Maak Oosterwold Landschap van Initiatieven Stadslandbouw in Oosterwold Inspiratie voor initiatiefnemers 1
1. Wat is stadslandbouw? Trendy of tijdloos? Onderscheid De laatste jaren is stadslandbouw steeds meer in de belangstelling komen te staan. Je zou kunnen zeggen dat stadslandbouw hip is, maar dan klinkt het als een vluchtige trend. En dat is het niet. Stadslandbouw is goedbeschouwd helemaal niet nieuw. Het bestaat al sinds de mensheid in steden is gaan wonen. De laatste 200 jaar zijn stad en landbouw echter uit elkaar gegroeid, door onder meer conservering van voedsel, landbouwmechanisatie, sneller transport en kunstmest. Stad en landbouw zijn gescheiden werelden geworden. Stadslandbouw beoogt die band te herstellen. Stadslandbouw is niet per se hetzelfde als kleinschalige landbouw. Het verschil tussen stadslandbouw en reguliere landbouw zit niet zozeer in schaal, vorm en intensiteit van de voedselproductie, maar in het zoeken en aangaan van verbindingen met de stad. De buurt-, volks- en schooltuin zijn vormen van stadslandbouw maar ook de ondernemingen in en rond de stad die op het gebied van voedselproductie nieuwe markten aanboren zoals agrarische kinderopvang, zorg of het produceren van energie voor een nabijgelegen woonwijk. Het kan ook een landgoed zijn, dat wonen combineert met voedselproductie en andere functies. Voorbeelden uit de praktijk vind je in hoofdstuk 3. Moderne stadslandbouw Stadslandbouw kan gedefinieerd worden als het voortbrengen, verwerken en vermarkten van voedsel (en daaraan gerelateerde producten) in en om de stad.1 Moderne stadslandbouw wordt vaak geassocieerd met stedelingen die in hun directe omgeving groente en fruit verbouwen, maar er zijn veel meer vormen van stadslandbouw. Stadslandbouw is multifunctioneel en kent vele verschijningsvormen. Bij stadslandbouw gaat het natuurlijk om voedselproductie maar ook om zaken als sociale cohesie en participatie, zorg, educatie, korte (voedsel)ketens, duurzame energie en het sluiten van kringlopen. 2 3
2. Waarom in Oosterwold? Oorsprong: the Garden City Zeewolde is altijd al een landbouwgemeente geweest. In potentie geldt dat ook voor Almere. Stadslandbouw zit namelijk in het DNA van Almere. Het oorspronkelijk ontwerp van de stad volgt de structuur van the Garden City van Ebenezer Howard. 2 Howards ontwerp bestaat uit een netwerk van satellietsteden met daartussen veel ruimte voor groen en landbouw. De structuur van Almere bestaat uit een cluster van kernen met veel groen ertussen. In het oorspronkelijke ontwerp was zelfs (stads) landbouw bedacht. Hoewel dit idee niet echt tot ontwikkeling is gekomen, vinden we in het groen van Almere veel nutsgewassen zoals kersen-, noten- en appelbomen, maar ook bramen, vlier en kornoelje. 3 Bovendien vestigde zich in 1995 al een commerciële stadsboerderij in Almere. Oosterwold: ruimte voor stadslandbouw Oosterwold is 4.363 hectare groot. Het is een open gebied dat voornamelijk wordt gebruikt voor landbouw. Oosterwold zal een agrarisch en groen gebied blijven, maar verandert van karakter. In de traditionele landbouw, die voor de wereldmarkt produceert, is een tendens waarneembaar naar lokaal, duurzaam en verantwoord geproduceerd voedsel. Oosterwold reserveert daarom veel ruimte voor stadslandbouw, waarbij combinaties met andere functies mogelijk zijn, op het gebied van horeca, recreatie, zorg en/of educatie. Op die manier wordt de stad vervlochten met de agrarische sector. Overeenkomstig de toekomstfilosofie van de gemeenten Zeewolde en Almere wordt deze ontwikkeling geheel bepaald door het (particuliere) initiatief. Meer hierover lees je in hoofdstuk 4. Toekomst: Growing Green Cities Paste landbouw al bij Almere; in de duurzame stad van de toekomst is stadslandbouw niet meer weg te denken. Daarom wordt er bij de ontwikkelingen voor Oosterwold ruimte gegeven aan stadslandbouw. Dat maakt Almere tot de ideale plek voor de komende Floriade van 2022. Het centrale thema van deze wereldtuinbouwtentoonstelling luidt namelijk Growing Green Cities. Dat gaat de komende jaren letterlijk in de praktijk worden gebracht in het gebied tussen Almere en Zeewolde, waar de stad en de traditionele landbouw elkaar raken: Oosterwold. 4 5
