veiligheid opleiding kwaliteit Nieuwsbrief voor professionele gl azenwassers & gevelreinigers NUMMER 1 14e JAARGANG april 2012 Ledenbijeenkomst 16 april 2012 Nieuwe RI&E Stichting Nelis biedt werkloze jongeren een baan als glazenwasser Bijzonder project: Glazenwasserij van Elten sponsort het Ronald McDonald Huis in Rotterdam AWOG: Alles Weten Over Glazenwassen
VOORZITTERSCOLUMN ACTUEEL Inhoudsopgave Voorzitterscolumn: Tijden veranderen 2 Actueel: Ledenbijeenkomst 16 april 2012 - NBC Nieuwegein 3 Reportage: Stichting Nelis biedt werkloze jongeren een baan als glazenwasser 4 Actueel: Werken in de hitte 7 ESF vergoeding opleidingen 8 Training competentietest 8 Info: Update HBA/toekomst 9 Reportage: Glazenwasserij van Elten sponsort het Ronald McDonald Huis in Rotterdam 10 Info: Code Verantwoordelijk Marktgedrag 14 Nieuwe RI&E 15 Aanpassing bouwbesluit 16 Update OSB-Keurmerk 17 CAO-onderhandelingen 18 Actueel: Voor in uw agenda 19 Tijden veranderen Een fikse economische crisis, een fors bezuinigende overheid, stakingen, een snel groeiende digitalisering met nieuwe apparaten, social media. We kunnen gerust zeggen dat onze samenleving aan het veranderen is. En dit heeft voor iedere beroepsgroep gevolgen. Ook voor de onze. Wel zo belangrijk dus om bij de tijd te blijven. Digitalisering en social media zijn de hoofdonderwerpen op onze komende ledenbijeenkomst (16 april). We willen namelijk beter gebruik gaan maken van de moderne digitale mogelijkheden. Smartphones, ipads, ze veranderen het gebruik en de mogelijkheden op de werkplek. Wat betekent dit voor ons ambacht? Goed om bij stil te staan. Over ambacht gesproken onze publieksrechtelijke bedrijfsorganisatie HBA zal komen te verdwijnen. Dit betekent enerzijds dat de verplichte bijdrage aan HBA op termijn komt te vervallen. Anderzijds betekent dit vooral dat grote sommen geld niet meer beschikbaar zijn. Toekomstprojecten voor de branche zullen hierdoor moeilijker worden. In dit AWOG-nieuws vind je een uitgebreide beschouwing. Tijden veranderen, ook voor de architecten in Nederland. Per 1 juli aanstaande zal iedere aanvraag bouwvergunning getoetst gaan worden op onderhoudbaarheid van gebouwen. Eindelijk is het dan zo ver. Het toetsingskader verplicht de indiener van de aanvraag bouwvergunning om aan te geven welke arbeidsmiddelen ingezet kunnen worden voor onderhoud. Veilig onderhoudbare gebouwen, het leek altijd zo logisch. Nu kunnen we verwijzen naar het nieuwe Bouwbesluit en kunnen we in de keten gaan adviseren. Een mooie uitdaging. In deze editie treft u meerdere goede voorbeelden van ons vakmanschap. Laten we dit in ere blijven houden. NBC Nieuwegein Ledenbijeenkomst 16 april 2012 #OSBAWOG Een ledenbijeenkomst, die in het teken staat van de moderne tijd. Nieuwe toepassingsmogelijkheden van de RI&E (eindproduct) en de mogelijkheden om op een moderne wijze het vakmanschap en de trots uit te dragen. De ambitie is om glasbewassing weer als vakmanschap te verkopen, een specialist die vakkundig zijn werk verricht. Hoe gaan we dit doen? Programma 16:00 uur Ontvangst 16:30 uur Vakmanschap in beeld: hoe breng je het Locatie De bijeenkomst zal op de vertrouwde locatie plaatsvinden: NBC Nieuwegein. specialisme onder de aandacht? Hoe kun je free publicity en social media inzetten? Presentatie door Arie de Zeeuw, communicatieexpert Authentic Communication 17:15 uur Actualiteiten: CAO, Code Verantwoordelijk Marktgedrag, HBA, aanbestedingen, Keurmerk Aanmelden Deelname aan de bijeenkomst is gratis en alleen toegankelijk voor OSB-leden. U kunt zich aanmelden via www.osb.nl (ga naar agenda onder actueel). Na aanmelding ontvangt u een bevestiging en routebeschrijving naar de locatie. (inclusief Glas & Gevel) 18.00 uur Pauze 18.45 uur Digitale RI&E: Verhoogd gebruiksgemak van de project-ri&e. Eindproduct wordt opgeleverd door Fredy Verkuijlen, directeur AaRiverside B.V. Meer informatie Voor meer informatie over de organisatie van deze bijeenkomst, kunt u terecht bij het secretariaat van OSB, (073) 648 38 50 of info@osb.nl. Inhoudelijke vragen kunt 19.15 uur Actualiteiten: Technische commissie, opleidingen, Bouwbesluit u stellen aan Mark Verhees, coördinator Platforms, (073) 648 38 50 of m.verhees@osb.nl. 19.30 uur Borrel Ik wens u veel leesplezier. Koos Stuyvers Voorzitter OSB-segment AWOG 2 3
reportage reportage Stichting Nelis begeleidt werkloze jongeren naar een baan als glazenwasser Intensieve begeleiding wordt beloond als de jongeren enthousiast aan de slag gaan! De Leidse Laddertjesdag op 10 januari - een wervingsdag op initiatief van Stichting Nelis om werkloze jongeren van 17 tot 27 jaar te informeren over het glazenwassersvak - was een daverend succes! Er waren meer dan 25 jongeren aanwezig bij DZB in Leiden om te ervaren hoe het is om te werken op grote hoogte in een hoogwerker en op een ouderwetse ladder. Daarnaast leerden ze wassen met een telescopische steel (het tuckerpoolsysteem). Afsluitend kregen zij een intake om hun motivatie voor een baan als glazenwasser toe te lichten. De stichting verbindt werkloze jongeren en glazenwassersbedrijven aan elkaar. Ian Smeyers, projectleider van de Stichting Nelis, wil zoveel mogelijk jongeren een baan aanbieden in de glazenwassersbranche. Een gesprek over doorzettingsvermogen, motiveren, enthousiasmeren en het geven van intensieve begeleiding. Ian Smeyers tijdens Leidse Laddertjesdag Ontstaan Het glazenwassersvak werd Smeyers met de paplepel ingegoten. Zijn opa, Nelis Bisschops, was namelijk de zingende glazenwasser van Den Haag. Deze bijnaam dankte hij aan het zingen van opera tijdens het