41e jaargang nr oktober 2016

41e jaargang nr. 318 - - 20 oktober 2016 Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024-64 199 29 www.njrs.nl info@njrs.nl Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Wat we gemist hebben? Dit fantastische mooie noorderlicht. Was helaas niet in Nederland te zien maar wel in het noorden van Noorwegen.. INHOUD: Twee taikonauten naar het ruimtestation Tiangong 2 gelanceerd... 3 OSIRIS-REX sonde op weg naar planetoide Bennu... 5 ROSETTA OP KOMEET 67P neergestort... 6 Philae op komeet 67P gefotografeerd... 8 ISS... 9 China's Tiangong 1 keert terug naar de aarde... 13 Marsnieuws met o.a. de landing van EXOMARS op de rode planeet... 16 Zeer zoute ondergrondse oceaan op Pluto... 19 Oceaan van vloeibaar water op maan Dione... 20 Wat er aan de sterrenhemel te zien is... 22 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde... 23 Supermaan op komst... 23 Pagina 2

Jing Haipeng (l) en en Chen Dong (r) in hun ruimtepakken kort voor hun vertrek naar het lanceerplatform. TWEE TAIKONAUTEN NAAR RUIMTESTATION TIANGONG 2 GELANCEERD Het was nog donker toen de twee militaire piloten, commandant Jing Haipeng en vluchtingenieur Chen Dong, in de Shenzhou 11 klommen. En terwijl de zon zijn ochtendgloren aankondigde, lieten de taikonauten boven op de 55-meter hoge Long March 2F raket in de Gobi woestijn gelegen lanceerbasis Jiuquan onder zich om naar het Chinese ruimtestation te vliegen. De gehele lancering op zondag 16 oktober was live op radio en televisie te volgen. De start en de vlucht verliep vlekkeloos en al snel werd de reddingsraket afgeworpen en amper drie minuten later had de eerste rakettrap met zijn vier hulpraketten zijn werk gedaan. Toen was het de beurt aan de tweede rakettrap om de 8-ton zware Shenzhou 11 in een baan om de aarde te brengen. Er waren nauwelijks tien minuten verstreken toen het ruimtevaartuig met zijn bemanning al om de aarde draaiden. De zonnepanelen werden uitgeklapt en de reis van twee dagen naar Tiangong 2 kon beginnen. Voor Jing Haipeng was dit zijn derde ruimtevlucht. De 49-jarige gevechtspiloot vloog al eerder in de Shenzhou 7 in 2008,en in de Shenzhou 9 in 2012. Met 15 dagen in de ruimte mag hij zich al op enige ervaring bogen. Hij vond zich nog maar een beginneling vergeleken met de ruimtevaarders uit de V.S., Rusland en Europa, die al honderden dagen op hun naam hebben staan. Voor de 37-jarige Chen Dong, eveneens in dienst van de Chinese luchtmacht, is dit zijn eerste ruimtevlucht. Hij wil genieten van elke seconde in de ruimte, China zien vanuit de ruimte, werken aan diverse experimenten, een dagboek bijhouden en kijken naar de foto's van zijn familie en van zijn mederuimtevaarders. In totaal zullen zij 33 dagen in de ruimte verblijven, waarvan 30 dagen in de 18-meter lange Tiangong 2, dat op een hoogte van 393 kilometer om de aarde draait. Voordat de koppeling plaatsvindt, zal vanuit het ruimtestation een kleine microsatelliet, genaamd Banxing 2, naast het ruimtestation gebracht worden. Een camera aan boord zal tijdens negen manoeuvres van het koppelen en het ruimtestation maken. Die koppeling vond twee dagen later plaats. Pagina 3

Chen Dong (l) en Jing Haipeng (r) salueren vanuit hun capsule vlak voor hun vertrek Het toestel arriveerde op dinsdagavond 18 September te 21.31 uur Nederlandse tijd bij het ruimtestation. De koppeling geschiedde geheel automatisch. Nadat de luiken grondig op luchtdichtheid waren gecontroleerd, konden deze worden geopend en zweefden de taikonauten de Tiangong 2 binnen om er de komende 30 dagen vele (medische) testen en experimenten uit te voeren. Een bijkomstig feit is dat Jing tijdens zijn verblijf zijn vijftigste verjaardag viert. De komende maand staan er tal van experimenten op het programma. Vooral op medisch gebied. Hoe gedraagt het lichaam zich in microzwaartekracht? Welke veranderingen treden erin op? Hoe sterk is de botafbraak en hoe gebeurt dat? Medici willen ook meer te weten komen over spierverzwakkingen. Ook willen zij meer duidelijkheid over de vochtverplaatsingen. Ook het functioneren van het hart krijgt extra aandacht. Hiervoor zijn diverse instrumenten en apparatuur aan boord Allemaal voorbereidingen voor het lanceren van het ruimtestation over een aantal jaren en dat langdurig bemand zal worden. Zoals het er nu naar uitziet het enige ruimtestation, want dan is er een einde gekomen aan het ISS. De V.S. willen er geen geld meer insteken en Rusland kan het niet betalen. Pagina 4

