-c -- Q)..c Ern rn c Q) ha Q) e c rgro d
........ HiLde van Xanten.... ~''P.u.:~
definitie van eenzaamheid N..., Eenzaamheid is een vaak gebruikt begrip, maar wat verstaan we er ~ onder? We kennen allemaal de spreuk 'eenzaam, maar niet alleen' en weten dus dat eenzaamheid niet hetzelfde is als zonder anderen zijn. Mensen met een drukke sociale agenda kunnen toch eenzaam zijn. Algemeen geaccepteerd en gebruikt is de definitie van Van Tilburg en De Jong Gierveld (2007J: Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit vanl bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen. Eenzaamheid is onvrijwillig, het is een ervaring van mensen en daarmee moeilijk van buitenaf waar te nemen. In vrijwel alle omstandigheden ervaren mensen dat eenzaamheid een negatieve impact heeft op de kwaliteit van leven. Op basis van onderzoek schat Van Tilburg dat ongeveer 30 procent van de Nederlandse bevolking eenzaam is. Daarbij gaat het om matig eenzaam. Binnen die groep is opnieuw een derde van de mensen ernstig eenzaam: ongeveer 10 procent van de volwassen Nederlandse bevolking. Dit zijn ongeveer 1 miljoen mensen en het betreft alle leeftijdscategorieën. Het is een fabel dat enkel ouderen eenzaam zouden zijn. Emotioneel en sociaal Van Tilburg en De Jong Gierveld [20071 maken onderscheid naar verschillende typen van eenzaamheid, waarbij zij zich baseren op het onderscheid dat Weiss maakte tussen emotionele en sociale eenzaamheid [1973J:
bij emotionele eenzaamheid is sprake van een subjectief ervaren gemis van een emotioneel hechte band en/of een intieme relatie met een partner of hartsvriend(in1. bij sociale eenzaamheid is er sprake van een subjectief ervaren gemis van betekenisvolle relaties met een bredere kring van mensen zoals kennissen, buren, collega's, mensen die dezelfde interesse delen in hobby of sport etc. Onderzoek laat zien dat emotionele eenzaamheid zwaarder weegt voor mensen dan sociale eenzaamheid; het is moeilijker om mee te maken en mogelijk ook moeilijker op te lossen. Een combinatie van emotioneel en sociaal beleefde eenzaamheid is het meest ernstig; in feite is er dan sprake van meervoudige eenzaamheidsproblematiek. (1) (1) :::J N llj llj 3 OT (1) ëi :E (1) CD :::J VI n OT llj "0 (1) :::J llj n OT CD a ël :::J a. Isolement Mensen in een sociaal isolement hebben weinig of geen betekenisvolle relaties [objectief vast te stellen] en zij voelen zich daarbij ook eenzaam [subjectief beleefd1. Zij kampen dus met meervoudige eenzaamheidsproblematiek. Ongeveer 6 procent van de Nederlandse bevolking behoort tot de sociaal geïsoleerden. Dit lot kan in principe iedereen treffen, maar onder bepaalde groepen mensen komt sociaal isolement vaker voor: ouderen en mensen met een lage economische status lopen meer risico en mensen van allochtone afkomst en mensen die gescheiden of verweduwd zijn, lopen nog iets meer risico op sociaal isolement IMachielse 20061. Het maken van een onderscheid tussen de verschillende vormen van eenzaamheid is nuttig als nagedacht gaat worden over effectieve interventies. Tevens biedt het handvatten om risicogroepen in beeld te krijgen.