wassen van de ramen. Smeyers leerde op 12-jarige leeftijd alle kneepjes van het vak door intensieve begeleiding van zijn opa. Stichting Nelis is vernoemd naar zijn opa. De intensieve begeleiding, die hij op jonge leeftijd kreeg, wil hij nu geven aan werkloze jongeren om hen aan een baan te helpen als glazenwasser. Doel Wat ik doe met de stichting doen schoonmaakbedrijven ook; werklozen begeleiden om de juiste baan te vinden. Het bijzondere van Stichting Nelis is, dat het een stichting is zonder winstoogmerk, legt Smeyers uit. Naast het begeleiden naar een baan, doet Stichting Nelis nog meer. Je investeert in een persoon. Dat omhelst meer dan enkel begeleiding naar een nieuwe baan, zegt hij. Hij vindt het belangrijk om voldoende tijd te nemen voor een goede begeleiding. Daarom helpt hij jongeren - naast het loopbaantraject - ook bij hun zoektocht naar een woonruimte. Daarnaast gaat hij met hen mee op werkbezoek en culturele uitstapjes. Om de kwaliteit van de begeleiding zo hoog mogelijk te houden, komt er binnenkort een nieuwe projectleider bij. Begeleiding Het begeleidingstraject vanuit de stichting is heel intensief. Als de jongere na de intake enthousiast is en hij is geschikt bevonden, krijgt hij een 1-jarige opleiding aangeboden op het gebied van Glasbewassing en Schoonmaakonderhoud op MBO niveau 1. Op het moment dat de uitgekozen jongere start met de opleiding, ga ik bij een aantal glazenwassersbedrijven langs. Ik maak een goede inschatting welke jongere bij welk bedrijf past. Als het klikt, krijgt hij of zij een stageplaats. Zo kan de theorie aansluiten op de praktijk. Na de stage van 1 tot 3 maanden ontvangt de jongere een half jaar daarna zijn diploma. Bij aanvang van het project kan hij of zij direct aan de slag bij het stagebedrijf als glazenwasser. De deelnemers beschikken na afronding van de opleiding over een VCA en IPAF certificaat en diverse deelname certificaten. Ook wordt een bezoek gebracht aan een safesit bedrijf, een ladderfabriek en beurzen. Dit alles is gratis voor de werkgevers. Smeyers geeft aan, dat het belangrijk is om jongeren met een aantal jaren werkervaring, die het traject succesvol hebben afgerond, te laten meedenken in het gehele traject. Als je het op die manier aanpakt, is er veel communicatie over en weer, waardoor de jongere snel leert hoe het werkt. Het traject is niet altijd makkelijk. Vooral in het begin moet de jongere eraan wennen om weer Leidse Laddertjesdag aan het werk te gaan. Er is vanuit de werkgever soms ook geduld nodig. Het is mooi als een jongere op een gegeven moment het licht ziet en er echt voor gaat: dan is het een ideale werknemer! aldus Smeyers. Hij doet dan ook een oproep aan alle werkgevers: Werk met Nelis samen en wees geduldig. Stichting Nelis & Hydra Group B.V. Smeyers is naast projectleider van Stichting Nelis ook directeur van schoonmaakbedrijf Hydra Group B.V. Stichting Nelis en de Hydra Group B.V. zijn bewust twee aparte zaken. Ik wil kwaliteit leveren en er echt zijn voor de jongeren, maar ik wil geen bedreiging zijn voor de schoonmaaken glazenwassersbedrijven waar je de glazenwassers aan een baan helpt, aldus Smeyers. Uit de huidige groep leerlingen neemt Hydra Group B.V. bijvoorbeeld een jongen aan, die twee stagebedrijven niet kon overtuigen van zijn kwaliteiten. Voldoening Stichting Nelis bestaat nu zes maanden, maar het voorbereidende werk kostte Smeyers vier jaar. Voor het werkgelegenheidsproject Op de ladder naar succes wordt nu samengewerkt met Zuid- Hollandse gemeenten, het UWV, ROC Leiden, ROC ID college en 30 glazenwassersbedrijven. Smeyers is tot nu toe tevreden met de resultaten. Bijna 90% van de deelnemende jongeren (14 van de 16) heeft inmiddels het VCA diploma gehaald. Als je een grote glimlach ziet op het gezicht van zo n jongere, dan geeft dit veel voldoening en drive om door te gaan. Een andere succesvolle actie was de Carwash voor 3FM Serious Request in december 2011. Voor e10,- per auto wasten jongeren van Stichting Nelis auto s en voor e5,- extra werd de binnenkant van de auto gestofzuigd. Tientallen auto s bezochten de wasstraat en er werd in totaal e1200,- opgehaald! Toekomst Naar aanleiding van de Leidse Laddertjesdag werden 12 geschikte jongeren gevonden. Er kwamen nog 10 extra aanmeldingen binnen op basis van alle media-aandacht van onder andere RTV West en Wakker Nederland. Inmiddels zijn er 20 jongeren aan de slag als glazenwasser via Stichting Nelis. Bovendien wil het UWV binnenkort ook een laddertjesdag organiseren. The sky is the limit, zegt Smeyers, hoe meer werkloze jongeren we kunnen bereiken voor een goede opleiding als glazenwasser om daarna door te stromen in een baan, hoe beter! 4 5
ACTUEEL reportage Wat vinden de aanwezige jongeren van het glazenwassersvak en de Leidse Laddertjesdag? Nicky Mike Robert Risico s Werken in de hitte In de zomer kan de zon flink schijnen. Op dat soort momenten is het zaak alert te zijn op de risico s van werken in de hitte. In het rapport Hittestress op de werkplek van de Gezondheidsraad staan een aantal wetenschappelijk bewezen risico s beschreven. Het grootste gevaar bij inspannend werken in de hitte is concentratieverlies. Brand- en valgevaar worden in die omstandigheden groter. Ik ben vandaag naar de Leidse Laddertjesdag gekomen om een nieuwe richting in te slaan. Ik ben oorspronkelijk fietsenmaker. Ik hoop hier een nieuwe baan te vinden als glazenwasser. Wally Hiervoor ben ik onderhoudsmonteur geweest. Het valt niet mee om een andere baan te vinden. Een baan als glazenwasser lijkt me niet verkeerd. Je bent buiten bezig, je gaat overal