OSIRIS-REX SONDE OP WEG NAAR PLANETOIDE BENNU Met succes lanceerde NASA een ruimtevaartuig naar planetoïde Bennu op vrijdag 9 september Het moet daar bodemmonsters nemen en die veilig op de aarde afleveren. Wetenschappers verwachten daar ongerept materiaal aan te treffen uit het vroege zonnestelsel. Organisch materiaal dat tot de primitiefste vorm van leven heeft geleid. Probleemloos ging de Atlas5 van start vanaf lanceerbasis Cape Canaveral om de Origins Spectral Interpretation Resource Identification Safety Regolith Explorer (OSIRIS-REX) richting Bennu te schieten. Een reis die heen en terug zeker zeven jaar zal duren. Geen goedkoop project. NASA heeft hiervoor een bedrag van 800 miljoen dollar uitgetrokken. Vier minuten na liftoff was de onderste raket leeggebrand en was het de beurt aan de Centaur bovenste rakettrap. Die had acht minuten nodig om de sonde in een parkeerbaan om de aarde te brengen. Vervolgens waren er zeven minuten nodig om het ruimtevaartuig aan zijn reis naar de planetoïde te schieten. Eenmaal dat hemellichaam bereikt, zullen raketmotoren voor de afremming van de snelheid zorgen en het in de juiste baan om Bennu brengen. Daarvoor is niet veel brandstof nodig gezien de geringe aantrekkingskracht. Het zal gedurende drie jaar om Bennu blijven draaien, die pas 17 jaar geleden werd ontdekt. Op ongeveer 1000 meter hoogte zal het zijn omloopbanen beschrijven en dat betekent dat er haarscherpe en gedetailleerde opnames van het oppervlak gemaakt zullen worden. Bennu heeft 437 aardse dagen nodig om een omloopbaan om de zon af te leggen. In 4,3 uur draait het eenmaal om zijn as. Eens in de zes jaar komt het heel dicht bij de aarde. Het zou met onze planeet kunnen botsen in de 22e eeuw en wel in 2175 of 2199. De bedoeling is da de lander ongeveer 2 kg van het oppervlaktemateriaal verzamelt. Het schijnt er naar uit te zien dat dit hoofdzakelijk gravel zal zijn. De terugkeercapsule moet volgens de huidige berekeningen op 24 september 2023 hangende aan een parachute neerkomen in Utah Test en Training Range, gelegen ten westen van Salt Lake City. Daarna kan een deel van de kostbare lading bestudeerd worden. Met andere porties zal dat steeds, zoals dat ook met de maanstenen gebeurde, telkens na vele jaren gebeuren. Pagina 5

ROSETTA OP KOMEET 67P NEERGESTORT Na ruim twaalf jaar is er een einde gekomen aan ruimtesonde Rosetta. Gecontroleerd stortte het toestel van ESA op vrijdagmiddag 30 september te 13.30 uur Nederlandse tijd neer op komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko. Tot vlek voor de inslag stuurde het toestel nog gedetailleerde foto's van de komeet naar de aarde. stikstof-, zwavel- en koolstofverbindingen aangetroffen. Komeet 67P gefotografeerd op 8,9 kilometer hoogte Komeet67P gefotografeerd door Rosetta op 22,9 kilometer hoogte Rosetta kwam na meer dan 6 miljard kilometer vliegen, tien jaar na het vertrek van de aarde, in augustus 2014 aan op de plaats van bestemming. Drie maanden later zette het een landingstoestel, genaamd Philae, af op de komeet. Dat was een unieke prestatie, maar de landing ging niet helemaal goed. De Philae stuiterde en kwam op een andere plek terecht dan de bedoeling was. Hij stond in de schaduw tegen en rotswand in de regio Abydos en daardoor haperde de verbinding en na twee dagen viel de verbinding weg. Sindsdien is er maar heel eventjes contact geweest. Desondanks leverde de missie enkele belangrijke ontdekkingen op. Zo vonden de wetenschappers cruciale bouwstenen die het leven op aarde mogelijk maakten. Ook ontdekte Rosetta zuurstofmoleculen in gaswolk die uit de komeet kwam. Daarnaast werd waterdamp, koolmonoxide en diverse Begin september bleek uit verzamelde informatie van Rosetta dat klonten stof de basis vormen van kometen en planeten. Bestaande theorieën die zeggen dat kleine stofdeeltjes samensmelten en zo uiteindelijk planeten en kometen vormen, werden hiermee bevestigd. Philae stuurde zijn informatie door via de Rosetta naar de aarde. In juli van dit jaar gaf ESA Philae definitief op. De energie van de komeetlander was op. De verkenner had daarvoor al maandenlang niets meer van zich laten horen. Eerdere wanhoopspogingen liepen op niets uit. Bij het begin van de Rosetta-missie was al duidelijk dat de komeetjager niet eeuwig gegevens kon blijven doorsturen De ruimtesonde draaide om de komeet en nam steeds meer afstand tot de zon. De zonnepanelen leverden daardoor steeds minder energie voor het doorsturen van de gegevens. In totaal heeft het ruimtevaartuig zo'n 80.000 foto's naar de aarde gestuurd. Pagina 6

In 2014 overwoog ESA nog om Rosetta in een staat van winterslaap te brengen. De ruimtesonde zou zich over vijf jaar namelijk weer dichter bij de zon bevinden en zou dan in theorie weer metingen kunnen verrichten. Maar de kans was groot dat de apparatuur aan boord tegen die tijd niet meer zou werken door de grote temperatuurschommelingen en straling in de ruimte. Daarom besloot ESA vanuit ESOC in Darmstadt gecontroleerd te laten neerstorten. Dat gebeurde met een snelheid van 3,2 kilometer per uur. De vier kilometer brede zeer poreuze komeet 67P met een lage zwaartekracht, draait in een sterk ellipsvormige baan elke 6,5 aardse jaren om de zon. Momenteel bevindt dit ijslichaam voorbij de baan van planeet Jupiter Rosetta op 5,8 kilometer boven de komeet De laatste foto die Rosetta overseinde op 20 meter hoogte boven de komeet Pagina 7

PHILAE OP KOMEET 67P GEFOTOGRAFEERD Daar ligt hij dan, in een scheur van de komeet 67P. Helemaal in het donker. Op een plek waar geen zonlicht bij kan komen en dus is het ook geen wonder dat de batterijen niet door de zonnepanelen opgeladen konden worden. De foto is door ESA's Rosetta gemaakt voordat het een maand later op de komeet neerstortte. Op de foto is goed te zien dat het toestel op zijn kant ligt Pagina 8