3. Stadslandbouw in de praktijk Stadslandbouw kent vele verschijningsvormen. Maar hoe zie het er nu in praktijk uit? Dat laten we zien met enkele voorbeelden uit de praktijk, als inspiratie voor toekomstige initiatiefnemers. Landgoederen In Oosterwold is ruimte voor nieuwe landgoederen. Hoeve Kraaiveld in Woudrichem is een voorbeeld van zo n landgoed. 4 Het 50 ha grote bedrijf heeft een agrarische tak, natuur, zorg en een woonfunctie. De opzet van een dergelijk landgoed kan kapitaal vrij maken voor de ondernemer om een multifunctionele tak op te zetten of deze juist te versterken. Stadsboerderijen Oosterwold biedt volop ruimte aan stadsgerichte agrarische bedrijven. Philips Fruittuin 5 is zo n bedrijf, aan de rand van Eindhoven. Het bedrijf, oorspronkelijk een onderdeel van Philips, trekt vele duizenden bezoekers met zijn landwinkel, pannenkoekenrestaurant en boomgaard. Op het bedrijf worden daarnaast jaarlijks vele activiteiten georganiseerd. Het ligt midden in een groene corridor die Eindhoven met natuurgebied Het Groene Woud verbindt. De ligging, het bedrijfstype (fruit) en zijn diensten maken Philips Fruittuin tot een dynamisch ankerpunt net buiten de stad. Een ander voorbeeld is de Ridammerhoeve 6 in het Amsterdamse bos. Dit geitenbedrijf is slechts acht ha groot maar ontvangt wel ruim 250.000 bezoekers per jaar. Het bedrijf bestaat uit een kaasmakerij, een kinderboerderij, een speeltuin en een educatie- en conferentieruimte. Op de boerderij lopen zo n honderd melkgeiten en ander vee rond. De geitenmelk wordt in de kaaskelder verwerkt tot Ridammerhoeve zuivelproducten en kaas. Al deze producten zijn in de boerderijwinkel en op het terras te koop. De Ridammerhoeve heeft zo n tien mensen in dienst. Almere heeft zelf ook een stadsgericht agrarisch bedrijf: de stadsboerderij. 7 De stadsboerderij pacht tijdelijk beschikbare grond van Almere en verbouwt er haar gewassen op of laat er vleeskoeien weiden. Het bedrijf zit op Landgoed Kemphaan en is vrij toegankelijk voor publiek. Iedere week wordt er een boerenmarkt gehouden met aanbieders uit de regio. De stadsboerderij verzorgt verder lessen voor schoolklassen en kookworkshops. Zeewolde kent binnen de dorpsgrenzen een zorgboerderij, een samenwerkingsverband tussen de stichting Mensen Met Mogelijkheden (een ouderinitiatief) en de zorgorganisatie Triade. De zorgboerderij bestaat uit een woning, kinderboerderij/gemengd boerenbedrijf, boerderijwinkel, theeschenkerij en midgetgolfbaan. In de boerderijwinkel worden niet alleen de eigen biologische producten verkocht, maar het biedt ook het assortiment van een natuurvoedingswinkel aan. Inrichting en beheer van groen De bewoners van Oosterwold zouden ook kunnen samenwerken bij particuliere inrichting en beheer van het groen. De gemeente Groningen en de Natuur- en Milieufederatie Groningen startten het initiatief Eetbare Stad. 8 Met Eetbare Stad is het voor bewoners mogelijk om in overleg met de gemeente een gezamenlijke moes-, fruit- of kruidentuin aan te leggen. De bewoners moeten zelf met een gemeenschappelijk idee komen. Samen met Eetbare stad wordt vervolgens een concreet plan uitgewerkt voor aanleg en onderhoud. Zo zorgt Eetbare stad dat bewoners in buurten waar fruitbomen 6 7