heen en je hebt veel vrijheid. Ik ben eigenlijk schilder, maar hier is geen werk in te vinden. Hopelijk vind ik een baan, zodat ik snel aan de slag kan als glazenwasser! Het bedrijf waar ik werkte is failliet gegaan, dus ik ben nu op zoek naar een andere baan. Het lijkt me leuk werk, omdat je alle vrijheid hebt. Er is niemand die op je vingers meekijkt, dus ik ben er positief over! Hussam Jeffrey Ik werk normaal in het magazijn. Ik ben al een paar maanden werkloos. Ik weet nog niet zeker of glazenwasser iets is voor mij, maar het is sowieso beter om vanuit werk naar werk te gaan. Michael Het is een vak waar ik nog geen ervaring mee heb, ik heb werkervaring in de logistiek. Het is interessant, misschien wil ik beginnen als glazenwasser en dan zelf een bedrijf beginnen. Rudy SBD (Stichting Bedrijfstakregelingen Dakbedekkingsbranche) voert in de zomers van 2009 tot 2012 campagne om de aandacht te vestigen op de risico s van werken in de hitte. Slogan van de campagne is Als het koeler kan doe het dan. Onderstaand treft u enkele algemene adviezen uit deze campagne. Algemene tips voor werkgevers Neem de risico s serieus Neem het onderwerp werken in de hitte op in de voorlichting aan werknemers, bijvoorbeeld in toolboxmeetings Wees alert op werknemers met een verhoogd gezondheidsrisico Geef bij langdurige blootstelling aan zonnestraling voorlichting over UV-straling. Graadmeter hierbij is de zonkracht zoals die wordt aangegeven door het KNMI (zie ook www.zonkracht.nl) Pas tijdig de werkplanning aan Las voldoende pauzes in en rouleer het werk Zorg voor voldoende drinkwater, beschermende kleding en zonnebrandcrème Bied (zo mogelijk) vervangend werk waarbij blootstelling aan warmte en UV- straling wordt beperkt Creëer (indien mogelijk) mogelijkheden om werknemers bij onwerkbaar weer in te zetten voor andere werkzaamheden in het bedrijf, bij een zusterbedrijf of door collegiaal uitlenen Algemene tips voor werknemers Doe het koel als het koeler kan Wees koel en neem het risico serieus Draag verkoelende kleding (lange mouwen, pet met nekflap) Wees koel en rust op tijd uit Wees koel en drink genoeg Zoek verkoeling als je vaag of draaierig wordt Wees koel en wijs je collega s op de risico s Wees koel en waarschuw je baas als het te gevaarlijk wordt Wees koel en smeer je in met zonnebrand Meer informatie? Kijk op www.sbd.nl Ik ben via UWV werkplein hier terechtgekomen. Ik heb hiervoor in de supermarkt gewerkt en ben hier om me te oriënteren op een baan als glazenwasser. Ik vind de hoogte geweldig en de vrijheid: je hebt als glazenwasser niet constant een baas om je heen die je controleert op alles wat je doet: het is mijn ideale baan. 6 7
ACTUEEL actueel ACTUEEL Subsidie voor de gehele schoonmaakbranche ESF-vergoedingen opleidingen Geen toekomst Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisaties Hoofdbedrijfschap Ambachten (HBA) Jaarlijks vraagt de RAS ESF-subsidie aan voor de gehele schoonmaakbranche. Als de aanvraag voor ESF-subsidie gehonoreerd is, betekent dit dat werkgevers deze bij de Stichting O&O-Fonds van de RAS kunnen aanvragen. Ook voor dit jaar is aan het O&O-Fonds voor een groot aantal opleidingen ESF-subsidie toegekend. De einddatum is 1 augustus 2012. De ESF-subsidie bedraagt 40% van de opleidingskosten. De volgende specialistische Om in aanmerking te kunnen komen opleidingen voor glazenwassers en voor de ESF-subsidie is het verstandig gevelbehandelaars kennen nog tot op korte termijn de glazenwassers en 1 augustus 2012 een ESF-subsidie: gevelbehandelaars aan te melden. Vakopleiding glazenwasser Module glazenwasser in U kunt hiervoor terecht bij SVS uitzonderingssituaties (www.svs-opleidingen.nl). Voor een Vakopleiding gevelonderhoud volledig overzicht van vergoedingen Gevelonderhoud module Graffiti zie www.ras.nl. actueel OSB Talentscan Training competentietest, en hoe nu verder? OSB heeft onder de noemer OSB Talentscan laagdrempelige online competentietesten voor werknemers ontwikkeld. De werkgever ontvangt van de ingevulde test een rapport. In deze training wordt geleerd hoe een dergelijk rapport gelezen moet worden en hoe de uitkomsten gebruikt kunnen worden in gesprekken met werknemers. Op de eerste dag is aandacht voor het idee achter de test en het lezen van het rapport. De tweede dag wordt geoefend met het voeren van een gesprek met de werknemer over het rapport. Deze training is bedoeld voor bedrijven die al werken met de OSB Talentscan of van plan zijn om dit te gaan doen. De tweedaagse training is in de regio Den Bosch op 7 en 28 juni van 9.30 tot 16.00 uur. De Tweede Kamer heeft eind 2011 een motie aangenomen die inhoudt dat de product- en bedrijfschappen dienen te worden opgeheven. Dit betekent zo goed als zeker dat Hoofdbedrijfschap Ambachten (HBA) zal ophouden te bestaan. Het jaarplan voor 2012 kan nog wel worden uitgevoerd. OSB betreurt dit besluit tot opheffing. Vanuit bestemmingsheffingen en branchebudget heeft HBA altijd veel gedaan voor de glazenwassersbranche. Terecht ook, aangezien het geld hiervoor door alle glazenwassersbedrijven bijeen is gebracht. In het oog springende activiteiten van afgelopen jaren zijn: Wervingscampagne Glazenwasser, een baan met uitzicht Lobby-activiteiten voor aanpassing bouwregelgeving Werkmappen Veilig werken op hoogte (Risico- Inventarisatie en Evaluatie) Cursussen RI&E Onderzoeken naar de werking van de particuliere glazenwassersmarkt Structurering particuliere glazenwassersmarkt Onderzoek naar de effecten van osmosewater Week van het Ambacht Digitalisering project RI&E Voor 2012 zijn nog plannen gemaakt om de beschikbare budgetten goed te besteden. Hierbij is nadrukkelijk gekeken naar de borging op langere termijn. Projecten dit jaar: Internet-toepassing object-ri&e Baan met uitzicht voortzetten Register voor particuliere glazenwassers Monitoren van fysieke belasting glazenwasser Informatievoorziening aanpassing bouwregelgeving Voor meer informatie zie: www.hba.nl branches glazenwasser Aanmelden op www.osb.nl/osbacademie Meer informatie over de scan? Kijk op www.dilemmaconsult.nl/osbtalentenscans 8 9