eenzaamheid en de mores van de samenleving Prof. dr. Theo van Tilburg is als hoogleraar Sociologie en Sociale Gerontologie verbonden aan de faculteit Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam. In het kader van de Longitudinal Aging Study Amsterdam houdt hij zich bezig met onderzoek naar [veranderingen in] persoonlijke relatienetwerken en eenzaamheid onder ouderen. Uit de onderzoeken van Van Tilburg komt onder meer naar voren dat eenzaamheid niet specifiek voorbehouden is aan ouderen; de problematiek van eenzaamheid komt voor in alle leeftijdsgroepen en in alle lagen van de Nederlandse bevolking. Theo van Tilburg heeft meer dan dertig jaar ervaring in het doen van onderzoek naar eenzaamheid. Als jonge wetenschapper kon hij indertijd aan de faculteit Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam aansluiten bij prof. dr. Jenny de Jong Gierveld, de pionier van het eenzaamheidsonderzoek in Nederland. Samen met De Jong Gierveld publiceerde Van Tilburg het boek Zicht op eenzaamheid waarin op toegankelijke wijze een aantal belangrijke bevindingen uit het longitudinale eenzaamheidsonderzoek zijn weergegeven. Cl> Cl> :::J N Ol Ol 3 :T ~. c- ~ Cl> ro :::J (Jl n :T Ol -c Cl> :::J Ol n :T ro <b ël :::J c- Gedragingen van groepen mensen Eenzaamheid is bij uitstek een individueel gevoel. Echter, Van Tilburg is niet zozeer geïnteresseerd in de beleving van unieke personen. In de onderzoeken van Van Tilburg staan de bewegingen en gedragingen van bevolkingsgroepen centraal. Op basis van het (langdurig] volgen van grote groepen mensen kan een schets gemaakt worden van eenzaamheid in de context van de Nederlandse cultuur en de veranderende samenleving. Daaruit volgen overigens wel redelijk nauwkeurige schetsen van de individuele situaties van eenzaamheid. Van Tilburg: "Vergelijk het met trouwen. Dat gebeurt op basis van een individueel
besluit van personen. Maar ieder van ons neemt dit besluit in de context van de maatschappij waarin we op dat moment leven. Of we nu willen of niet, die context is in hoge mate van invloed op onze individuele besluiten. Dat werkt bij eenzaamheid net zo. De beleving van eenzaamheid en ook de inzet en het nut van interventies worden sterk bepaald door de mores van onze samenleving." w w Cijfers stabiel Ongeveer 30 procent van de Nederlandse bevolking is matig eenzaam. Vervolgens is ongeveer 10 procent van de bevolking ernstig eenzaam. In de publicatie Zicht op eenzaamheid worden deze cijfers onderbouwd en nader geduid. Er zijn onderzoeksgegevens verwerkt over een lange periode, ongeveer tot 2004. Is de situatie sindsdien veranderd? De aandacht voor eenzaamheid lijkt sterk toe te nemen. Is er mogelijk sprake van een explosieve groei van het aantal eenzamen? Voor Van Tilburg zijn er geen duidelijke aanwijzingen in die richting. Hij constateert, op basis van longitudinaal onderzoek, dat de cijfers min of meer stabiel blijven, ook internationaal. Uiteraard neemt de bevolking toe en is er mogelijk een stijging waarneembaar in absolute aantallen eenzame mensen. Maar gekeken naar mensen in min of meer dezelfde omstandigheden, gevolgd over een langere periode, is er vooralsnog geen sprake van een toename van eenzaamheid. Nederland: kampioen alleen wonen Dat betekent overigens niet dat de omstandigheden onveranderd zijn ten opzichte van pakweg twintig jaar geleden. Theo van Tilburg: "Een proces van individualisering is al vele jaren gaande. Een van de gevolgen daarvan is dat steeds meer mensen alleen wonen. Een belangrijk deel van de Nederlanders kiest daarvoor en zeker als je jong bent, is alleen wonen een gewenst perspectief en onze samenleving maakt deze individuele wens mogelijk. Opvallend is dat we dit ook zien bij senioren; anno 2010 is zelfstandig