: Dat zou je aan mijn vrouw en kinderen moeten vragen, maar ik wil wel. Tenslotte: Het mooie weer, en de geweldige inzet van het ESA personeel en André Kuipers maakte deze dag tot een onvergetelijke gebeurtenis. Echt een aanrader als de ESA ooit nog eens zo n dag organiseert!
De Bepi Colombo missie Giuseppe (Bepi)_ Colombo was een Italiaans geleerde die de berekeningen maakte voor de baan die een ruimte sonde moet maken om in een baan rond Mercurius te komen. Zijn werk maakte de succesvolle vlucht van onder andere de Mariner 10 missie mogelijk, het eerste ruimtevaartuig dat, in 1974 drie keer langs de planeet Mercurius vloog. De eerste Europese sonde richting Mercurius vliegt eert deze Italiaanse geleerde. Een reis naar Mercurius vereist veel meer brandstof dan een zelfde reis naar Mars of Jupiter. Dit komt omdat het ruimtevaartuig eerst van de Aarde los moet komen en daarvoor een snelheid van meer dan 11 kilometer per seconde moet halen. Daarna zal het vaartuig richting de zon vallen en de snelheid zal daardoor toenemen. Omdat Mercurius erg dicht bij de zon staat neemt de snelheid extra toe, om te voorkomen dat de sonde in een baan om de zon komt, of, nog erger, op de zon zal slaan, moet de sonde flink afremmen. Dit wordt deels bereikt door de sonde niet direct naar de planeet te sturen, maar via een omweg, langs de maan, twee keer langs Venus en vier keer langs Mercurius. Tevens zal een Ionen motor gebruikt worden om de sonde af te remmen op de weg naar Mercurius. Een Ionen motor is een raket motor die door elektriciteit wordt aangedreven en die, in tegenstelling tot de conventionele chemische motoren niet gedurende een korte tijd veel kracht leveren, maar juist gedurende lange tijd weinig kracht. Doordat de motoren gevoed kunnen worden door zonne-energie hoeft de sonde niet al te groot te worden. De Bepi Colombo bestaat uit drie belangrijke delen: 1. De Mercury Transfer Module (MTM) 2. De Mercury Planetary Orbitor (MPO) 3. De Mercury Magnetospheric Orbitor (MMO) Ieder onderdeel heeft zijn eigen specialiteit tijdens deze missie die ik hierna zal behandelen 9
De MTM is het onderste deel van de Bepi Colombo met de enorme zonnepanelen. In dit gedeelte zijn geen wetenschappelijke instrumenten opgenomen, het is de module met de raket motoren. Allereerst is er een chemische raketmotor waarmee de sonde het aarde/maan stelsel verlaat. Deze motor wordt hierna uitgeschakeld en de ionenmotoren nemen het vanaf hier verder over. Deze motoren worden ook wel SEP (Solar Electric Propulsion) genoemd. Het is voor het eerst dat deze vorm van aandrijving tijdens een interplanetaire missie wordt gebruikt. De MPO is het onderdeel dat het grote publiek het meeste zal aanspreken, aangezien dit onderdeel (dat in het midden van het ruimteschip is gemonteerd) het oppervlakte van de planeet zeer nauwkeurig in kaart zal gaan brengen. Hiervoor heeft het twee camera s aan boord, het ene met een telelens het andere met een groothoek lens. De MPO zal in een baan op een hoogte van 400 tot.500 kilometer boven het oppervlakte van Mercurius vliegen. Het toestel weegt ongeveer 357 kilo en bevat de volgende instrumenten: Een infrarood-, een ultraviolet-, een Gamma- Röntgen-,en neutronen spectrometer. Het geheel wordt gevoed door zonnecellen die ongeveer 420 watt leveren. Het toestel is gebouwd om minstens een jaar in een baan om Mercurius te werken. De MPO is ontworpen, gebouwd in Europa en getest bij de ESTEC in Noordwijk. Het tweede wetenschappelijke gedeelte van de missie is de in Japan ontwikkelde MMO. Een kleiner toestel van slechts 250 kilo dat in een veel wijdere baan om Mercurius zal gaan draaien. Het toestel is ontworpen om het magnetisch veld van Mercurius in kaart te brengen. Het zal doordat het ronddraait gestabiliseerd worden. 10
11 Op de afbeelding hiernaast ziet u hoe de beide sondes van de Bepi Colombo sonde om Mercurius draaien. De reis van de Bepi Colombo zal 15 augustus 2015 beginnen op de top van een Ariane 5 raket. De reis brengt hem in 2016 opnieuw langs de aarde, om vanaf daar te vertrekken naar Venus, waar de sonde twee keer langs zal vliegen om dan zijn reis richting Mercurius te vervolgen. Het toestel zal vier keer langs de kleine planeet vliegen voordat hij in een baan rond de boodschapper van de goden zal komen. Het toestel is ontworpen om een jaar te kunnen functioneren in de hel achtige omgeving van Mercurius. De temperatuur kan oplopen tot 450 graden Celcius, maar ook weer dalen tot ver onder het vriespunt. Om het toestel te kunnen testen moest de grote ruimte simulator in Noordwijk worden aangepast, nu is het de krachtigste in zijn soort op de wereld. Het is overigens mogelijk dat de missie met een jaar wordt verlengd. Een interessant onderdeel van de Bepi Colombo heeft helaas de vele bezuinigingen niet overleefd. Het is het Mercury Surface Element, een kleine lander van slechts 40 kilo. Ondanks dit gevoelige verlies is de Bepi Colombo missie weer een zeer interessante missie naar een planeet die in het verleden maar twee keer eerder is bezocht (door de Mariner 10 en door de Messenger. Op de afbeelding hiernaast de onderdelen van de Bepi sonde (van links naar rechts: MMO, een zonnescherm, de MPO en de MTM. (afbeeldingen eigendom ESA)