reportage reportage Glazenwasserij van Elten sponsort het Ronald McDonald Huis in Rotterdam: Een bijdrage leveren aan een thuis - ver van huis - voor familie van zieke kinderen geeft veel voldoening. Het Ronald McDonald Huis Sophia Rotterdam biedt een thuis - ver van huis - voor ouders, broertjes en zusjes van zieke kinderen, die in het ziekenhuis Erasmus MC- Sophia zijn opgenomen. Zo kan een gezin heel dicht bij elkaar blijven in een voor hen vaak moeilijke periode. In het Huis zetten 150 vrijwilligers zich, dag in dag uit, in voor de kinderen en hun ouders. Naast de enthousiaste vrijwilligers is het Huis afhankelijk van sponsors. Er zijn 34 kamers, die bijna altijd bezet zijn. Dankzij bijdragen van sponsors en donateurs kunnen gezinnen voor e15,- per nacht logeren in het Ronald McDonald Huis. Glazenwasserij van Elten helpt het Huis door het gratis wassen van alle ramen. Een mooi initiatief van het glazenwassersbedrijf, dat door het Ronald McDonald Huis erg gewaardeerd wordt. Ontstaan Van oorsprong is het Ronald McDonald Huis een Amerikaans concept. Een basketbalspeler met een ziek kind merkte, dat er geen mogelijkheid was, om dicht bij zijn zieke kind te zijn. Hij wilde dit veranderen, zo legt Van de Vliervoet de ontstaansgeschiedenis uit. In 1974 werd het eerste Ronald McDonald Huis ter wereld in Philadelphia geopend. McDonald s gaf financiële steun, vandaar de naam Ronald McDonald, vernoemd naar de beroemde clown van de fastfoodketen. Vanuit Amerika waaide het concept uit over de gehele wereld. Doel Het doel van het Huis is het creëren van een thuis voor de ouders van kinderen, die in het Erasmus MC-Sophia zijn opgenomen. Ouders krijgen veel steun van het Huismanagement en de 150 vrijwilligers. Ook kan men ervaringen delen met andere ouders, die in dezelfde situatie zitten. Er is geen dag hetzelfde hier, vertelt Van de Vliervoet. Het Ronald McDonald Huis Sophia Rotterdam wordt geleid door manager Monique de Bree samen met assistent-managers Myriam van de Vliervoet en Annet Slings en coördinator Speeldek Erna Booman. De vrijwilligers zorgen ervoor, dat het Huis op orde blijft, legt Van de Vliervloet uit. Voor het zieke kind voelt het goed om zijn of haar ouders dichtbij te hebben. Er komen zelfs ouders uit Portugal en andere Europese landen voor specialistische hulp naar het ziekenhuis. Het Ronald McDonald Huis wil ook deze ouders helpen om een thuis voor hen te creëren, vertelt Van de Vliervloet enthousiast. Het Huis In Nederland zijn 16 Ronald McDonald huizen en ook diverse vakantielocaties gevestigd, best veel voor zo n klein land. Het Huis in Rotterdam is het grootste met 34 kamers, zegt Van de Vliervloet. Naast de 34 kamers zijn er ook diverse woonkamers, keukens, badkamers, speelruimtes en is er ook een Speeldek, waar dagopvang aan de (gezonde) broertjes en zusjes wordt geboden. Kinderen voelen heel veel, ook de spanning van de ouders. Het Speeldek is een dagopvang voor broertjes en zusjes. Heel veel aandacht gaat naar het zieke kind en dat is logisch. Bij het Speeldek krijgen zij de volle aandacht, aldus Van de Vliervloet. Omdat Rotterdam bekend staat als havenstad, is het ontwerp van het gebouw gebaseerd op de Rotterdamse wereldhaven. Dit ontwerp is consequent doorgevoerd; het gebouw heeft de vorm van een cruiseschip, de kamers heten hutten en de etages dekken. Ook is op elke verdieping een grote scheepsknoop aan de muur bevestigd. De mooie muurschilderingen in de vorm van vissen en zeedieren geven een speels effect. Dit is, in tegenstelling tot de soms kille sfeer in het ziekenhuis, een mooie afleiding voor de kinderen en hun ouders. Sponsoring Omdat het Huis afhankelijk is van giften en donaties van particulieren en bedrijven, zijn manager De Bree en haar collega s altijd druk bezig met fondsenwerving. In gesprek met assistent-manager Myriam van de Vliervoet, Karin van Elten en Hans de Roodt van Glazenwasserij van Elten over hun belangeloze inzet voor het goede doel. v.l.n.r. Annet Slings, Hans de Roodt, Karin van Elten en Myriam van de Vliervoet 10 11
reportage reportage Om te blijven bestaan, moet er Gratis glazenwassen elk jaar een paar ton worden Het eerste contact van Karin binnengehaald. Dat is de reden, dat van Elten en Hans de Roodt van sponsoring zo belangrijk is, legt Glazenwasserij van Elten en het Van de Vliervoet uit. De bijdrage van Ronald McDonald Huis in Rotterdam de gasten in het Huis is minimaal. ontstond op basis van een mailing. Ouders van de zieke kinderen betalen Karin van Elten legt uit: We hadden e15,- per kamer per nacht. Het Huis een mailing gestuurd naar een wil namelijk iedereen de mogelijkheid aantal potentiële opdrachtgevers in geven om gebruik te maken van een Rotterdam. Hierop kwam al snel een kamer. Er zijn veel mensen die in reactie vanuit het Ronald McDonald natura willen sponsoren en dat is Huis. Na het eerste mailcontact werd heel mooi, maar geld inzamelen is een gesprek ingepland met manager minstens net zo belangrijk, vertelt Monique de Bree. Mede door haar Van de Vliervloet. enthousiasme vielen we direct voor alles, waar het Ronald