wonen voor vele ouderen een groot goed. Zij zijn gezonder en leven langer. Was voorheen het bejaardenhuis een veilige optie, tegenwoordig blijven ouderen liefst zo lang mogelijk in hun eigen woonomgeving, óók na overlijden van de partner. Maar op een gegeven moment kantelt het perspectief: je kiest tenslotte niet voor het overlijden van je partner en ook niet voor de gebreken die komen met het stijgen der jaren. Er vallen gaten in je familie- en vriendennetwerk en de ouderdom belemmert je in je maatschappelijke participatie. Met andere woorden, de alleenwonenden op leeftijd vormen een risicogroep. Ik moet dit wel meteen nuanceren: met behoorlijke zekerheid kunnen we dit vaststellen voor de 80-plus ouderen. Voor de 'jongere alleenwonende senioren is het verband minder duidelijk. Waarschijnlijk geldt voor hen wat voor ons allemaal geldt: ongeveer 10 procent
van de Nederlanders raakt ernstig eenzaam. Let wel, dat kunnen dus evengoed jonge mensen zijn." Tien procent ernstig eenzamen Die ernstig eenzamen zijn een moeilijk op te sporen groep en onderzoekers krijgen hen niet gemakkelijk in beeld. Theo van Tilburg: "Ernstig eenzaam is een heel specifieke problematiek veroorzaakt door een veelheid van factoren. Mensen kampen tegelijkertijd met een stoornis of aandoening en daaropvolgende sociale problemen. Denk aan combinaties van slecht zelfbeeld, gevoelens van depressiviteit of andere psychiatrische problemen, ruzie, ziekte of overlijden in de familie, geen werk, financiële problemen enzovoort. Juist omdat er tal van factoren een rol kunnen spelen en ook omdat de achtergronden en omstandigheden zo anders kunnen zijn, is niet alleen het vinden van deze mensen ingewikkeld. Het aanbieden van passende interventies is minstens zo moeilijk." Moeizame match probleem-interventie Van Tilburg: "We kennen veel verschillende interventies, in het welzijnswerk maar ook breder. Uit onderzoek blijkt dat lang niet alle interventies het gewenste resultaat hebben. We onderscheiden verschillende typen van eenzaamheid en dit onderscheid wordt steeds meer gemeengoed in het werkveld. Mogelijk mede daardoor slaagt men er behoorlijk goed in om eenzame mensen in het vizier te krijgen. Dit vind ik opvallend en het stemt positief. Maar vervolgens zijn veel interventies gericht op het eerste contact maken met andere mensen. Dat hoeft niet fout te zijn. Zo lang je maar wéét dat je er de eenzaamheid niet mee oplost. Eenzaamheid wegnemen heeft te maken met het aangaan van betekenisvolle relaties; daar is meer, of iets anders, bij nodig dan nieuwe mensen ontmoeten. Dan heb je het over gevoelens uiten, ervaringen delen, samen vertrouwen opbouwen. Een herkenbaar voorbeeld is de oudere man of vrouw die recent verweduwd is. Ja, deze persoon is eenzaam en dat kan ook lang voortduren, gemiddeld zo'n vijf jaar. Het aanbod is vaak het aanreiken van contactmogelijkheden, bijvoorbeeld via huisbezoek of een cursus. Maar is dit de goede match? Deze mensen zijn (meestal! niet contactarm en hun contacten zakken niet naar een onaanvaardbaar niveau. Het probleem zit ergens anders. Hun vertrouwenspersoon is weg en die vervang je niet met een huisbezoek. Met andere woorden: het eenzaamheidsprobleem ligt niet in het gebrek aan sociale contacten in brede zin. Je interventie moet dus niet daarop gericht zijn. "Moet je mensen dan gaan ondersteunen bij het vinden van een nieuwe vertrouwenspersoon? "Dat kan", zegt Van Tilburg, "maar mensen moeten daar wel aan toe zijn. Dat is veelal echt maatwerk en dat is lastig. Maar laten we eerlijk wezen: waarom zou het gemakkelijk moeten zijn? Als het oplossen van het eenzaamheidsprobleem Cl) Cl) ::> NOl Ol 3 :::T Cl) 0.. :E Cl) ro ::> lil n :::T Ol -c Cl) ::> Ol n :::T.., ro <.C Cl ::> 0..