Donateurs aktief Deze maand een paar maanfoto s van een nieuwe fotograaf, Henk Rook. Wij hopen dat hij in de toekomst ons met nog meer werk zal verblijden. De foto s zijn, naar zijn eigen zeggen, zijn eerste voorzichtige stappen op het gebied van de astro fotografie. Dit belooft nog heel veel voor de toekomst. Henk ik hoor graag met welke apparatuur je deze foto s hebt gemaakt. 12
Wist u dat? Het bestuur hulp krijgt van Wendy Broersen? Zij ons gaat adviseren op het gebied van de PR? Zij professioneel bezig is op dit gebied? Zij grote klanten heeft, zoals FNV Bondgenoten, de Hartstichting, Kluwer en nog veel meer? U op haar website nog veel meer over haar kunt lezen? De website is: www.wennies.nl? Wij erg blij zijn met haar ondersteuning? En wij hopen dat deze hulp ons meer bekendheid op zal gaan leveren? Paul de automatisering van de koepel voor een belangrijk deel klaar heeft? De koepel nu helemaal computer gestuurd kan draaien? Wij nu comfortabel foto s kunnen maken vanuit de zaal? Wij nu niet meer ieder half uur naar boven moeten om de koepel te draaien? Paul een checklist heeft gemaakt voor het starten en stoppen van de waarnemingen? Wij erg blij zijn dat dit nu werkt? En we Paul uiteraard erg dankbaar zijn voor de vele uren die hij hier ingestoken heeft? Het lezingen programma de komende maand over buitenaards leven gaat? U van harte welkom bent op de vrijdagavond? U altijd een interessante lezing krijgt? En u bij helder weer ook door de kijkers kunt kijken? U achter in de Titan kunt leze wat u dan te zien kunt krijgen? De jeugdgroep voor de zomervakantie naar de SpaceExpo in Noordwijk is geweest? De foto s op onze FTP server staan? Het adres van de server: ftp://saturnus.homeftp.net is? De gebruikersnaam: saturnus is en het wachtwoord moon? De foto s in de map Photo\jeugdgroep\spaceexpo 2012 staan? U een FTP programma nodig heeft om de bestanden op te halen? De foto s gemaakt zijn door Ennie en Gerard? 13
Waarnemen in November Maan: Laatste kwartier: 7 november Nieuwe maan: 16 november Eerste kwartier: 20 november Volle maan: 28 november Mercurius: De kleine planeet beweegt van het sterrenbeeld Schorpioen naar het sterrenbeeld Weegschaal. Mercurius kunt u s morgens voor zonsopkomst vinden aan de zuidoostelijke hemel. Mercurius is veel minder helder dan Venus, die tevens hoger aan de hemel staat. Venus: Nadert deze maand langzaam de zon. De helderste planeet staat als ochtend ster aan de Oostelijke tot zuidoostelijke hemel in het sterrenbeeld Maagd (tot 28 november) daarna in de weegschaal) Mars: Is deze maand maar moeilijk waarneembaar omdat hij anderhalf tot twee uur na de zon onder gaat. U vindt de rode planeet dus laag aan de zuidwestelijke horizon aan het begin van de nacht. Als u de rode planeet wilt zien, kijk dan tot 12 november in de Slangendrager en daarna in de Boogschutter. Jupiter:Is bijna de hele nacht aan de hemel te zien in het sterrenbeeld de stier. Hij nadert Aldebaran, de hoofdster van de stier. Met een eenvoudige verrekijker kunt u de vier maantjes al rond de planeet zien draaien. Maar met onze telescopen kunt u de planeet in al zijn glorie waarnemen! Saturnus: Vindt u deze maand aan de ochtendhemel in het sterrenbeeld Maagd. Vanaf 16 november komt de geringde planeet al meer dan twee uur voor de zon op. U vindt de planeet in de ochtendschemering in het zuidoosten. Uranus: Kunt u de hele avond waarnemen in het sterrenbeeld de Vissen. De gasreus gaat pas ver na middernacht onder. Neptunus: Wilt u de verste planeet van het zonnestelsel zien dan moet u aan het begin van de avond in het zuiden op in het sterrenbeeld waterman. Aan het begin van de maand gaat Neptunus om ca. 1 uur onder, aan het eind van de maand al om 23:15 uur. Meteoren: De hele maand november kunt u heldere en trage vuurbollen waarnemen die behoren tot de Tauriden. De vallende sterren hebben een opvallende oranje kleur. Deze zwerm heeft een noordelijke en een zuidelijke radiant die zich van begin oktober tot eind november van Pegasus naar de Stier verplatsen. De Leoniden zijn actief van 14-21 november. Tijdens het maximum kunt u vijf tot 10 meteoren verwachten, eigenlijk dus niet meer dan een sterren buitje. 14
Sterrenkaart November Bovenstaande kaart is voor 15 november 00:00 uur. Noord is boven In november worden de nachten weer langer wat u de kans geeft om langer waar te nemen. Mooie objecten om te waarnemen zijn natuurlijk de Andromeda nevel, de Orion nevel en de Krab nevel. Uitteraard kunt u ook uw telescoop richten op Jupiter en genieten van de dans van de maantjes van deze reuzen planeet. Of misschien vindt u het leuk om het dwerg planeetje Ceres een keer te bekijken Kortom genoeg redenen om eens langs te komen op onze sterrenwacht en te genieten van wat u door de telescoop kunt zien. 15
In het ISS Gerard Frensen Sterrenwacht Saturnus Van Veenweg 98 1701 16 HH Heerhugowaard Tel: 072-5745057 www.sterrenwachtsaturnus.nl info@sterrenwachtsaturnus.nl