McDonald Huis De namen van de kamersponsors voor staat. De Bree vertelde, dat het zijn door het gehele Huis zichtbaar: Huis een non-profit organisatie is, elke kamer heeft een klein scheepje waar vier betaalde medewerkers en bij de voordeur, met daarop de naam maar liefst 150 vrijwilligers werken. van de sponsor. Ook is er een mooi Toen we naar buiten liepen, keken lichtgevend bord gemaakt met alle Hans en ik elkaar aan en zeiden scheepjes en namen bij elkaar. tegelijkertijd: dit gaan we sponsoren! Glazenwasser bezig in de hoogwerker bij het ronald McDonaldHuis We gaan ze meehelpen om ervoor te zorgen dat het Huis in optimale staat blijft. Haar man, Hans de Roodt vult aan: Toen we op het Speeldek kwamen wist ik het al: hier kunnen we absoluut geen geld voor vragen. Zo ontstond een hechte samenwerking tussen Glazenwasserij van Elten, de leidinggevenden en vrijwilligers van het Huis. Van de Vliervloet: Wij vinden het helemaal super, dat Glazenwasserij van Elten hier belangeloos de ramen komt schoonmaken, echt fantastisch om zoveel enthousiasme en medeleven te voelen. De ouders van de zieke kinderen zijn zelf verantwoordelijk voor het schoonhouden van hun kamer. Het management, de sponsors en de vrijwilligers zorgen er samen voor dat het Ronald McDonald Huis op orde blijft en ook echt een thuis is. Mede dankzij de belangeloze inzet van de vrijwilligers ontstaat de bijzondere sfeer die Ronald McDonald Huis Sophia Rotterdam kenmerkt, legt Van de Vliervloet uit. Vast team Het is de tweede keer dat we hier de ramen wassen. Het is de bedoeling, om hier met een vast team te komen. Dat is ook leuk voor de mensen die hier langer zitten en de vrijwilligers. Dan wordt het echt vertrouwd, zegt Hans de Roodt. De uitvoerende glazenwassers zelf, Edwin Huisman en Richard Jongbloed, halen ook veel voldoening uit het wassen van de ramen bij het Ronald McDonald Huis. We zijn erg enthousiast over het feit, dat Glazenwasserij van Elten dit doet zonder er geld voor te vragen, vertellen ze. Uitvoerende glazenwassers Glazenwasserij van Elten: Edwin Huisman en Richard Jongbloed Het is fijn, dat je mee kan helpen om iets te doen voor het goede doel. Het Ronald McDonald Huis waardeert het enorm, dat we hier komen. Je hebt veel eer van je werk. Als er gebeld wordt, zijn we zelfs bereid om s nachts te werken. We voeren alle werkzaamheden buiten en binnen uit, en wassen alle ramen, waar de vrijwilligers niet bij kunnen. We werken met een hoogwerker en de wassteelmethode. Ook gebruiken we ladders en wassen de ramen van de lift. We zijn meestal met zijn tweeën voor de veiligheid. Qua werkmethodes worden de inlevingsvermogen. De mensen, die hoogwerker, voor de buitenkant, hier zitten zijn soms emotioneel de ladder en de wassteelmethode en daar moet je goed mee kunnen gebruikt. De glazenwassers maken omgaan. alle glazen wanden schoon, waar de vrijwilligers niet bij kunnen. Ook Glazenwasserij van Elten is nu de lift wordt op een professionele aan het bekijken of er een project manier aan de binnen- en buitenkant kan worden opgestart om geld schoongemaakt. Karin van Elten in te zamelen. We kregen echt legt uit: We zijn een halve dag een kick van al deze mensen die bezig om het gehele pand schoon zich belangeloos inzetten, deze te maken. Hans de Roodt vult aan: vrijwilligers doen zo hun best en dat Alle glazenwassers willen hierheen is geweldig om te zien. komen. Hier hangt een bijzondere sfeer en dat willen ze allemaal Op 8 maart was er een vrijwilligersdag gepland. Wij hielpen toen met een keer meemaken. De kinderen spelen met ze en dat is geweldig. een heel team van medewerkers Je moet wel kritisch zijn, want je en hun vrouwen mee met de hebt mensen nodig met een goed grotere schoonmaakklussen en we Vrijwilliger Corrie van Weelden Ik werk hier al 16 jaar, sinds 1992. Ik wilde vrijwilligerswerk doen en ik zag een advertentie in de krant staan voor het Ronald McDonald Huis. Het is hoofdzakelijk huishoudelijk werk. Het geeft veel voldoening om met de gasten bezig te zijn, de gasten tevreden houden en een praatje maken met de mensen. Het is heel gezellig en vertrouwd hier: er zijn vrijwilligers die al jaren met elkaar werken. Je wordt hier enorm gewaardeerd en je bent er echt voor de ouders en kinderen. Ze zijn heel dankbaar, dat je er altijd voor ze bent. verzorgden een high tea voor de ouders. We zijn er dolenthousiast over. Er zit een steengoed verhaal achter. Daar helpen we graag aan mee om zo de familie van de zieke kinderen een mooi thuis te geven. Daar zetten we zeker onze schouders onder! 12 13
info info Fatsoenlijke marktverhoudingen Code Verantwoordelijk Marktgedrag voor glazenwassers In juni 2011 werd de Code Verantwoordelijk Marktgedrag getekend. Aan de totstandkoming werkten meerdere partijen mee: opdrachtgevers, werkgevers, werknemers en intermediairs. Nu de code een aantal maanden in de markt staat, kan gesteld worden dat de code een kentering in het denken en handelen rondom schoonmaakaanbestedingen bewerkstelligt. Niettemin is er nog veel tijd, energie en inzet van alle partijen nodig om de bewustwording nog verder te vergroten. Voor het specialisme glasbewassing is binnen het segment AWOG van OSB speciale aandacht, daar wordt gewerkt aan de uitleg van de code specifiek voor glasbewassing. Want helaas heeft de code voor de specialisten (nog) niet gebracht, wat voor schoonmaak al wel in gang gezet is. Rondje langs de velden OSB maakte een rondje door glazenwassersland om te peilen hoe de specialisten tegen de code aankijken. De glazenwassers staan sceptisch tegenover de code en het succes. De