Aan het ISS gekoppeld links een Sojoez en rechts een Progress IN 2017 MINDER RUSSEN IN DE RUIMTE De Russische ruimtevaartorganisatie Roscosmos heeft besloten met ingang van maart 2017 minder kosmonauten naar het ISS te sturen. Als reden werd opgegeven om op de kosten te besparen totdat er een nieuw Russisch ruimtelaboratorium aan het ruimtestation is gekoppeld. Dat segment heeft de naam Multipurpose Laboratory Module {MLM} of Nauka, het Russische woord voor 'wetenschap'. De lancering van de MLM met een Proton raket is al meerdere malen uitgesteld. De laatste keer in 2013. Toen werden er gebreken gevonden in het aandrijfsysteem. Naar verwachting zal de MLM eind 2017 of begin 2018 naar het ruimtestation vertrekken. Kort ervoor zal de Pirs luchtsluis van het ISS ontkoppeld en weggeschoten worden. De Pirs zit momenteel aan de Zvezda module met andere woorden het nieuwe laboratorium komt op die plek. Managers van Roscosmos overwegen hun nieuwste modules van het ISS te verwijderen, wanneer in 2024 het ruimtestation zijn 'pensioenleeftijd' heeft bereikt en zoals het er nu naar uitziet, wordt opgegeven. Kosmonaut Sergey Krikalev staat de pers te woord op het IAU in Mexico Pagina 9

De bemanning van het ruimtestation bestaat normaal uit zes personen: drie Russische kosmonauten, twee Amerikaanse astronauten en een ruimtevaarder van een andere deelnemende partners uit Japan, Europa en Canada. Met twee kosmonauten volgend jaar kan het aantal Progress bevoorradingsschepen van vier naar drie teruggebracht worden. Er komen wel twee zitplaatsen vrij en wie op die stoelen mag plaatsnemen, wordt een punt van onderhandelen, heeft kosmonaut Krikalev laten weten. Zodra de MLM aan het ISS is gekoppeld, zal het aantal Russen naar drie vermeerderd worden. Krikalev wist op Het IAU congres in Mexico ook nog te vertellen dat twee kosmonauten tijdelijk genoeg zijn voor het onderhoud en het doen van wetenschap. Astronaut Gerstenmaier van de V.S. heeft al laten weten totaal geen discussies te willen voeren over het invullen van die lege stoel. In 2018 zullen er meer commerciële capsules van de V.S. naar het ISS vliegen. Zij willen hun segment naar vier personen uitbreiden. Per expeditie zullen er dan zeven personen in het ISS verblijven. BEMANNING MET SOJOEZ MS- 02 NOG NIET VERTROKKEN Op 17 september maakte de Russische ruimtevaartorganisatie bekend dat de lancering van de Sojoez MS-02 met haar bemanning de kosmonauten Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko, en de Amerikaan Shane Kimbrough voor onbepaalde tijd was uitgesteld. Als oorzaak werden enkele technische problemen zijn De bemanning voor de Sojoez MS-02 v.l.n.r. Shane Kimbrough, Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko Het vertrek had op 23 september moeten plaatsvinden om twee dagen later aan het ISS te koppelen. Intussen zijn we nu bijna een maand verder en over een nieuwe vertrekdatum is nog niets bekend. Kennelijk is het probleem dat tijdens het testen op de lanceerbasis Baikonoer werd ontdekt nog niet opgelost. Sojoez MS-02 in de testhal Pagina 10

Het ruimtestation is momenteel bemand door de bemanning van de Sojoez MS-01, te weten de Rus Anatoly ivanishin, de Amerikaan Kate Rubins en de Japanner Takuya Onishi. De bedoeling is dat zij op 30 oktober naar de aarde terugkeren. De lancering van de Sojoez MS-03 staat gepland voor 15 november. Aan boord zijn dan de Rus Oleg Novitskij, de Europeaan Thomas Pesquet en de Amerikaan Peggy Whitson. Enkele minuten later kwam het onbemande ruimtevrachtschip Cygnus in een baan om de aarde. Nog binnen twee uren na liftoff ontvouwden zich de zonnepanelen van de Cygnus, die naar gewoonte van Orbital ATK de naam van een overleden astronaut had gekregen "S.S. Alan Poindexter, een shuttleastronaut die in 2012 stierf bij een ongeluk. ANTARES MET CYGNUS TERUG IN DE RACE Na een mislukte lancering op 28 oktober 2014, kon Orbital ATK op maandag 17 oktober weer een Antares raket van start laten gaan. Minder dan vier seconden voor liftoff werden even de twee Russische RD-181 motoren ontstoken. De computers checkten razendsnel of alles in orde was. Het lanceerteam nam vijf minuten de tijd om er zeker van te zijn dat alle systemen werkten. Dat bleek het geval te zijn. De Antares raket op weg naar het lanceerplatform Cygnus OA-5 In het onbemande ruimtevrachtschip (missie OA-5) bevindt zich 2342 kg aan materialen, 498 kg aan experimenten, 585 kg aan eten en drinken en 1023 kg aan onderhoudsmateriaal voor het ISS. Twee dagen later arriveerde het vaartuig bij het ISS. De ruimtevaarders Kate Rubins en Takuya Onishi bedienden de 17-meter lange robotarm om de Cygnus aan de Unity module te koppelen. Over ongeveer een maand zal het vol afval het ISS verlaten en tijdens de terugkeer in de dampkring boven de Stille Oceaan grotendeels verbranden. De bemanning in het ruimtestation was zeer verheugd met de geslaagde lancering. Twee mislukkingen om voorraden af te leveren waren hieraan vooraf gegaan, een Falcon 9 en een Antares raket. De raket steeg op van de oostkust van Virginia. Na drie en een halve minuut was de eerste trap, met de motoren die ook in de Atlas 5 en de Angara raketten gebruikt worden, leeggebrand en kon deze Oekrainse raket worden afgeworpen. De tweede rakettrap, de Castor 30XL, werd voor de eerste keer gebruikt en verhoogde de snelheid van de Antares raket in ongeveer drie minuten naar ongeveer 8 km per sec. Pagina 11