gemakkelijk was, dan deden mensen het zelf wel. Overigens dóen mensen ook veel zelf; laten we dat vooral constateren. Lid worden van een club of activiteiten bezoeken in het wijkcentrum... Dergelijke dingen bedenken mensen zelf wel. Als professional moet je dus andere dingen doen. Verder komt gelukkig steeds meer het besef dat kritisch gevolgd moet worden of ingezette interventies echt effect hebben. Want dat moet je je natuurlijk óók afvragen. Niet elke goed gekozen activiteit is een succesvolle activiteit en vaak weet je niet zo precies of de eenzaamheid verminderd is door de interventie of door andere factoren." w U1 Toekomstperspectief Bij de aanpak van eenzaamheid pleit Van Tilburg voor hard werken, nauwkeurig vooronderzoek en zorgvuldig kijken naar de match doelgroep, doelstelling en interventie. Daarbij is hij overtuigd van het effect van langdurige inzet. "Effectieve interventies zijn vaak langdurige en/of intensieve interventies", aldus Van Tilburg, "en dat klopt ook eigenlijk wel. Een zekere mate van intensiteit is nodig, wil je mensen diepgaander met elkaar in contact brengen. Als één van de best practices noem ik het Escfape-project waarbij ernstig zieke mensen, soms aan bed gekluisterd, via e-mail en internet, maar vooral ook via structurele begeleiding, weer contact maken met de wereld. De begeleiding was niet eens altijd fysiek nabij; veel gebeurde op afstand in de vorm van een (technischel helpdesk. Het project was duur maar succesvol." Van Tilburg bevestigt dat er in de praktijk beperkt geld is voor langdurige inzet of ondersteuning. ''Vaak is er subsidiegeld voor een project en dat is van beperkte duur. Voor het volhouden is er aansluitend geen geld." Experimenteren met slimme ICT Aan de VU experimenteert Van Tilburg momenteel met de inzet van slimme ICT. Intensieve begeleiding is immers erg kostbaar en lang niet alles kan opgelost worden met de inzet van vrijwilligers [mochten die al te vinden zijn!. Slim gebruik van ICT gaat verder dan het gebruiksvriendelijk aanbieden van de communicatie- en communitymogelijkheden. Denk aan Hyves of Facebook, maar ook aan Skype of andere al bestaande interactiviteit. Van Tilburg wil een stap verder gaan. 'Wij zijn geïnteresseerd in de ontwikkeling van programma's waar mensen, in aansluiting op hun eigen leefwereld en ervaringen, een interventie op maat krijgen aangeboden. Dat kan online hulpverlening zijn, bijvoorbeeld via een goed interactief programma, maar dat kunnen ook cursussen zijn. Denk aan een vriendschapscursus met gezamenlijke bijeenkomsten ondersteund door een online dienstverlening waarbij mensen contact kunnen leggen met anderen, op basis van een match van profielen. De inzet
moet heel persoonlijk gericht zijn, in aansluiting op wat mensen zelf weten en kunnen. One size fits all is niet effectief." De VU werkt aan dergelijke slimme IeT op twee thema's: eenzaamheid en beweging. Aan de hand van het thema beweging schetst Van Tilburg waar hij naartoe wil: "Je hebt een intelligenter programma nodig dan een druk op de knop waarna het tv-programma Nederland beweegt start. Dat programma biedt geen maatwerk. Het tempo van de aangeboden oefeningen kan te hoog zijn, misschien kan iemand niet staan, of mogelijk wenst iemand moeilijker oefeningen. Het gaat ons om het aansluiten bij individuele behoeften. Gelukkig worden we geholpen door de technische ontwikkelingen: apparatuur zoals een geïntegreerde tv/computer met een zeer gebruiksvriendelijk touchscreen wordt straks betaalbaar voor een grote groep mensen. Ontwikkelingen gaan snel. Wij dachten na over de ontwikkeling van een grote 'jphone' afgestemd op de behoeften van ouderen. Met de ipad is zo'n product nu eigenlijk al commercieel op de markt. Dat is positief. " w ex> Grote werkende generatie Van Tilburg constateert dat een aantal mensen anno 2010 meer toegerust zijn om problemen te lijf te gaan. Veel Nederlanders hebben een hogere opleiding genoten en meer mensen, vooral vrouwen, hebben werkervaring opgedaan. Van Tilburg: "Via werk bouw je tal. van [sociale] vaardigheden op. Dit zijn belangrijke indicatoren bij het hebben en houden van vrienden op latere leeftijd, ook als je niet meer werkt. Je zou dus kunnen