code wordt als een goed handvat gezien om de branche te reguleren en onder controle te krijgen. Met name de verhouding tussen hoofd- en onderaannemer wordt genoemd. Glasbewassing maakt in veel gevallen onderdeel uit van grotere schoonmaakcontracten. In de bijbehorende bestekken wordt vaak geen rekening gehouden met arbo- en andere wettelijke regels die voor glazenwassers van toepassing zijn. Oog voor de professionaliteit van een glazenwasser moet weer voorop komen te staan. Aspecten, zoals kwaliteit en arbeidsomstandigheden, moeten weer op de voorgrond komen, en daar hangt nu eenmaal een prijskaartje aan. Code voor glazenwassers Glazenwassers zijn specialisten. In deze sector is veilig werken op hoogte van levensbelang. Hiervoor zijn regels opgesteld. In de praktijk betekent dit, dat per locatie bepaalt moet worden welke werkmethode ingezet kan worden. En deze werkmethode is vaak van invloed op de prijs. De glazenwassers vragen aandacht voor de verhouding hoofd- en onderaannemer. De glazenwassers willen hun werk op een goede en veilige manier doen, en - net als de schoonmaakbedrijven zelf - tegen een fatsoenlijk tarief. Om tot een code te komen voor de glazenwassers zijn specifieke aanvullingen nodig, en de handhaving moet ook geregeld worden. Samen werken aan realiseerbare contracten en duurzame verhoudingen, is het motto. Maar er lijkt nog een lange weg te gaan. Nieuw digitaal systeem Object-RI&E nieuwe stijl Tijdens de laatste ledenbijeenkomst OSB-segment AWOG zijn de plannen voor een nieuw digitaal systeem bekend gemaakt. Een systeem om de Risico- Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) van gebouwen en objecten gemakkelijker te kunnen doen. De techniek gaat ons helpen. Sneller, gemakkelijker en mooier! Dat klinkt goed, maar wat houdt dit in? Het merendeel van de specialistische bedrijven werkt met de blauwe map van HBA, de werkmap Veilig werken op hoogte. In deze map zit achterin een CD-rom met invulbare pdf-documenten. In de praktijk een mooi instrument. Vooral duidelijk. Qua gebruiksgemak kan het beter. Per object moeten er vaak meerdere pdf-bestanden ingevuld worden. Bijvoorbeeld toegangsweg en gevelonderhoudsinstallatie. Of hoogwerker en ladder. Van één van onze leden komt de vraag of dit niet samengevoegd kan worden tot één document. De technische commissie is hiermee aan de slag gegaan. En al snel bleek dat er nog wel meer verbeteringen mogelijk waren. Is het niet veel gemakkelijker als je de object-ri&e koppelt aan je eigen klantenbestand? Dan hoef je een gedeelte van de gegevens al niet meer in te vullen. Kunnen we informatie vanuit de technische commissie op een eenvoudige wijze koppelen aan de bestanden die door de bedrijven worden gebruikt? Zoals laatst toen er problemen bleken te zijn met de middenrail. Dan is het wel zo handig en veilig als je de gebruikers hier direct op kunt wijzen. Algemene opmerkingen over veiligheid zijn direct in beeld op het moment dat een werkmethode geselecteerd wordt. Is het dan ook mogelijk om selecties te maken van een werkmethode? Kan een bedrijf dan bijvoorbeeld de gegevens oproepen van alle panden waar ze met een hoogwerker aan de slag zijn of gaan? En kan het er dan ook nog professioneler uit gaan zien? Kunnen er ook foto s ingevoegd worden van risicovolle situaties? Kunnen de flyers van OSB over de verschillende werkmethoden toegevoegd worden? Kan er een fraai document van gemaakt worden voor de klant? Fredy Verkuijlen tijdens de vorige ledenbijeenkomst op 28 november 2011 U begrijpt het waarschijnlijk al. Op alle vragen kunnen we bevestigend gaan antwoorden. Sneller, gemakkelijker en mooier. Het eindproduct zal worden gepresenteerd door Fredy Verkuijlen (AaRiverside) tijdens de ledenbijeenkomst op 16 april. Daarna kunnen de leden aan de slag. Het moet door iedereen gebruikt kunnen worden, ongeacht welk klantensysteem er gebruikt wordt. Het systeem is flexibel opgezet. Het betekent dat het uitgebreid kan worden met nog extra functionaliteiten. Bijvoorbeeld naar werkbonnen, invullen van keuringsdata, etcetera. Dit is iets voor de toekomst. Het grote voordeel van de nieuwe RI&E t.o.v. de oude RI&E is mijns inziens vooral het gebruikersgemak en de toegankelijkheid; op eenvoudige wijze kan je foto`s plaatsen waardoor knelpunten visueel gemaakt kunnen worden. Tevens kunnen de bestaande flyers werkmethodieken en eigen bedrijfslogo`s worden toegevoegd waardoor er uiteindelijk een professioneel ogend document aan de opdrachtgever kan worden aangeboden. Hier kan de branche de komende jaren weer mee vooruit! Daniël van Pelt, lid van de technische commissie OSB-segment AWOG 14 15
info info Veilig werken Bouwbesluit aangepast 4 regiobijeenkomsten in april Update OSB-Keurmerk In het Bouwbesluit 2012 (artikel 6.53) staat: Een te bouwen gebouw is zodanig dat onderhoud aan het gebouw veilig kan worden uitgevoerd. Dit betekent dat er voorschriften zijn opgenomen in het Bouwbesluit over het veilig onderhoud van nieuw te bouwen gebouwen. Op grond van de voorschriften moet de aanvrager van een vergunning voor het bouwen voldoende aannemelijk maken dat regulier gebouwonderhoud veilig kan worden uitgevoerd. Het document gaat over de invloed van het Bouwbesluit op de rollen en taken van betrokkenen bij de integratie van veilig onderhoud aan gebouwen in het ontwerpproces. Ook zijn hierin schema s (net als in het Toetsingskader overigens) opgenomen, die gebaseerd zijn op de arbeidshygiënische strategie. Arbeidshygiënische strategie In de Regeling omgevingsrecht (Mor, art. 2.2) staat, welke informatie bij de aanvraag bouwvergunning moet