SOJOEZ MS-02 NAAR ISS VERTROKKEN Een beschadigde kabel achter de zitplaatsen van de bemanning in de central commando module, was er de oorzaak van dat de Sojoez MS-02/48S een maand te laat van start ging. Op woensdag 19 oktober was het dan toch zover. In de capsule zaten in het midden commandant de Rus Sergey Ryzhikov, links van hem vluchtingenieur de Rus Andrey Borisenko met de Amerikaan Shane Kimbrough rechts van de commandant. Het aftellen verliep voorspoedig, gevolgd door een vlekkeloze start. Aangezien er voor de tweede keer een vernieuwde Sojoez werd gebruikt, ging ook deze vlucht twee dagen duren. Bij de volgende zal die reis weer in zes uur uitgevoerd worden. Voor de Amerikaan betekende deze reis beduidend minder comfort dan zijn ruimtevlucht in de space shuttle waarin hij al eerder vloog. Nu moest hij meer dan vier uur met opgetrokken knieën zitten (bijna tegen de borst). Verloopt de vlucht volgens plan, zoals altijd, dan bereikt het toestel het ISS op vrijdag 21 oktober. Er vindt dan een automatische koppeling plaats aan de Poisk module. Kimbrough heeft tijdens zijn ruimtevluchten in de space shuttle missies twee ruimtewandelingen gemaakt. Doe komen goed van pas tijdens het vervangen van de zes batterijen aan de Japanse HTV. Expeditie 49 met v.l.n.r. Shane Kimbrough (V.S.) en de Russen Sergey Ryzhikov en Andrey Borisenko De neuskegel wordt over de Sojoez MS-02 geschoven Pagina 12

CHINA'S TIANGONG 1 KEERT TERUG NAARDE AARDE Het Chinese ruimtestation Tiangong 1 verliest hoogte en komt daardoor steeds dichter bij de aarde. Volgens berekeningen zal het ongecontroleerd in het najaar van 2017 in de dampkring terecht komen en ten gevolge van de wrijvingshitte vrijwel geheel verbranden. Slechts enkele kleinere stukken zullen in de zee neerstorten. De lancering van de Tiangong 1 gebeurde op 29 september 2011. De Chinezen hoopten op een levensduur van twee jaar, maar het zal zo'n zes jaar worden. Momenteel draait het op een hoogte van ongeveer 370 kilometer om de aarde. Maar het verliest elke dag 100 meter aan hoogte. Tijdens de lancering woog het toestel ongeveer 8,5 ton. Het verbruikte voornamelijk brandstof tijdens de zes koppelingsmanoeuvres met inbegrip van de Shenzhou 8, 9 en 10. De Shenzhou 8 voerde de eerste onbemande testen uit in november 2011. De twee latere vluchten, de Shenzhou 9 en 10, waren wel bemand in juni 2012 en juni 2013. Telkens waren er drie taikonauten gedurende twee weken aan boord. De Tiangong 1, hetgeen in het Chinees 'hemels paleis' betekent, heeft de afmeting van een autobus met een lengte van 10,4 meter en een breedte van 3,4 meter. Wanneer het gevaarte naar beneden komt, is dat een van de zwaarste ongecontroleerde objecten. In 1979 stortte de Amerikaanse Skylab neer. Van het 100 ton wegende ruimtestation doorstonden ongeveer 10 tot 40 procent aan brokstukken de tocht door de dampkring. Hiervan kwamen diverse delen in Australië terecht. De Tiangong 1 zal naar verwachting in strook tussen 43 graden noorder- en zuiderbreedte in de atmosfeer binnendringen. Slechts enkele zwaardere delen zullen in de zee neerstorten. Tiangong 1 INDIA LANCEERDE 8 SATELLIETEN Een PSLV raket (Polar Satellite Launch Vehicle) bracht op maandag 26 september met succes acht kunstmanen in een baan om de aarde. Deze 37e vlucht van een PSLV raket (ditmaal voorzien van zes hulpraketten) vertrok vanaf de lanceerbasis Satish Dhawan. Na het afstoten van de hulpraketten had de eerste trap na twee en een halve minuut ook zijn werk gedaan. Op dat moment was een snelheid bereikt van 6,3 km per seconde. ScatSat 1 De eerste kunstmaan die in een baan om de aarde kwam, was de Indiase ScatSat 1 met een gewicht van 371 kg. Het is uitgerust met diverse radars voor het volgen van cyclonen en andere zware stormen. Deze kunstmaan draait om de aarde op een hoogte van 730 kilometer en maakt daarbij een hoek met de evenaar van 98,1 graden. De instrumenten voeren in verschillende frequenties metingen uit waaronder ook windgegevens. Die Pagina 13

gegevens leveren een bijdrage aan klimaatonderzoek. De Indiase ruimtevaartorganisatie ISRO gat er vanuit dat de ScatSat 1 zeker vijf jaar in bedrijf zal blijven. de Engelse en Algerijnse ruimtevaartorganisaties. De Canx-7 van Canada is van de Canadese militairen en bestaat uit een zeil. Mogelijk kan die in de toekomst kleine satellieten verwijderen. Tenslotte vlogen ook nog twee kleine satellieten mee van Indiase studenten, de PRATHAM en PISAT. ARIANE 5 BRENGT TWEE SATELLIETEN IN DE RUIMTE Twee communicatiesatellieten werden op woensdag 5 oktober door een Ariane 5 in een baan om de aarde gebracht. De 55-meter hoge raket vertrok zoals altijd vanaf lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. Na bijna twee en een halve minuut hadden de hulpraketten al hun werk gedaan en werden ze afgeworpen. De raket zelf bracht allereerst de 6405 kg zware Sky Muster 2 in een sterk ellipsvormige baan om de aarde en korte tijd later de Indiase GSAT 18 met een gewicht van 3404 kilo. Daarmee was de 74e succesvolle Ariane 5 lancering op een rij voltooid. Gedurende 14 jaar bracht deze raket 145 ruimtevaartuigen in de ruimte met een totale gewicht van ruim 623 ton. BlackSky Global Het bedrijf Black Sky Global in de V.S. liet een demonstratiesatelliet met een gewicht van 44 kg in de ruimte brengen. Uiteindelijk moeten er 60 van dit type om de aarde gaan draaien die beelden met een hoge resolutie {1 meter} van elke plaats op aarde kunnen maken. Uiteraard op verzoek van de klant. Ze zullen op een hoogte van 450 kilometer en naar verwachting drie jaar lang om de aarde cirkelen. Algerije liet drie satellieten in de ruimte brengen. De Alsat 2B, met een gewicht van 117 kg, moet voor beelden zorgen met een resolutie van 2,5 meter. De Alsat 1A {108 kg} zal zorgen voor beelden voor observatie van de landbouw, rampen, stedenbouw, landgebruik enz. De derde is een CubeSat voor een gezamenlijk educatieve missie van Sky Muster 2 De Sky Muster 2 is de tweede communicatiesatelliet van National Broadband Network. Dit Australische bedrijf dat voor de Pagina 14