Stadsboerderij Almere Bioakker Zutphen komen snoeiles kunnen krijgen van een oud-fruitteler. Inmiddels zijn er ruim vijftig Eetbare Stadinitiatieven in de stad Groningen. Almere heeft haar eigen kenniskring buurt- en schooltuinen, die periodiek bijeenkomt. Deze kenniskring wordt gecoördineerd door Het Ontwikkelcentrum Stadslandbouw Almere (OSA).9 Het OSA werd in 2011 opgericht door CAH Vilentum, Witteveen+Bos, de Ontwikkelingsmaatschappij Flevoland en Wageningen UR om samenhang te brengen tussen bestaande en nieuwe initiatieven rondom stadslandbouw. Meer informatie over inrichting, beheer en organisatie van gezamenlijk groen biedt onder andere de organisatie Samentuinen van Velt (België).10 Samenwerkingsvormen Ketensamenwerking Een vergelijkbaar en al wat langer bestaand initiatief is de Bioakker,14 die een pluktuin voor leden midden in Zutphen heeft. Een samenwerking binnen één bedrijf biedt Villa Augustus in Dordrecht, een oude watertoren die omgebouwd is tot hotel-restaurant. In Villa Augustus eten nu gemiddeld zo n 400 mensen per dag. Een deel van de maaltijden komt uit de ca 1,5 ha grote tuin. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om als Vereniging van Eigenaren gemeenschappelijk een gebied te beheren. Het kan gaan om bijvoorbeeld een tuin, boomgaard, speelterrein of bos en water. We noemen dit een mandelig gebied. Ondernemers kunnen ook samenwerken in de keten om hun producten direct in de stad af te zetten, zonder tussenkomst van ketenpartijen. Oregional11 is een voorbeeld van een dergelijk initiatief van boeren, in de regio Nijmegen en Arnhem. De coöperatie verkoopt producten van de ongeveer twintig aangesloten leden, uit een gebied met een straal van vijftig kilometer rondom Nijmegen, rechtstreeks aan afnemers binnen de regio. Afnemers zijn bijvoorbeeld horeca- en zorginstellingen, maar ook bedrijfscateraars en winkels. Ook rondom Almere is een eerste stap gezet naar regionale samenwerking. Op een website presenteren de regionaal georiënteerde ondernemers (producenten en ketenpartijen) zich met hun producten.12 8 In Oosterwold is ook ruimte voor nieuwe samenwerkingsvormen tussen ondernemers en bewoners. Gosse Haarsma is sinds 2013 stadsboer van stadstuin Âsum in de nieuwbouwwijk De Zuidlanden in Leeuwarden.13 Deze tuin is ontwikkeld volgens het Community Supported Agriculture (CSA) systeem. Dit betekent dat een groep bewoners de boer in de buurt van een inkomen verzekert, zodat hij zijn producten kan produceren. Âsum teelt groenten, bloemen, kruiden en klein fruit. Als tegenprestatie mogen de leden hun groenten en fruit vers van het land oogsten. Stadstuin Âsum werkt met een zelfoogst. Je bepaalt dan zelf welke producten je meeneemt en wanneer. 9
Brooklyn Grange, New York UitJeEigenStad Rotterdam (foto Arjan Dekking WUR-PPO) Innovatieve concepten In de VS zijn bedrijven die commerciële daktuinen hebben, zoals Brooklyn Grange in New York. 15 Het bedrijf levert aan restaurants, staat op boerenmarkten, organiseert events en heeft een CSA met een 40-tal aangesloten leden. De unieke ligging met zicht op Manhattan is nadrukkelijk onderdeel van het business concept van het bedrijf. De glastuinder van ONZE 16 in Almere Buitenvaart biedt een uniek concept; volkstuintjes onder glas. Bedrijven en particulieren kunnen uit diverse pakketten kiezen, van alleen oogsten tot alles zelf doen. Er zijn steeds meer voorbeelden van bedrijven die zoveel mogelijk de gehele keten in eigen hand houden om zo rendabel en duurzaam te kunnen werken. Een sprekend voorbeeld is UitJeEigenStad 17 dat in 2012 haar locatie aan de Marconistrip in Rotterdam opende. Teelt, verwerking en verkoop vinden op één locatie plaats. Het bedrijf combineert glastuinbouw, aquaponics, buitenteelt, dierhouderij (kippen en vis) met een restaurant, winkel en ruimte voor vergaderingen en events. Het nog geen anderhalve ha grote bedrijf heeft tien mensen in dienst. Sluiten van kringlopen Stadslandbouw is ook een belangrijke schakel in de circulaire economie, het bijdragen aan het sluiten van kringlopen in Oosterwold. Het is al geen uitzondering meer dat boeren energie produceren uit groenafval en mest. In de Polderwijk in Zeewolde 18 leveren lokale ondernemers Poldergas, dat gebaseerd is op het vergisten