worden aangeleverd. Voor veilig onderhoud van gebouwen is dit vastgelegd in het Toetsingskader veilig onderhoud op en aan gebouwen. De essentie van het toetsingskader is, dat de aanvrager bouwvergunning met behulp van een checklist verklaart, hoe het onderhoud veilig verricht zou kunnen worden. De aanvrager neemt hiervoor verantwoordelijkheid door het ondertekenen van de aanvraag bouwvergunning. De ambtenaar van Bouw- en Woningtoezicht verzorgt een inhoudelijke toets, die - in samenhang met de tekeningen van gevels, plattegronden en doorsneden - beoordeelt of de checklist correct is ingevuld. Dat wil zeggen: in overeenstemming met de kenmerken van het betreffende gebouw. Formeel moet op basis van artikel 6.53 ieder nieuw gebouw veilig onderhouden kunnen worden. Alleen voor nieuwe gebouwen, waarvoor aanvraag bouwvergunning nodig is, zal het toetsingskader ingevuld moeten worden. Vanaf 1 juli dit jaar wordt dit getoetst. Het toetsingskader dwingt ontwerpers van gebouwen om al bij het ontwerp na te denken over veilig onderhoud en in de constructie de benodigde voorzieningen op te nemen. Voorlichting Inmiddels is de voorlichting aan architecten, gebouweigenaren en ambtenaren bouw- en woningtoezicht gestart. Onderhoudsbranches hebben samen met genoemde partijen besloten te gaan werken op basis van een basisdocument. TU Delft heeft dit basisdocument - een handleiding - opgesteld: het ontwerpen en maken van veilig onderhoudbare gebouwen. Bij de keuze van veiligheidsvoorzieningen gaat de voorkeur uit naar maatregelen die het gevaar voorkomen of wegnemen (bronmaatregelen), boven voorzieningen die het gevaar beperken of afschermen. Vervolgens prefereert men voorzieningen, die het gevaar permanent afschermen, (zoals balustrades) of het gevaar beperken (zoals gevelonderhoudsinstallaties), boven persoonlijke veiligheid gerichte voorzieningen zoals bevestigingspunten voor lijnen of harnasgordels. Alle genoemde documenten staan ook op www.osb.nl/veiligwerken. Voor vragen en/of opmerkingen kunt u uiteraard contact opnemen met Mark Verhees, Coördinator Platforms. Het OSB-Keurmerk komt naar u toe dit voorjaar! Nu alle leden aan de vooravond van de invoering van het OSB-Keurmerk staan, is het de hoogste tijd om u uitgebreid te informeren over de toetsing van het OSB-Keurmerk. Verspreid door het gehele land worden in april 4 regiobijeenkomsten gehouden, waarin onder andere een auditor van een certificerende instantie uitlegt, hoe een audit in zijn werk gaat. Uiteraard krijgt u een stappenplan aangeboden, dat uitlegt hoe u goed door de audit kunt heen komen. De bijeenkomsten worden gehouden op dinsdag 10 april, dinsdag 17 april, dinsdag 24 april en donderdag 26 april. Houd het OSB E-magazine in de gaten voor de meest recente informatie. De verkorte tekst van het OSB-Keurmerk beschikbaar Zoals eerder gemeld op de website www.osb-keurmerk.nl bestaat het OSB-Keurmerk uit de NEN 4400-1 norm, de Code Verantwoordelijk Marktgedrag en een aantal schoonmaakspecifieke eisen. Tijdens de ALV van december 2011 is een concept samenvatting gepresenteerd. Na de ALV hebben diverse leden vragen gesteld, over zaken die duidelijk gemaakt moeten worden. Welke eisen stelt de NEN 4400-1 aan ondernemers en kunnen schoonmaakbedrijven hieraan voldoen? Op al deze zaken hebben wij inmiddels antwoord. Op 14 maart werd de verkorte tekst besproken met een vertegenwoordiging van leden (de Stuurgroep). Op 15 maart stuurden we zowel de verkorte (of populaire) versie van het OSB- Keurmerk als de formele versie (met de originele tekst van de 4400-1) naar u toe. Lijst met CI s beschikbaar We zijn nu zover, dat we de drie partijen, met wie we gaan samenwerken, kunnen presenteren. Deze partijen zorgen ervoor, dat alle leden leden de tweede helft van het jaar geaudit kunnen worden. Momenteel leggen we de laatste hand aan de overeenkomsten met de partijen. Tijdens de Stuurgroep vergadering in maart bekrachtigden we deze keuze van certificerende instanties. Op www.osb-keurmerk.nl vindt u alle informatie over de certificerende instanties. Het is aan u om te beslissen of dit gaat om alleen de audit die betrekking heeft op het OSB-Keurmerk, of dat de tarieven die wij voor u overeen zijn gekomen zo aantrekkelijk zijn, dat ook uw overige te certificerende normen (denk aan VCA, 9001, 14001 etc) daar ondergebracht kunnen worden. De stemming voor het OSB-Keurmerk leidt tot een positief resultaat OSB-Keurmerk quick scan aangepast Meer dan 70 bedrijven hebben de quick scan op www.osb-keurmerk.nl ingevuld en dat is een prima aantal. Naar aanleiding van een aantal opmerkingen van leden hebben we op onderdelen de quick scan wat aangepast. Daarom is er een verbeterde versie van de quick scan operationeel! Om een snel beeld te krijgen van de mate, waarin uw organisatie voldoet aan het OSB-Keurmerk, verzoeken wij u de quick scan snel in te vullen. Iedereen krijgt daarna een e-mail met implementatieadviezen. 16 17