Australische regering werkt, heeft tot doel dat alle dat alle inwoners van dit werelddeel toegang krijgt tot het hoge snelheid netwerk. Niet alleen in de dichtbevolkte gebieden maar ook op het platteland. Voor deze laatste wordt de capaciteit zelfs 30 keer groter dan tot op heden. Vanuit een geostationaire baan op 145 graden O.L. zal het ook zorgen voor informatie op zakelijk gebied, opvoeding, gezondheid en sociale informatie. Zo'n 400.000 aansluitingen {particulieren, bedrijven enz.} kunnen de komende 15 jaar er gebruik van maken. De Indiase GSAT 18 in de testhal De tweede communicatiesatelliet die meevloog is de GSAT18 van India. Deze kwam eveneens in een geostationaire baan boven de evenaar. Op 74 gr. O.L. zal het de komende 15 jaar televisie-uitzendingen, digitaal nieuws overdracht van gegevens en andere telecommunicatiediensten verzorgen. De bedoeling was dat de GSAT 18 al in juli gelanceerd zou worden, maar door een beschadiging tijdens het transport, werd deze satelliet door een andere vervangen. Op 17 november zal een volgende lancering geschieden, een zeldzame ochtendlancering. De raket zal dan vier Galileo satellieten en een Amerikaanse militaire GPS de ruimte in schieten. S7 GROUP NIEUWE DEELNEMER IN SEA LAUNCH De nieuwe eigenaren van de Russische luchtvaartmaatschappij hopen het Sea Launch programma voor de komende tien jaar te doen herleven na de aankoop van de schepen e.d. van het bedrijf RSC Energia. De Sea Launch is de belangrijkste speler in de commerciele lanceringen. De overeenkomst van de Russische S7 Airlines met de RSC Energia werd op 27 september gesloten op de IAU (Internationale Astronomische Unie) in Guadalajara, Mexico. Ondanks de verkoop zal de RSC Energia de belangrijkste aannemer blijven. Voor de overname heeft de S7 Group 150.000.000 dollar betaald. De Sea Launch bestaat uit het Odyssey lanceerplatform en de montage- en commandoschepen. Er zit nog wel een addertje onder het gras, De V.S. hebben de controle over de lanceringen. Zij moeten telkens de goedkeuring geven. Dat zou wel eens voor de volgende lancering negen maanden kunnen duren en dan zijn er nog eens 18 maanden nodig voor het in orde brengen van het materiaal voor de lancering. Het vertrek van de eerste raket, de Zenit SL, wordt pas eind 2018 verwacht. Eerst zullen de reeds gebouwde raketten ingezet worden en daarna zal er verder gekeken worden. De verwachting is dat er 70 lanceringen in de komende 15 jaar uitgevoerd gaan worden. De opbouw zal in de thuishaven in Long Beach (Californie) blijven gebeuren. De lanceringen vanaf de evenaar in de Stille Oceaan. De lanceerraket bestaat bestaat uit de Oekrainse Zenit 3SL met de Russische Block DM bovenste rakettrap. Tot dusver zijn er door Sea Launch 36 vluchten van het Odyssey lanceerplatform uitgevoerd. Hiervan mislukten er drie en een gedeeltelijk. ORBITAL ATK KIEST VOOR PROTON Voor de lancering van de eerste commerciële communicatiesatelliet kiest dit bedrijf voor een Proton raket. De bedoeling is dat deze kunstmaan in 2018 in een geostationaire baan over de evenaar geschoten zal worden. De MEV-1, zoals deze satelliet genoemd wordt, zal vertrekken van lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Tegelijk met deze raket zal ook de Eutelsat 5 West B meevliegen en eveneens in een geostationaire baan moeten komen. De Russische Proton is mede in handen van de International Launch Services (ILS). Pagina 15

EXOMARS 2016 KOMT AAN ESA s nieuwste Marssatelliet is veilig in een baan rond de rode planeet geplaatst. De experimentele lander die ook meevloog is waarschijnlijk echter neergestort. Het eerste deel van ESA s ExoMars programma bestaat uit de Trace Gas Orbiter (TGO) en een entry, descent and landing demonstrator met de naam Schiaparelli, vernoemd naar de Italiaanse astronoom die met zijn observatie van Mars- canali in 1877 voor een groot deel verantwoordelijk is voor de fascinatie voor de rode planeet. Op 16 oktober werd Schiaparelli losgekoppeld van de TGO, en op 19 oktober kwamen beiden aan bij Mars. De TGO draait nu in een baan rond de planeet en heeft als voornaamste doel detectie van methaan en andere gassen die mogelijk duiden op actieve geologische of zelfs biologische processen. Volgens ESA werken alle systemen aan boord prima. Schiaparelli schoot met 21,000 kilometer per uur de Marsatmosfeer in, en vertraagde met behulp van achtereenvolgens een hitteschild, een parachute en raketmotoren. Op moment van schrijven is er sinds kort voor de daadwerkelijke landing geen signaal meer van de lander ontvangen. Het lijkt het erop dat het afwerpen van de parachute eerder dan verwacht plaatsvond, en dat de remraketten te vroeg zijn uitgeschakeld. Schiaparelli heeft daardoor waarschijnlijk een te harde landing gemaakt. Schiaparelli was voornamelijk een technische testmodule, ook ter voorbereiding op ExoMars 2020 (voorheen 2018, maar inmiddels twee jaar vertraagd), waarbij een Russisch systeem een geavanceerde ESA rover op Mars moet gaan neerzetten. STOFSTORM OP KOMST door Michel van Pelt Volgens de Amerikaanse wetenschapper James Shirley steekt er rond het eind van deze maand op Mars weer een grote stofstorm op. Hij komt met deze voorspelling op basis van door hem gevonden patronen die hij in het optreden van grote stofstormen op de rode planeet. Deze twee foto s die de Mars Global Surveyor in 2001 maakte laat zien hoe een stofstorm vrijwel heel de planeet in korte tijd onzichtbaar kan maken. Er zit slechts een maand tussen de twee foto s. [NASA/JPL- Caltech/MSSS] Pagina 16