zeggen dat méér mensen in de afgelopen jaren, via opleiding en werk, de kans hebben gekregen om contactvaardigheden op te doen." Voor Van Tilburg is het logisch om juist nauwkeurig te kijken naar mensen in de aanloop naar hun pensioen. Dat kan immers een kwetsbaar moment zijn. "Het denken over werk is de afgelopen jaren drastisch gewijzigd. Stoppen met 65 jaar of nog eerder is niet meer aan de orde; feitelijk is werk nóg belangrijker geworden in onze samenleving en dat gaat voor veel mensen 24 uur per dag door. Met alle communicatiemiddelen is de scheiding tussen werk en privé niet meer zo scherp. Meer dan tevoren is werk de manier om levensvervulling te zoeken. Dit heeft een impact op de (jongel ouderen van nu. Mensen die tegenwoordig pensioneren, slagen er beter in om werkcontacten langer in het netwerk te houden. Bij voorgaande generaties zagen we op dezelfde leeftijd al een teruggang in contacten. Dat is interessant. Hoe dit op den duur uitpakt, gerelateerd aan eenzaamheid en isolement, dat weten we nog niet." Echte preventie ligt gevoelig In een samenleving waar werken centraal staat, ligt de lat tamelijk hoog. Er worden hoge eisen aan je gesteld en wil je je goed handhaven,
dan dien je te beschikken over veel verschillende competenties. Heb je die niet, dan loop je risico op eenzaamheid of isolement. Dat gevaar dreigt overigens ook voor de workaholics die, alle vaardigheden ten spijt, weinig investeren in een leven naast het werk. Van Tilburg: "Die workaholic is redelijk gemakkelijk te benoemen. Maar hoe vinden we nu alle andere mensen die in de gevarenzone komen? We kunnen reeksen van latente risico's vaststellen en mensen zouden in die zin preventieve maatregelen kunnen treffen. Maar niet iedere kwetsbare burger wordt op de proef gesteld. En niet iedereen is gelukkig met een bewust opgebouwd heterogeen netwerk, als een soort verzekering tegen eenzaamheid. En bovendien, weet jij van jezelf of je eenzaam zult worden, bijvoorbeeld na overlijden van je partner? En ben je vervolgens bereid om je, nog tijdens je gezamenlijke leven, voor te bereiden op dergelijke risico's? Dat zou echte preventie zijn. Maar de wereld steekt zo niet in elkaar en mensen willen er liever niet op die manier over nadenken." ~ Terugtrekkende overheid In de huidige samenleving heeft het gevoel van het individu centraal zich sterk genesteld in onze opvattingen en levenswensen, maar ook in de wetgeving (WMO) en de rol die we de overheid toebedelen in ons dagelijks leven. Individualisering is meer dan een proces waar mensen zelf keuzes maken; het gaat ook om verantwoordelijkheid nemen voor je eigen leven. De overheid faciliteert dit en dat is ook gewenst. Maar er is ook een keerzijde: er zijn mensen die de verantwoordelijkheid niet aankunnen, door persoonlijke tekortkomingen, omdat zij gegeseld zijn door het leven of door een combinatie van deze factoren. Eenzaamheid, en in het ergste geval sociaal isolement, kan een van de gevolgen zijn. f1) f1) ::J N QJ QJ 3 ~ ~. 0. :E f1) ro ::J til n ~ QJ "0 f1) ::J QJ n ~ ro.., <0 a ::J 0.
Projecten eenzaamheid, do's & don'ts Bereid je goed voor en beschrijf zorgvuldig je doelstelling, doelgroepen en de mogelijk passende interventies. Maak daarbij gebruik van de kennis die landelijk beschikbaar is. Beter goed 'gejat' dan slecht 'verzonnen', Er zijn veelgeroemde en desondanks weinig nagevolgde projecten. Volg je een project van elders na, bekijk dan zo zorgvuldig mogelijk wat er gewerkt heeft voor wie en waarom dan. Neem niet vanzelfsprekend aan dat een optimale match elders ook in jouw setting wel zal werken. Maak zo mogelijk gebruik van de databanken van MOVISIE en Vilans. Neem de tijd om na te denken, ook tijdens je project. Welzijnswerk kent veel doeners en dat is goed. Maar bij eenzaamheidsproblematiek hebben we ook denkers nodig. Wees je daarvan bewust en maak daarvoor tijd/geld vrij. Ga voor maatwerk, gekoppeld aan langdurige inzet. Denk niet dat de problematiek vlot op te lossen is. Resultaten boeken bij eenzaamheidsproblematiek is op de eerste plaats een kwestie van volhouden. Is er enkel geld of draagvlak voor een project van drie maanden of een half jaar? Pas daar dan je doelstellingen op aan.