ACTUEEL info Begin februari hebben werkgevers het eindbod neergelegd CAO-onderhandelingen Op het moment van schrijven van deze tekst, zitten de onderhandelingen voor een nieuwe CAO vast. OSB voert nu verkennende gesprekken met de eigen achterban. OSB heeft tijdens de onderhandelingen een trendbreuk willen neerzetten door de dialoog met de vakbonden aan te gaan. Dit vanuit de overtuiging dat je alleen met elkaar door deze economisch moeilijke tijden komt. Dit is ook in lijn met de manier waarop werkgevers, werknemers, opdrachtgevers en intermediairs hebben samen gewerkt aan de Code Verantwoordelijk Marktgedrag. De onderhandelingen voor een nieuwe CAO zijn medio november gestart. Tijdens de onderhandelingsronde begin februari hebben de werkgevers een eindbod neergelegd. Steeds meer steun Het CAO-eindbod krijgt binnen en buiten de schoonmaakbranche steeds meer waardering en wordt gekwalificeerd als een forse en gedurfde investering in crisistijd. Het bestuur van OSB sprak begin februari unaniem haar steun uit voor het eindbod. Ook van schoonmakers en schoonmaakbedrijven ontvangen we veel mailtjes waarin de steun voor het aanzienlijke eindbod wordt uitgesproken. Het baanbrekende eindbod De werkgevers bieden o.a. een loonsverhoging van 5% over een periode van twee jaar in deze crisistijd met een krimpende markt en zware bezuinigingen. Verder geven zij inhoud aan het begrip respect, intensivering van het bestrijden van ongewenst marktgedrag, werkdrukmeting voor en na contractwisseling en het significant verhogen van het opleidingsquotum. Anton Witte schudt de hand van Mari Martens tijdens de CAO-onderhandelingen van 2010 Werkgevers in de schoonmaakbranche betalen medewerkers bij ziekte de eerste 8 uur geen loon door. Daar staat tegenover dat de medewerkers daarna, in de meeste gevallen, 100% worden doorbetaald. Dit in tegenstelling tot veel andere branches in het land, waar de uitkering bij ziekte drastisch omlaag gaat. Werkgevers in de schoonmaak betalen echter 100% door, omdat zij vinden dat een schoonmaker of glazenwasser er niet financieel op achteruit mag gaan bij ziekte. De werkgevers nemen daarmee hun verantwoordelijkheid. In het bod dat de werkgevers op tafel hebben gelegd, bieden de werkgevers aan om schoonmakers en glazenwassers die na zes weken nog steeds ziek zijn, de wachtdagen zelfs terug te betalen. Geconcludeerd wordt dat het huidige systeem leidt tot een laag kort verzuim en een hoge uitkering bij ziekte. Groot misverstand over Kijk voor niet het doorbetalen laatste nieuws bij over de CAO-onderhandelingen op www.caoschoonmaak2012.nl ziekte Voor in uw agenda! OSB academie OSB academie is de verzamelnaam voor alles wat OSB doet op het gebied van trainingen en cursussen. Hieronder vind u alle bijeenkomsten van OSB waarvoor u zich kunt aanmelden. Meld u snel aan en laat u informeren door OSB! Kijk voor de laatste informatie op www.osb.nl/osbacademie April 4 april 2012 Kijk op gevels Juni 4 & 25 juni 2012 Cultuurverschillen en verzuim Tijd: 9:00-17:00 uur (tweedaagse training) Plaats: De Nieuwe Buitensociëteit Tijd: 9:00-16:00 uur Zwolle 12 april 2012 Leiderschap met visie Plaats: Kasteel Dussen te Dussen 7 & 8 juni 2012 Competentietest, en hoe nu verder Tijd: 9:30-15:00 uur (tweedaagse training) Plaats: Van der Valk Hotel, Tijd: 9:00-16:00 uur Eindhoven Plaats: Huize Bergen, Vught Mei 20 juni 2012 Pensioen: adviseren van werknemers 8 & 26 mei 2012 Tijd: 9:30-15:00 uur Omgaan met psychische handicaps: Plaats: SVS, Capelle a/d/ Ijssel basistraining Tijd: 9:30-16:00 uur 29 juni 2012 Plaats: Huize Bergen, Vught Kijk op gevels Tijd: 9:00-17:00 uur 31 mei 2012 Plaats: Planetarium, Amsterdam Pensioen: adviseren van werknemers Tijd: 9:30-12:30 uur Plaats: OSB s-hertogenbosch September 10 september 2012 Mei/Juni Effectief inzetten van Methode UNIREF 8 mei & 19 juni 2012 Ondersteunen van werknemers met Plaats: Jaarbeurs, Utrecht schulden (tweedaagse training) Tijd: 9:30-15:00 uur 20 september 2012 Plaats: Huize Bergen, Vught Leiderschap met visie Tijd: 9:30-15:00 uur Plaats: n.n.b. (regio Eindhoven) 21 september 2012 Wijziging arbeidsvoorwaarden 27 september 2012 Motiveren van medewerkers voor deelname aan scholing Oktober 1 oktober 2012 (2de datum volgt) Arbeidsongeschiktheidswetgeving 4 oktober 2012 Basistraining CAO 4 oktober 2012 Pensioen: adviseren van werknemers Tijd: 9:30-12:30 uur Plaats: n.n.b. (regio Utrecht) 10 oktober 2012 Inschrijven op aanbestedingen 30 oktober 2012 Pensioen: adviseren van werknemers Tijd: 9:30-12:30 uur Plaats: Cordares, Amsterdam zie volgende pagina voor het vervolg > 18 19
actueel Vervolg voor in uw agenda! OSB academie Oktober/November 9 oktober & 6 november 2012 Ondersteunen van werknemers met schulden (tweedaagse training) Plaats: n.n.b. (regio Arnhem) November 1 november 2012 Jurisprudentie arbeidsrecht: actualiteiten 12 november 2012 Uitbreiding klantenkring voor 16 november 2012 Kijk op gevels ondernemers 28 november 2012 13 & 27 november 2012 Pensioen: adviseren van werknemers Basiscursus Analyse Complex Verzuim (tweedaagse training) Plaats: n.n.b. (regio Zwolle) Kijk voor de laatste informatie op: www.osb.nl/osbacademie actueel Voor in uw agenda! OSB Bijeenkomsten Hieronder kunt u alle bijeenkomsten van OSB vinden. Kijk voor de laatste informatie op www.osb.nl onder Actueel. colofon AWOG Nieuws is een uitgave van het OSB-segment AWOG (Alles Weten Over Glazenwassen) April 16 april 2012 Ledenbijeenkomst OSB-Segment AWOG Plaats: NBC, Nieuwegein 10, 17, 24 & 26 april 2012 Roadshow OSB-Keurmerk, diverse locaties Juni 14 juni 2012 Algemene Ledenvergadering Plaats: n.n.b. 20 Oktober 8 oktober 2012 Ledenbijeenkomst Platform Gevel Plaats: MADE, Tilburg November 19 november 2012 Ledenbijeenkomst OSB-Segment AWOG Plaats: NBC Nieuwegein 29 november 2012 Algemene Ledenvergadering Plaats: n.n.b. Redactie: Mark Verhees, Koos Stuyvers en Marga van Neerven Tekst en eindredactie: Mark Verhees, Melanie Klerx en Marga van Neerven Ontwerp en opmaak: HCG/P, Vught Druk: Drukkerij van der Heijden, s-hertogenbosch Oplage: 2000 exemplaren Redactie-adres: AWOG Nieuws Postbus 3265 5203 DG s-hertogenbosch T (073) 648 38 50 E m.verhees@osb.nl F (073) 648 38 55 E m.vanneerven@osb.nl E m.klerx@osb.nl