Grote, regionale stofstormen die soms zelfs de hele planeet aan het zicht onttrekken vinden voornamelijk tijdens de zuidelijke lente en zomer plaats, als Mars zich het dichtst bij de zon bevindt. Planeetomvattende stofstormen vonden eerder plaats in 1977, 1982, 1994, 2001 en 2007. Hierin zit volgens Shirley een patroon dat erop duidt dat de zwaartekracht van andere planeten in het zonnestelsel effect heeft op het voorkomen van globale stofstormen. De verstoringen van Mars in zijn baan rond de Zon volgen een cyclus van ongeveer 2,2 jaar, wat iets langer is dan de 1.9 jaar die het Mars kost om een rondje om de Zon te maken. De situatie wat betreft verstoring door andere planeten en moment in het stofstormseizoen lijkt erg op die tijdens welke eerder globale stofstormen ontstonden. Shirley acht de kans op een grote stofstorm in de komende weken daarom erg groot. CURIOSITY VERDER DE BERG OP Marsrover Curiosity klimt de komende tijd verder Mount Sharp op. De twee belangrijkste zijn daarbij 'Hematite Unit' en 'Clay Unit'. De eerste is een rotsformatie op ongeveer 2,5 kilometer afstand waarvan Marssatellieten hebben laten zien dat deze veel hematiet, een ijzerrijk mineraal, bevat. Nog wat verder ligt Clay Unit, een gebied met veel kleiafzettingen. Zelfportret van Curiosity bij Murray Buttes. [NASA/JPL- Caltech/MSSS] MEREN JONGER DAN GEDACHT Beelden gemaakt door NASA s Mars Reconnaissance Orbiter tonen aan dat Mars slechts twee tot drie miljard jaar geleden een natte periode kende. Dat veel minder lang geleden dan tot nu toe gedacht. Deze conclusie volgt uit onderzoek aan een keten van meren en stroomdalen op het noordelijk halfrond van Mars. Tijdens warmere perioden zou hier water hebben gestroomd. Wetenschappers maakten schattingen van de leeftijden van 22 inslagkraters in dit gebied. Vervolgens bepaalden ze of de stroomdalen jonger of ouder waren dan die kraters door te kijken of het stromende water erosiesporen heeft achtergelaten in het puin dat de inslagen in de omgeving verspreidde. Als er erosiesporen zijn dan stroomde er water na de inslag; als zulke sporen ontbreken dan vond de inslag plaats toen het gebied al was opgedroogd. Een natte periode twee tot drie miljard jaar geleden is opmerkelijk laat, omdat wetenschappers er tot nu toe vanuit gingen dat Mars toen al een groot deel van zijn atmosfeer was kwijtgeraakt, waarbij het resterende water op Mars zou zijn bevroren. De stroomdalen lijken in ieder geval wel te bevestigen dat het koud was toen deze zijn ontstaan. Ze lijken namelijk niet te zijn gevormd door kolkende rivieren, maar eerder door kleine stroompjes smeltwater. Waarschijnlijk was er destijds in de zomer toch nog genoeg warmte om wat waterijs te ontdooien. Pagina 17

Zo draait ESA s TGO momenteel rond Mars. [ESA] UITEENVALLENDE GEFOTOGRAFEERD KOMEET De Hubble ruimtetelescoop heeft de scherpste beelden ooit gemaakt van een uiteenvallende komeet. Het gaat om een staartster met de naam 332P/Ikeya-Murakami, die vijf voetbalvelden lang is. Het heeft zo'n 25 brokstukken van stof en ijs van zich afgeschud, die inmiddels zijn verspreid over 5000 kilometer. De beelden van de komeet werden in januari gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop, die 332P/Ikeya-Murakami drie dagen lang in het vizier had. De opnames zijn inmiddels grondig bestudeerd. Nog nooit hadden sterrenkundigen de beschikking over scherpe beelden van een uiteenvallende komeet. Zelfs de rotatie van de afzonderlijke brokstukken {20 tot 60 meter groot} achter de komeet zijn waarneembaar op de opnames van de Hubble. Het uiteenvallen gebeurt altijd snel en geheel onverwacht. Dankzij de goede resolutie van de Hubble ruimtetelescoop zijn niet alleen kleine brokstukken van de komeet te zien maar ook hoe ze elke dag veranderen. Waarschijnlijk vliegen er brokstukken van 332P/Ikeya-Murakami af omdat het razendsnel om zijn as draait. De komeet valt voorlopig echter nog niet volledig uit elkaar. Het object heeft nog genoeg massa om ongeveer 150 jaar rondjes om de zon te blijven draaien. Pagina 18