van mest en andere biomassa. Het geproduceerde Poldergas wordt omgezet in duurzame elektriciteit en warmte. Reststromen in Oosterwold zouden gekoppeld kunnen worden aan productie van nieuwe grondstoffen, bijvoorbeeld de kweek van algen op reststromen als afvalwater. Algen vormen niet alleen een bron van veel eiwit, maar bevatten gemiddeld ook nog eens 20% koolhydraten en 10% olie. 19 Reststromen uit de sanitatie bevatten cruciale elementen voor de landbouw, zoals fosfaat. Het sluiten van deze kringloop vertraagt de uitputting van de wereldvoorraad aan fosfaat. Tijdelijke initiatieven Stadslandbouw hoeft zich niet altijd op een vaste plek te ontwikkelen. Stadsboeren kunnen tijdelijk beschikbare grond bijvoorbeeld locaties die voorlopig nog niet ontwikkeld worden benutten om gewassen te telen of dieren te houden. Op die manier kun je locaties aantrekkelijker maken voor toekomstige ontwikkelingen. Een voorbeeld is toekomstig bedrijventerrein Sterckwijck in Beugen (Noord Brabant). Het bedrijventerrein wordt tijdelijk verpacht aan de Agrarische Natuurvereniging (ANV) Groen Boxmeer. 20 De ANV zaait er tarwe en bloemenmengsels. Doordat de bloemen geplukt mogen worden, wordt een verbinding met de aanliggende woonwijk gemaakt. Tijdelijk beschikbare gronden kunnen ook commerciële bedrijven een kans bieden. UitJeEigenStad pacht op tijdelijke basis grond en gebouwen van de gemeente via woningbouwcorporatie Havensteder. Voor de komst van UitJeEigenStad was de locatie een in verval geraakt bedrijventerrein in de haven. Het bedrijf kan de locatie minimaal tien jaar gebruiken, daarna is het de bedoeling dat hier huizen komen. Voor Havensteder is deze constructie aantrekkelijk, omdat UitJeEigenStad nu al kleur en inhoud aan het toekomstige ontwikkelgebied geeft. 10 11
4. Stadslandbouw in Oosterwold Organische ontwikkeling Hoe de stadslandbouw in Oosterwold er straks uit gaat zien, is onbekend. Dat heeft te maken met de unieke manier waarop dit gebied in ontwikkeling wordt gebracht. Als pioniers op het gebied van zelfbouw en particulier opdrachtgeverschap hebben de gemeenten Almere en Zeewolde besloten om in Oosterwold ook de gebiedsinrichting aan het eigen initiatief overlaten. Dat wil zeggen dat de bewoners niet alleen zeggenschap over de eigen woning krijgen, maar ook over bedrijvigheid, wegen en paden, groen, water en de openbare ruimte. Daarom is niet te voorspellen in welk tempo Oosterwold zich zal ontwikkelen, net zo min als hoe het eindresultaat eruit zal zien. Met de keuze voor een organische ontwikkelingsstrategie nemen de gemeenten het toeval als uitgangspunt. Ontwikkeling naar stadslandbouw De gemeenten geven meer ruimte voor eigen initiatieven en doen nadrukkelijk zelf een stap terug. Dat wil echter niet zeggen dat ze geen ideeën hebben over de toekomst van Oosterwold. De visie en spelregels voor Oosterwold staan verwoord in een intergemeentelijke structuurvisie. Daarin wordt ook de keuze voor stadslandbouw verder toegelicht. De landbouw verandert van functie, het schakelt met producten en diensten om van de wereldmarkt naar een lokale oriëntatie. Dit kan invloed hebben op de schaal van het bedrijf maar hoeft niet. De diversiteit van de landbouw wordt alleen veel groter. Grootschalige landbouwbedrijven zullen er blijven. Maar er komen particuliere initiatieven, landgoederen, recreatie, zorg en vele andere vormen van landbouw bij, vergelijkbaar met de voorbeelden uit hoofdstuk 3. Het is de bedoeling dat ongeveer de 12 helft van het totale gebied gereserveerd wordt voor stadslandbouw. Concreet betekent dit dat elke ontwikkeling in Oosterwold moet worden omringd door een vrije zone voor wegen, groen, water en stadslandbouw. Daarbij komt dat de energievoorziening, wateropvang en kringlopen lokaal geregeld moeten worden; ook hierin doet de overheid namelijk een stap terug. Hier kan de landbouw een belangrijke rol spelen, als beheerder