ZEER ZOUTE ONDERGRONDSE OCEAAN OP PLUTO Pluto en Charon Een ondergrondse oceaan op Pluto blijkt net zo zout te zijn als de Dode Zee tussen Jordanië en Israel. Tot die conclusie kwamen onderzoekers van de Brown University na bestudering van Sputnik Planum, een inslagkrater van maar liefst 900 kilometer in doorsnede. Deze zee bevindt zich 300 kilometer onder het bevroren oppervlak en bevat 30 procent zout. De krater heeft een bijzonder effect op de positie op Pluto ten opzichte van zijn maan Charon. Pluto en Charon hebben namelijk een synchrone rotatie en dat wil zeggen dat ze altijd dezelfde zijde naar elkaar toegekeerd hebben door zwaartekrachtsinvloed en. Sputnik Planum ligt precies op het deel van Pluto dat uitkijkt op Charon. Dat suggereert dat het oppervlak van Pluto op deze plek meer massa bezit. Het zwaartekrachtsveld van Charon trekt volgens de wetten van de zwaartekracht namelijk het hardst aan het gebied op Pluto met de meeste massa, waardoor dit precies dit deel van de dwergplaneet zich naar de maan toekeert. Het gekke is alleen dat Sputnik Planum een inslagkrater is en dus in theorie minder massa zou moeten bevatten. Het is niets meer dan een grond in de grond. De positie van het gebied ten opzichte van Charon kan daarom alleen worden verklaard door de aanwezigheid van een ruim honderd kilometer diepe ondergrondse oceaan, zo blijkt uit computermodellen. Deze ondergrondse oceaan moet zeer zwaar'' zijn om de zwaartekrachtwerking tussen Pluto en Charon te kunnen verklaren. De zee heeft volgens het computermodel dan ook een zeer hoog zoutgehalte. Dit zout beïnvloedt de dichtheid van het water en maakt de oceaan zwaarder. Uit metingen van de ruimtesonde New Horizons was al eerder gebleken dat Pluto waarschijnlijk een ondergrondse oceaan heeft Het is voor het eerst dat wetenschappers ook een beeld schetsen van de omvang en het zoutgehalte van de zee. Sputnik Planum Pagina 19

OCEAAN VAN VLOEIBAAR WATER OP MAAN DIONE Onderzoekers van de Koninklijke Sterrenwacht van België hebben onder het ijs van Saturnusmaan Dione een diepe oceaan van vloeibaar water ontdekt. Ze deden dit op basis van nieuwe gegevens van de NASA ruimtesonde Cassini. In het heelal blijkt daardoor meer water aanwezig te zijn dan aanvankelijk werd gedacht. HET HEELAL TELT WEL 2 BILJOEN STERRENSTELSELS Door toepassing van 3D-modellen die zijn gemaakt op basis van de door de Hubble ruimtetelescoop geproduceerde afbeeldingen, zijn Britse wetenschappers tot de conclusie gekomen, dat het heelal zo'n twee biljoen sterrenstelsels bevat. Dat is maar liefst twintig keer meer dan aanvankelijk werd gedacht. Een Hubble opname van een heel klein stukje heelal maan Dione Bij twee andere manen van Saturnus, Titan en Enceladus, was het al vrij zeker dat er water onder het ijs bevond. Ook van Europa, een maan van planeet Jupiter, stond al vast dat er water voorkwam Water is een goede indicatie voor leven op een planeet. De oceaan op Dione is tientallen kilometers diep. Stille wateren hebben ook daar diepe gronden, want hoewel Dione nauwelijks activiteiten vertoont, laten de littekens op het oppervlak zien dat er een 'tumulteus' verleden is geweest. Zo zijn er grote ijskliffen aangetroffen. Volgens de wetenschappers moet de oceaan waarschijnlijk al vanaf het ontstaan van de maan aanwezig zijn. Microscopisch leven zou er best aanwezig kunnen zijn. "Het is ongelofelijk dat meer dan 90 procent van de sterrenstelsels nog moeten worden bestudeerd" zegt onderzoeksleider Christopher Conselice van de Universiteit van Nottingham. "Wie weet wat voor interessante ontdekkingen we doen met de volgende generatie telescopen". Met de modellen hebben de wetenschappers een beeld gekregen van sterrenstelsels in verschillende periodes in de geschiedenis van het heelal. Het onderzoek ging terug naar meer dan 13 miljard jaar. Dat is in de buurt van de oerknal - 13,7 miljard jaar geleden - die het heelal zou hebben gevormd. Volgens de onderzoekers was het aantal sterrenstelsels enkele miljarden jaren na het ontstaan van het heelal tien keer zo groot. Het is erg lastig om onderzoek te doen naar de andere sterrenstelsels. Met de huidige technologie kan zo'n 10 procent van het universum worden waargenomen. Het licht van de rest heeft nog niet de tijd gehad om de aarde te bereiken. Pagina 20

MAAN VEEL VAKER DOOR INSLAGEN GETROFFEN Volgens onderzoekers komen op de maan veel meer inslagen van asteroïden voor dan nu toe werd aangenomen. Jaarlijks ontstaan ongeveer 180 nieuwe kraters op de maan met een minimale doorsnede van tien meter. Dat is honderd keer zo veel als uit eerdere schattingen is gebleken, zo melden onderzoekers van de NASA. De wetenschappers bestudeerden om de paar jaar foto s van verschillende gebieden op het oppervlak van de maan. Ze telden steeds het aantal dat was ontstaan in deze regio s. Vervolgens berekenden ze aan de hand van deze getallen hoeveel inslagen van ruimtestenen er naar schatting per jaar plaatsvinden op het oppervlak van het hemellichaam. "We kwamen uit op 222 nieuwe kraters", aldus hoofdonderzoeker Emerson Speyerer. "Daarbij vonden we NIEUWE DWERGPLANEET ONTDEKT? Amerikaanse wetenschappers denken voorbij Pluto een nieuwe dwergplaneet ontdekt te hebben. Deze zou ongeveer 530 kilometer in doorsnede meten en op een afstand van zo'n 13,7 miljard kilometer om de zon draaien. Voorlopig heeft het de aanduiding UZ 224 gekregen. Onderzoekers van de Universiteit van Michigan kwamen het hemellichaam op het spoor net behulp van de zogenoemde 'Dark Energy Camera", een camera die sterrenstelsels gedetailleerd in kaart kan brengen. Hoofdonderzoeker David Gerdes bekeek samen meteen groep studenten regelmatig beelden van de camera van hetzelfde stukje heelal. Op deze beelden was een onbekend object te zien van steeds van plaats veranderde. Het object met de naam UZ 224 bleek in een baan om de zon te draaien in een gebied achter Pluto. Het opvallend veel kraters met een diameter van tenminste tien meter, zeker 33 procent meer dan we tevoren hadden voorspeld." De studie suggereert dat het oppervlak van de maan, waarop vooral fijn stof ligt, elke 81.000 jaar volledig wordt omgewoeld." Ook de aarde wordt soms door asteroïden getroffen. Maar het aantal inslagen van de ruimtestenen op de maan is veel groter door het vrijwel ontbreken van een atmosfeer op onze naaste buur. hemellichaam doet ongeveer 1100 jaar over een omloop om de zon. Meer onderzoek naar de massa van het object moet uitwijzen of UZ 224 echt de naam dwergplaneet verdient. Dat is alleen het geval wanneer het hemellichaam bolvormig is geworden door zijn eigen massa en zwaartekracht. De bekende dwergplaneten in ons zonnestelsel zijn Pluto, Ceres, Sedna en Eris. Daarnaast zijn er nog twaalf andere kandidaat-dwergplaneten waarvan sterrenkundigen nog uitzoeken of ze ook aan de juiste voorwaarden voldoen. Pagina 21

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND AUGUSTUS EN SEPTEMBER 2016 MERCURIUS Staat te dicht bij of achter de zon en is daarom niet te zien. Beweegt tot 12 november in Weegschaal, daarna tot 18 november door Schorpioen, dan tot 30 november door Slangendrager en dan door Schutter. VENUS Is 's avonds in het zuidwesten laag boven de horizon te vinden. Komt steeds vroeger op en is eind november al ruim twee uren te zien. Ze beweegt tot 9 november door Slangendrager en daarna door Schutter. MARS Is in het begin van de avond nog in het zuidwesten te vinden. Hij gaat rond half tien in het westzuidwesten onder. De rode planeet trekt tot 8 november door Schutter en vervolgens door Steenbok. JUPITER Deze reuzenplaneet verschijnt steeds vroeger in het oosten aan de ochtendhemel in Maagd. SATURNUS Verdwijnt in de avond in de zonnegloed en is dus voorlopig niet meer zichtbaar. Saturnus bevindt zich in Slangendrager. URANUS Deze planeet is de gehele avond en een groot deel van de nacht in Vissen te vinden. Je hebt wel op z'n minst een verrekijker nodig. NEPTUNUS Verdwijnt rond middernacht in het westzuidwesten onder de horizon. Is alleen met een sterrenkijker in Waterman te zien. VAN DAG TOT DAG 2 nov.: Deze avond staat de Maan ten noordwesten van Venus. 3 nov.: Deze avond ten noordoosten ervan. 6 nov.: Linksonder de Maan zien we Mars. 7 nov.: Deze ochtend zien we de grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 9 nov.: Deze ochtend zijn de grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. 14 nov.: Om 21.21 uur bereiken de middelpunten van de aarde en de maan de kortste afstanden tot elkaar, namelijk 356.509 kilometer. In geen zestig jaar hebben ze zo dicht bij elkaar gestaan. 15 nov.: Rechts boven de Maan zien we Aldebaran, de helderste ster van Stier. 21 nov.: Deze ochtend staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 21 nov.: Iets boven de Maan bevindt zich Regulus, de helderste ster van Leeuw. Beide hemellichamen komen deze nacht steeds dichter bij elkaar. 25 nov.: rechts van de maansikkel schittert de planeet Jupiter. 26 nov.: Stond gisteren ster Spica onder de maansikkel, deze ochtend is ze rechts ervan te zien. 28 nov.: rond 7.30 uur is nog net boven de zuidoostelijke horizon de zeer smalle maansikkel te vinden. Hiervoor is wel een verrekijker nodig. 'VALLENDE STERREN' In deze maand kunnen we genieten van de oranjekleurige Tauriden met het maximum rond 25 november. Daartussen willen ook heldere trage vuurbollen verschijnen. Kijk richting sterrenbeelden Stier, Pegasus en Vissen. En dan zijn er deze maand ook nog de Leoniden. Ze zijn vooral actief tussen 14 en 21 november. Kijk richting sterrenbeeld Leeuw die pas in de tweede helft van de nacht boven de horizon komt. Spectaculair zal het niet worden, want we hebben te maken met het hinderlijke licht van de maan. MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan 07 november 14 november 21 november 29 november DE ZON Opkomst: Ondergang: 01 november 7.35 uur 17.10 uur 11 november 7.53 uur 17.01 uur 21 november 8.10 uur 16.40 uur 30 november 8.24 uur 16.29 uur Pagina 22

ZWOLLE Van 9 September tot eind oktober organiseert onze vereniging een grote sterrenkundetentoonstelling op de basisschool Het Festival in Zwolle. Op maandag 19, dinsdag 20 en donderdag 22 September verzorgt Gerard Keijzers gastlessen aan alle schoolklassen op die school. ELBURG Sterrenkijkavond op vrijdagavond 4 november. Aanvang: 20.00 uur. Toegang gratis VOLKEL Tijdens de landelijke activiteit NACHT VAN DE NACHT hebben we sterrenkijkers opgesteld in het recreatiepark Het Hemelrijk in Volkel. Vrijdagavond 28 oktober en zaterdagavond 29 oktober. Aanvang: 18.00 uur. Naast deze activiteit zijn er nog tal van boeiende activiteiten in het donker. Dit vooral tot groot vermaak van gezinnen, maar vooral voor de jeugd. Lekker gillen en gek kunnen doen in het donker. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in november - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - bespreking activiteit Wetenschapsweekend - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt UDEN - VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 november Gezamenlijke bijeenkomst beide kernen in Veldhoven of Uden. - bespreking nieuwtjes - bespreking excursie - bespreking nieuwe presentatie - bespreking activiteit Wetenschapsweekend - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur SUPERMAAN OP KOMST In de nacht van 14 november zal de grootste maan van deze eeuw te zien zijn. Dan nadert een volle maan het dichtste punt in haar baan om onze planeet. Het hemellichaam is veel groter en helderder. ABSOLUUT KIJKEN!!!!!! Met het blote oog natuurlijk, want dan pas kun je het verschil zien. Gemist? Op 14 december krijg je een herkansing. De maan is dan wel ietsiepietsie kleiner. Zie jij het verschil? Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur De volgende Astruim verschijnt 20 november 2016 Pagina 23