van de wateropvang, producent van energie of als afnemer van reststoffen. Deze ontwikkelingsstrategie maakt Oosterwold uniek. Nergens in de wereld dragen (stads)boeren op deze schaal bij aan de ontwikkeling van een nieuwe groene stad. Maar wat wel en niet zal werken is vooraf lang niet altijd te bedenken. Oosterwold wordt dan ook een broedplaats van experimenten. Zelf aan de slag? Misschien inspireert deze brochure je wel om zelf in Oosterwold aan de slag te gaan. Wellicht loop je al met een idee rond om iets met stadslandbouw te gaan doen, maar heb je nog geen grond. Dan kan de gebiedsregisseur voor Oosterwold helpen. De gebiedsregisseur kan je in contact brengen met grondeigenaren en ontwikkelaars die huizen willen ontwikkelen maar mogelijk niets met stadslandbouw hebben. Of omgekeerd, je wilt een woonconcept, buurt of landgoed in Oosterwold ontwikkelen maar de stadslandbouw overlaten aan iemand anders. Ook dan kan de gebiedsregisseur als verbindende partij optreden en je in contact brengen met mede-initiatiefnemers die de groene vingers hebben die je zoekt. 13
Wegwijs en wetten en regels Ook als het gaat om kennis is de gebiedsregisseur de verbindende schakel, bijvoorbeeld als je meer wilt weten over regelgeving, bestemmingsplannen en zo meer. Of je een kas wilt opzetten met visteelt en gewassen in een gesloten systeem inclusief een restaurant, of je scharrelvarkens wilt houden om te verwerken tot kwaliteitsworst onder lokaal label, je krijgt hoe dan ook met wetten en regels te maken. Naast de spelregels die specifiek voor Oosterwold gelden zul je aan landelijke en EU-regels moeten voldoen, bijvoorbeeld wat betreft hygiëne-eisen. De gebiedsregisseur kan je in contact brengen met de juiste deskundigen. Zoals gezegd is er geen blauwdruk van stadslandbouw in Oosterwold. Er is wel volop ruimte voor innovatieve ideeën en nieuwe concepten. Hiervoor bestaat zelden een pasklare uitwerking. Of iets uiteindelijk kan, werkt en mag ontstaat in samenspel met het gebied, zijn bewoners en de gebiedsregisseur. Noten 1 Veen, E.J., B., Breman en J.E. Jansma, 2012. Stadslandbouw. Een verkenning van groen en boer zijn in en om de stad. Wageningen UR, Lelystad 2012. 42 pp. 2 Remmers, G.G.A., 2011. City resilience; building cultural repertoire for urban farming in Almere. Urban Agriculture Magazine 25 (2011): 47-50. 3 Former, M., 2013. Almeerse Weelde, eten voor t oprapen. Uitgave Almeerse Weelde 95 pp. 4 Landgoed Hoeve Kraaiveld, Woudrichem (www.landgoedkraaiveld.nl) 5 Philips fruittuin, Eindhoven (www.philipsfruittuin.nl) 6 Ridammerhoeve, Amsterdam, (www.geitenboerderij.nl) 7 Stadsboerderij Almere (www.stadsboerderijalmere.nl) 8 Eetbare stad Groningen (www.eetbarestadgroningen.nl) 9 Ontwikkelcentrum Stadslandbouw Almere (OSA), (www.os-almere.nl) 10 Samentuinen, Velt, (www.samentuinen.org) 11 Oregional, Nijmegen-Arnhem, (www.oregional.nl) 12 Netwerk regionale ondernemers Almere, (www.lokaalvoedselalmere.nl) 13 Âsum, Leeuwarden, (www.asumstadstuin.nl) 14 Bioakker, Zutphen, (www.bioakker.nl) 15 Brooklyn Grange, New York (www.brooklyngrangefarm.com) 16 ONZE volkstuinen onder glas, Almere, (www.onzevolkstuinen.nl) 17 UitJeEigenStad, Rotterdam (www.uitjeeigenstad.nl) 18 Polderwijk, Zeewolde (www.essent.nl/content/particulier/producten/warmte/flevoland_zeewolde_polderwijk.html) 19 ACCRES, Lelystad (www.acrres.nl) 20 Agrarische Natuurvereniging (ANV) Groen Boxmeer (www.gelderlander.nl/regio/maasland/bloemen-en-tarwe-op-bedrijventerrein-sterckwijck-in-beugen-1.3766879) 14 15
Contact Landdroststraat 2 1315 RG Almere T (036) 547 18 94 E oosterwold@almere.nl Dit is een uitgave van de gemeenten Almere en Zeewolde. Februari 2014 Meer informatie www.maakoosterwold.nl 16 Ondanks dat zorgvuldig aan deze brochure is gewerkt, kunnen er onjuistheden of onvolledigheden in voorkomen. Daarom kunnen aan de inhoud van deze uitgave geen rechten worden ontleend.